پنهنجي پاران
ڊگري ڪاليج لاڙڪاڻي ۾ ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ ۽ ڊاڪٽر شاهنواز سوڍر جھڙن سُڄاڻ ۽ اَڪابر استادن جي صحبت مان، ‘پروڙي پڙهڻ ۽ پڙهي پروڙڻ’ جا سبق پِرايا ۽ ان دوران ئي شيخ اياز جي نرمل نثر ۽ سُريلي شعر کي پڙهڻ ۽ پُرجھڻ جو موقعو مليو، جنهن کان متاثر ٿي، مون 1990ع ڌاري لکڻ جي شروعات شاعريءَ سان ڪئي، ان کان پوءِ نثر طرف وڌيڪ لاڙو پيدا ٿيو.
سنڌي ادب ۾ ايم اي ڪرڻ ۽ درس و تدريس جي شعبي سان لاڳاپجڻ کان پوءِ شعر ۽ ادب سان نه رڳو گهري اُنسيت پيدا ٿي، پر اياز کي وڌيڪ پڙهڻ ۽ سندس شاعريءَ تي لکڻ جو موقعو پڻ مليو. مون جيئن جيئن اياز جي شاعريءَ جو سنجيدگيءَ سان اڀياس ڪيو، هن جي شاعريءَ جي حُسن ۽ جمال جون گوناگون رنگينيون مون کي موهينديون ۽ متاثر ڪنديون رهيون. ان مطالعي ۽ اُتساهه ئي اڳتي هلي، مون ۾ شيخ اياز جي جمالياتي شاعريءَ تي هن تحقيقي ڪم ڪرڻ جو ساهس پيدا ڪيو.
شيخ اياز اهو سرجڻهار آهي، جنهن جي شاعريءَ کي پنهنجو هڪ وسيع فني، فڪري ۽ موضوعاتي ڪئنواس آهي. سندس شاعريءَ جو باريڪ بينيءَ سان اڀياس ڪرڻ کان پوءِ سُڌِ پوي ٿي، ته هن جي شاعري توڙي جو محبت، مزاحمت ۽ انقلاب کان وٺي وطن پرستي، انسان دوستي، ترقي پسندي، روشن خيالي ۽ تصوف جي ڳوڙهن رازن ۽ رمزن سان ٽمٽار آهي، پر انهن سمورن موضوعن جو محور ۽ مرڪز جماليات آهي. اياز جي ڪلام جي انهيءَ پهلوءَ جي اهميت ۽ افاديت کي محسوس ڪندي، مون پنهنجن استادن ڊاڪٽر محمد قاسم ٻگهيو ۽ ڊاڪٽر در محمد پٺاڻ جي رهبري ۽ رهنمائيءَ سان، سنڌ يونيورسٽي انتظاميا کي، ”شيخ اياز جي شاعريءَ جي اساسي صنفن ۾ جماليات ــ تحقيقي تنقيدي اڀياس“ تي ايم فل ڪرڻ جي درخواست ڪئي، جنهن جي منظوري ڏني وئي ۽ مون پنهنجن استادن جي صلاح ۽ رهنمائيءَ سان پنهنجي تحقيقي مقالي کي پنجن بابن ۾ ورهائي، ان تي باضابطا ڪم جي شروعات ڪئي.
عملي طور تحقيقي ڪم ڪرڻ ۽ 17 مئي 2011ع تي منعقد ايم فل جي پهرئين ڊپارٽمينٽل سيمينار ۾، استادن ۽ عالمن جي مليل راين کان پوءِ احساس ٿيو، ته شيخ اياز جي شاعريءَ تي اڃان وڌيڪ مفصل ۽ جامع نموني سان ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي، ڇو ته مٿين موضوع ۾، شيخ اياز جي شاعريءَ جي فقط اساسي صنفن جو جمالياتي مطالعو شامل هو، جڏهن ته اياز جي شاعريءَ جي جديد صنفن تي جمالياتي اڀياس جي ڪمي شدت سان محسوس پئي ٿي، جنهن کان سواءِ هيءَ ٿيسز اڻ پوري ٿي لڳي. ان ضرورت کي محسوس ڪندي، مون ساڳي موضوع کي وڌائي پي ايڇ. ڊي ڪرڻ جو ارادو ڪيو، ان ۾ ٽن بابن جو اضافو ڪري، پنهنجن استادن جي رهبري ۽ رهنمائيءَ سان، ”شيخ اياز جي سنڌي شاعريءَ ۾ جماليات ــ تحقيقي تنقيدي اڀياس“ جي عنوان سان پي. ايڇ. ڊي لاءِ تحقيقي رٿا جوڙي، يونيورسٽي انتظاميا کي منظوريءَ لاءِ پيش ڪئي، جنهن جي 2011ع ۾ منظوري ملي. موضوع جي پي ايڇ. ڊي ۾ تبديليءَ جي منظوري واري ليٽر مطابق، ڇهن مهينن اندرNTS طرفان ورتي ويندڙ GAT پاس ڪرڻي هئي، جيڪا مون 11 سيپٽمبر 2011ع ۾ پاس ڪئي. ان سموري عرصي ۾ منهنجو تحقيقي ڪم جاري رهيو.
پي ايڇ ڊي جو پهريون سيمينار 26 مارچ 2012ع تي منعقد ٿيو، جنهن جي ڪاميابيءَ کان پوءِ مون ۾ وڌيڪ ڪم ڪرڻ جو حوصلو ۽ اُتساهه پيدا ٿيو. ان دوران ڪم کي جديد تحقيقي معيارن موافق بڻائڻ لاءِ ڪتابن جي چونڊ، مفيد حوالن ۽ مطالعي خاطر مختلف لائبررين جا دورا، اديبن ۽ محققن سان خط و ڪتابت ۽ منهنجو تحريري ڪم پڻ جاري رهيو. مسلسل جستجو، محنت، مطالعي، تحقيق، تجزئي ۽ قلمي پورهئي کان پوءِ مون پنهنجي پي ايڇ ڊي مقالي کي 11 فيبروري 2015ع تي پايه تڪميل تي پهچايو، جيڪو هن وقت اوهان جي هٿن ۾ آهي.
ڪنهن به تخليق لاءِ حُسن ۽ جمال انتهائي اهم هوندو آهي. حُسن کان سواءِ ڪا به تحرير ۽ تخليق دوام حاصل ڪري نه سگهندي آهي. ڪنهن مصور وٽ جيڪڏهن جمالياتي حِس نه هوندي، ته هو ڪائي خوبصورت تصوير تخليق ڪري نه سگھندو. ساڳي طرح هڪ شاعر به جيڪڏهن جمالياتي ادراڪ ۽ احساس کان وانجھيل هوندو، ته سندس شاعري صرف لفظن جو گورگ ڌنڌو بڻجي پوندي، جيڪا نه ته ڪو سماجي ۽ فڪري ڪارج ادا ڪري سگھندي ۽ نه ئي ڪو جمالياتي حِظُ ۽ سڪون ڏئي سگھندي.
شيخ اياز جي شاعري، جماليات جو گوناگون چمن آهي ۽ ان چمن ۾ اياز جي فڪر ۽ فن جون اڻ ڳڻيون خوبيون ۽ خوبصورتيون آهن. اياز جي شاعريءَ جو جمالياتي جهان هڪ اهڙي مها ساگر وانگر آهي، جنهن جي پوري پرک ۽ تَري لهڻ جي هام ته ڪونه ٿي هڻجي، پر اهو ضرور آهي، ته مون پنهنجي وس ۽ وِت آهر هن مقالي ۾ اياز جي شاعريءَ جي مجموعي جمالياتي عنصرن کي بحث هيٺ آندو آهي ۽ سندس شاعريءَ جي ڪيترن ئي نوَن جمالياتي پهلوئن کي نروار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. منهنجو هي تحقيقي مقالو شيخ اياز جي جمالياتي شاعريءَ تي پنهنجي نوعيت جو پهريون، بنيادي ۽ مربوط ڪم چئي سگهجي ٿو، ڇو ته هن کان اڳ اياز، خاص طرح سان هن جي شاعريءَ جي جمالياتي پهلوئن تي هن قسم جو ڪم نظر نه ٿو اچي.
ادب ۽ زندگيءَ ۾ جماليات جي وڏي وقعت آهي. ان جي اهميت جو اندازو انهيءَ ڳالهه مان ئي لڳائي سگهجي ٿو، ته مغرب ۾ ’جماليات‘ نصاب طور يونيورسٽين ۾ پڙهايو وڃي ٿو، پر اسان وٽ جماليات جو شعبو، نه رڳو سنڌ، پر بقول ڊاڪٽر نصير احمد ناصر، پوري پاڪستان جي ڪنهن به يونيورسٽيءَ ۾ هن وقت تائين قائم نه آهي، اهو ئي سبب آهي، جو ان اهم موضوع تي مواد به گھٽ ملي ٿو. سنڌيءَ ۾ ان موضوع تي نه جي برابر ڪم ٿيو آهي، البته اردو ۽ انگريزي ٻولين ۾ چڱو مواد موجود آهي.
شيخ اياز جي شاعريءَ جو جڏهن اڀياس ڪجي ٿو، ته هو نه رڳو پنهنجي دور جي سماج، تاريخ ۽ تهذيب جو ترجمان شاعر محسوس ٿئي ٿو، پر هن جي شاعري جمالياتي قدرن جي امين پڻ آهي. اياز هڪ طرف ڏيهي ۽ عالمي فن ۽ فڪر کي پنهنجي تخليقن ۾ سمايو آهي، ته ٻي طرف ڪلاسيڪي روايتن کي پنهنجي شاعري ۾ قائم رکي، ان ۾ نئين شعري جماليات، نون تصورن، خيالن، تشبيهن ۽ استعارن کان علاوه فطرت توڙي سماج جو عڪس ۽ احساس اوتي، ان کي اڃان به وڌيڪ مؤثر ۽ موهيندڙ بڻائيو آهي، انهي ڪري سنڌي ادب ۾ شيخ اياز جي فڪري ۽ ادبي حيثيت هڪ جدت پسند ۽ حُسن شناس تخليق ڪار واري آهي.
شيخ اياز نه فقط پنهنجي اسلوب ۽ اظهارِ بيان سان پنهنجن هم عصرن کي متاثر ڪيو، پر گڏوگڏ نئين ٽهيءَ تي به پنهنجي فن ۽ فڪر جا ديرپا اثر ڇڏيا آهن. هن جو فن ۽ فڪر ڪلاسيڪل روايتن سان هم آهنگ به آهي، ته جديد ادبي تقاضائن جو پورائو به ڪري ٿو. شيخ اياز جي شاعريءَ کي عوامي موٽ سان گڏ اهو اعزاز پڻ حاصل آهي، ته ان کي نصابي ڪتابن ۾ شامل ڪري اعلى تعليمي ادارن ۾ پڻ پڙهايو وڃي ٿو، ان جي باوجود اڄ تائين هن جي شاعري تي ڪو خاص تحقيقي ڪم ڪونه ٿي سگھيو آهي. سندس شاعري جي ڪيترن پهلوئن تي اڄ تائين تحقيق، تنقيد، دليل ۽ تفصيل سان گھٽ ڳالهايو ويو آهي. خاص ڪري سندس شاعريءَ ۾ موجود جمالياتي پهلوئن تي ڪو جامع ڪم نظر نه ٿو اچي.
ڪجھه اديبن ۽ محققن ان حوالي سان قلم ضرور کنيو آهي. ان سسلسلي ۾ امير علي چانڊيو جو مضمون، (اياز جي شاعري ــ هڪ مطالعو)، قمر شهباز جو، (بڙ جھڙو ڪو گھاٽو ماڻهو)، امداد حسيني جو، (جي تون سرجڻهار، جيءُ انوکو جڳ ۾)، ولي رام ولڀ جو، (اياز جي شاعريءَ ۾ ٿر)، تاج جويو جو، (حُسناڪ شاعر ــ شيخ اياز)، ادل سومرو جو، (اياز ٻوليءَ کي نئون جنم ڏيندڙ شاعر)، اڪبر لغاري جو، (اياز جو فڪري سفر) ۽ ڪجهه ٻين اديبن ۽ نقادن جا مضمون ۽ مقالا قابلِ ذڪر آهن. ان کان علاوه ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو جو ڪتاب، ”شيخ اياز هڪ مطالعو“، ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو ۽ ڊاڪٽر هدايت پريم جو، ”شيخ اياز هڪ منفرد قلمڪار“، آغا سليم جو ڪتاب، ”صدين جي صدا“، ۽ غلام سڪينا حميده قاضيءَ جي ايم فل ٿيسز، ”شيخ اياز فن ۽ شخصيت“، اياز جي شعري مجموعن تي محمد ابراهيم جويي جا لکيل چند مهاڳ ۽ نوجوان محقق ڊاڪٽر اسحاق سميجو جا ڪجهه مقالا ۽ اياز جي ترتيب ڏنل ڪتابن، ”گيڙو ويس غزل“، ۽ ”گيت هلي آ ناو کڻي“ جا مهاڳ وغيره، اياز جي شاعريءَ تي چڱي روشني وجھن ٿا، مون ان سموري مواد جو بغور اڀياس ڪيو آهي، پر اهي موضوع جي گونا گونيت جو مڪمل احاطو نه ٿا ڪن. ان ضرورت کي مدِ نظر رکندي، مون پنهنجي هن تحقيقي مقالي کي تحقيق جي جديد طريقن ۽ سائنسي اصولن پٽاندر جامع ۽ معياري بنائڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي آهي.
منهنجي موضوع جو تعلق جديد سنڌي شاعريءَ جي هڪ وڏي شاعر شيخ اياز جي شاعريءَ جي جمالياتي پهلوئن جو جديد سائنسي ۽ تحقيقي اصولن جي روشنيءَ ۾ ادبي ۽ تنقيدي اڀياس ڪري نتيجا حاصل ڪرڻ هو، جنهن لاءِ مون نه فقط بنيادي ماخذن جو گھرائيءَ سان اڀياس ڪيو آهي، پر موضوع سان لاڳاپيل ڪيترن ئي سنڌي، اردو ۽ انگريزي ٻولين جي ڪتابن، ادبي رسالن، تحقيقي مخرنن ۽ مقالن مان پڻ استفادو حاصل ڪيو آهي. مذڪوره موضوع جي هر پهلوءَ تي سنجيدگيءَ سان غور ۽ فڪر ڪري ان تي اڳ ٿيل ڪم جو جائزو وٺڻ سان گڏوگڏ موضوع تي ڪهڙي قسم جو ڪم ٿيو آهي ۽ اڃا ڪهڙا پهلو تحقيق طلب آهن، انهن سڀني عنصرن کي ڌيان ۾ رکي، مون پنهنجي هن تحقيقي مقالي کي مڪمل ڪيو آهي.
پنهنجي تحقيقي ڪم کي بهتر ۽ نتيجا خيز بنائڻ لاءِ ڪيترن ئي سُڄاڻ دوستن ۽ عالمن سان شيخ اياز جي شاعريءَ جي جمالياتي پهلوئن تي ويچار ونڊي، مفيد معلومات حاصل ڪرڻ کان سواءِ مذڪوره موضوع تي ڪيترن ئي برجستن ليکڪن ۽ عالمن جي ڪتابن ۽ سگهارن حوالن پڻ هن تحقيقي ڪم ۾ منهنجي وڏي مدد ڪئي آهي. خاص ڪري انگريزيءَ ۾ E. F. Carritt جو ڪتاب (The theory of Beauty)، P.Gurrey جو ڪتاب، (The Appreciation of poetry)، James. L. Jarrett. جو ڪتاب، (The quest for beauty)، C. M. Bowra جو ڪتاب، (The Heritage of Symbolism)،Caud well Christopher جو ڪتاب،(Birth of poetry, illusion and reality)، C. Day. Lewis جو ڪتاب، (The Poetic Image)، ۽ Bosanquet. B جو ڪتاب، (A History of Aesthetics) منهنجي تحقيقي ڪم ۾ تمام گھڻو مددگار رهيا آهن.
اردو ۾ پروفيسر سعيد احمد رفيق جي ڪتابن، ”تاريخِ جماليات“، ”حقيقتِ حُسن“ ۽ ”فکري تحريکيں“، سيد علي رضوي جي، ”جماليات ايک مطالعه“، انيس ناگي جي، ”شعري لسانيات“، ”تشکيلات“، گوپي چند نارنگ جي، ”ساختيات پس ساختيات اور مشرقي شعريات“، شڪيل الرحمان جي، ”ادب اور جماليات“، مولانا شبلي نعماني جي، ”شعرالعجم“، مرزا سلطان احمد جي، ”فنونِ لطيفه“، ميان محمد شريف جي، ”جماليات کے تين نظرئے“، فاخر حسين جي، ”مضامينِ جماليات“، الطاف حسين حالي جي، ”مقدمه شعر و شاعري“، سيد مظهر جميل جي ”جديد سندھي ادب“، اشتياق احمد جي ”علامت کے مباحث“، قمر جميل جي ”جديد ادب کي سرحديں“، محمد هادي حسين جي ”مغربي شعريات“، مجنون گورکپوري جي، ”تاريخِ جماليات“، ۽ ”ادب اور زندگي“، ڊاڪٽر نصير احمد ناصر جي ڪتابن، ”جماليات قرآن کي روشني ميں“، ”تاريخ جماليات“، ۽ ”آرزوءِحُسن“ مان، مون ڪافي استفادو حاصل ڪيو آهي.
جماليات جي موضوع، ان جي باريڪين، فني نظرين ۽ حسي نزاڪتن کي سمجهڻ ۾ مذڪوره ڪتابن جي مطالعي آساني پيدا ڪئي. ان کان علاوه شيخ اياز جي مڙني ڪتابن جي مطالعي سان گڏوگڏ موضوع ۽ ان سان لاڳاپيل سنڌي ٻوليءَ ۾ موجود مواد، جهڙوڪ: آغا سليم جي ڪتاب، ”شيخ اياز صدين جي صدا“، رسول بخش پليجي جي، ”انڌا اونڌا ويڄ“ ۽ ”سندي ذات هنجن“، ڊاڪٽر الهداد ٻوهي جي ڪتابن، ”سنڌي ٻوليءَ جو سماجي ڪارج“ ۽ ”ادب جا فڪري محرڪ“، محمد ابراهيم جويي جي، ”ڳالهيون ڪتابن جون“، تاج جويي جي ڪتابن، ”مان ورڻو هان، مان ورڻو هان“، ”آڪاش کان وڏو ڌرتيءَ جو شاعر“، ”جر ۾ ٿو جرڪان“، ”آءُ درازا هل“ ۽ ”سنڌي گيت“، ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي جي ڪتاب، ”شيخ اياز هڪ مطالعو“، ستار جي ترتيب ڏنل ڪتاب، ”ويا جي هنگلور“، شيخ اياز چيئر طرفان آيل ڪتابن، ”مهڪ چنبيليءَ ول جي“، ”شاعر جي خوابن جي خوشبو“، “سو ديس مسافر منهنجو ڙي“، مهراڻ ۽ سُهڻي جا، ”اياز نمبر“، جامي چانڊيو جي ڪتابن، ”ادب، سياست ۽ سنڌي سماج“، ”شيخ اياز“، ”ڪلاسيڪي ۽ جديد سنڌي شاعري“، ڊاڪٽر غلام نبي سڌايو جي، ”شاھ لطيف جو علامتي شعور“، ڊاڪٽر سحر امداد جي، ”شعور شاعر شاعري“، ڊاڪٽر اُم ڪلثوم جي ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ استعاري ۽ تشبيهه نگاريءَ جو تحقيقي جائزو“، تنوير عباسي جي ڪتاب، ”شاھ لطيف جي شاعري“، ڊاڪٽر شير مهراڻي جي، ”شاهه جي شاعريءَ ۾ جماليات“، ڊاڪٽر فهميده حسين جي، ”ادبي تنقيد فن ۽ تاريخ“، ڊاڪٽر ڪملا گوڪلاڻي جي ڊاڪٽريٽ جي مقالي، ”سنڌي شعر ۾ قدرت جو چِٽ“، غلام محمد گرامي جي، ”مشرقي شاعريءَ جا فني قدر ۽ رجحانات“، پروفيسر محرم خان جي، ”سنڌ، سنڌي ٻولي ۽ سنڌي شاعري“، شمشيرالحيدريءَ جي ”سنڌي شاعريءَ جو اڀياس“، ڊاڪٽر غفور ميمڻ جي ٿيسز، ”سنڌي ادب جو فڪري پس منظر“، ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو جي، ”جنم جنم جي جيت اياز“، ۽ ”شڪارپور شهر جو سنڌي ادب ۾ حصو“، ۽ ٻين ڪيترن ئي ادب، تاريخ ۽ تنقيد جي ڪتابن مان موضوع بابت مفيد معلومات حاصل ڪري، ان جو تجزيو ڪرڻ ۽ تحقيق جي جديد سائنسي معيارن موافق بڻائڻ کان پوءِ پنهنجي مقالي کي تڪميل تي پهچايو آهي.
تحقيق ڪنهن به مسئلي جي علمي ڇنڊڇاڻ ڪري، درست نتيجن حاصل ڪرڻ جو مدلل ۽ سائنسي علم آهي. ادبي تحقيق کي هڪ لحاظ سان سائنس ۽ آرٽ جو سنگم چئي سگهجي ٿو، ڇو ته ان ۾ سائنسي اصولَ ۽ فني تجزيو ۽ تنقيد، ٻئي هڪ ئي وقت عمل پيرا هوندا آهن. مون پنهنجي هن تحقيقي ڪم کي بهتر ۽ جامع بنائڻ لاءِ ان ۾ تحقيق جا مختلف طريقا ڪتب آندا آهن، جن ۾ اصولي تحقيق جي طريقن سان گڏوگڏ عملي تحقيق جا طريقا (Applied Research methods) به استعمال ڪيا آهن. عملي تحقيق جي طريقي جي وضاحت ڊاڪٽر الهداد ٻوهيي جي لفظن ۾ هن ريت ڪري سگهجي ٿي، ته ”اها تحقيق، جنهن ۾ اڳواٽ معلوم ڪيل حقيقتون وڌيڪ پرک لاءِ تجزئي ۽ تنقيد هيٺ آڻي وڌيڪ حقيقتون هٿ ڪجن ۽ انهن کي عملي طور تي ڪنهن سوال ۽ مسئلي جي حل لاءِ اختيار ڪري سگهجي“ (الهداد ٻوهيو، ”علم تحقيق“، ص 302).
جيئن ته منهنجي موضوع جو تعلق شيخ اياز جي شاعراڻي خوبين، خاص ڪري سندس شاعريءَ جي جمالياتي فن ۽ فڪر تي بحث ڪري، تحقيق ۽ تنقيد جي روشنيءَ ۾ نتيجا حاصل ڪرڻ هو، انهيءَ ڪري مون پنهنجي موضوع تي اڳواٽ موجود مواد جي تفصيلي مطالعي کان پوءِ ان کي تجزئي ۽ تنقيد هيٺ آڻي تُز ۽ وثوق جوڳا نتيجا حاصل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. مون هن تحقيقي ڪم دوران بنيادي ذريعن (primary Resources) کان علاوه تحقيق جي ثانوي ذريعن (Secondary Resources)کي پڻ ڪَتب آندو آهي ۽ ائين سموري ڪم کي دليل ۽ وضاحت سان تڪميل تي رَسايو آهي.
هونءَ ته تحقيق جا ڪيترا ئي طريقا آهن، جن سان حقيقتن جي ڇنڊڇاڻ ڪري نتيجا حاصل ڪيا ويندا آهن، پر جيئن ته منهنجو موضوع ادبي تحقيق (Literary Research) سان تعلق رکي ٿو، جنهن ۾ گھڻو ڪري ٻولي، ادب، شاعري ۽ فلسفي جي مختلف موضوعن تي تحقيق ڪئي ويندي آهي، انهيءَ ڪري مون پنهنجي هن تحقيقي مقالي ۾ تحقيق جي تجزياتي ۽ تاريخي طريقن کي پڻ استعمال ڪيو آهي. جنهن سان نه رڳو شيخ اياز جي شاعريءَ جي جمالياتي پهلوئن جا نوان رخ نروار ٿيا آهن، پر شاعريءَ جي جمالياتي پسمنظر ۽ عالمي قدرن جو عڪس پڻ اُڀري سامهون آيو آهي.
”تحقيق اهو علمي وسيلو آهي، جنهن ۾ محقق ٻين وسيلن کان سواءِ پنهنجو ذاتي تجربو، مشاهدو، عقل، استدلال ۽ احساس ڪم آڻيندي، ڪي اڻ ڄاتل حقيقتون ڳولي هٿ ڪري ٿو ۽ انهن کي ڀيٽي پوءِ پنهنجي مسئلي جي حل ڪرڻ لاءِ ڪم آڻيندي، ان کي حل ڪري ٿو“ (الهداد ٻوهيو، ”علم تحقيق“، ص68). انهيءَ ڪري تحقيق ۾ ٻن شين جي ڪافي اهميت هوندي آهي. پهريون جانچ جونچ ڪري، غور ويچار ڪرڻ ۽ ٻيو ان تپاسيل مواد کي ترتيب ڏئي، ڇنڊڇاڻ ڪري نتيجا ڪڍڻ. مون پنهنجي هن تحقيقي مقالي ۾ انهن ٻنهي اصولن کي مدِ نظر رکندي، شيخ اياز جي شاعريءَ جو جمالياتي تجزيو ڪيو ۽ ان جا نتيجا ڪڍيا آهن.
منهنجو هي تحقيقي پورهيو هڪ حوالي سان تخليق ۽ تشريح سان به منسلڪ آهي، جنهن ڪري مون ان جي تخليقي ۽ تشريحي تحقيق ( (Creative & Descriptive Research methods جي طريقن سان پڻ ڇنڊڇاڻ ڪئي آهي. تحقيق جي عالمي طور مڃيل تدريجي ارتقائي طريقي (Deductive Inductive method) جي مقرر پنجن نقطن مان هڪ اهم نقطو مفروضو آهي. ڪنهن به تحقيقي ڪم لاءِ مفروضي يا فرضي نقطي (Hypothesis) جي وڏي وقعت هوندي آهي. مفروضو محقق کي ڪم ڪرڻ جو هڪ بنياد فراهم ڪندو آهي ۽ ان سان هو پنهنجي قائم ڪيل مفروضي جي سچائي جو جائزو وٺي، ان کي قبول يا رد ڪندو آهي. منهنجي تحقيقي ڪم جو مفروضو هو، ’شيخ اياز هڪ جمالياتي شاعر آهي‘، جنهن کي مون تحقيق جي بنيادي ۽ ثانوي ذريعن (primary & Secondary Resources)، پنهنجي فهم ۽ استدلال، فني تجزيي ۽ تخليقي تشريح وسيلي ڀرپور نموني سان واضح ۽ ثابت ڪيو آهي.
منهنجي هن تحقيقي مقالي جو بنيادي مقصد شيخ اياز جي شاعريءَ جي جمالياتي جهتن ۽ ندرتن جو اڀياس ڪرڻ آهي، تنهن ڪري مون سندس شاعريءَ جي مختلف جمالياتي رخن ۽ پهلوئن جو تجزيو ۽ تشريح ڪري گھربل نتيجا حاصل ڪيا آهن. مون پنهنجي هن تحقيقي ڪم کي نج تحقيق جي اصولن، مستند ڪتابن، استدلال، ايمانداري ۽ پنهنجي ذاتي راءِ جي قطعِ نظر غير جذباتي انداز سان پڄاڻيءَ تي پهچائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن تحقيقي ڪم ۾ مون جيڪي مختلف ماخذن مان حوالا ورتا آهن، انهن کي هر باب جي آخر ۾ تحقيق جي مقرر جديد اصولن موجب استعمال ڪيو آهي. اميد ته منهنجي هيءَ نماڻي تحقيقي ڪاوش پارکن وٽ قبول پوندي.
تحقيق ۾ حتمي ۽ حرفِ آخر جي دعوى بي معنى ۽ عبث آهي. دراصل تحقيق انتهائي صبر آزما، گھڻ رخي مطالعي، پرک ۽ مستقل مزاجيءَ جو ڪم آهي، جنهن ۾ ڪنهن به موضوع جي مڪمل ٿيڻ بدران، ان جي وسيع علمي اڀياس جي بنياد تي ڪونه ڪو نقطو نروار ٿيندو آهي ۽ اهو نقطو ڪنهن ٻي محقق کي وڌيڪ رهنمائي ۽ سهائتا فراهم ڪندو آهي. ائين هي تحقيق جو ’ڏيئي مان ڏيئو روشن ڪرڻ‘ جھڙو عمل، تحقيق جي دنيا ۾ نوَن مسئلن ۽ بحثن جا دروازا کولڻ جو ذريعو بڻجندو آهي. آءٌ پنهنجي هن تحقيقي ڪم کي اياز شناسي جي سلسلي ۾ حتمي ۽ حرِف آخر نه ٿو سمجهان، پر سنگ ميل ۽ هڪ اهم قدم سمجهان ٿو، ڇو ته شيخ اياز جي عام طرح شاعري ۽ خاص ڪري سندس جمالياتي پهلوءَ تي هي پهرين پي ايڇ ڊي ٿيسز آهي، جيڪا هند توڙي سنڌ ۾ ٿي آهي ۽ اهو ڪم مان پنهنجي لاءِ ڪنهن اعزار کان گهٽ نه ٿو سمجهان. هن کان اڳ شيخ اياز جي نثر خاص ڪري سندس ڪهاڻين تي ڊاڪٽر خورشيد عباسي پي ايڇ ڊي ۽ سندس شخصيت ۽ فن تي حميده قاضي ايم. فل ڪري چڪيون آهن.
آءٌ پنهنجي ڪيل پورهئي ۽ تحقيقي ڪم بابت ڪائي دعوى نه ٿو ڪريان، پر ايترو وثوق ۽ اعتماد سان چئي سگهان ٿو، ته هن ٿيسز ۾ نه رڳو عام پڙهندڙ لاءِ دلچسپي جو مواد موجود آهي، پر هيءُ مقالو اياز تي وڌيڪ ڪم ڪندڙ محققن ۽ پارکن لاءِ پڻ لاڀائتو ثابت ٿيندو ۽ يقينن سندن ڀرپور سهائتا ڪندو.
هن ڪَٺن ۽ صبر آزما ڪم ۾، جن مهربانن منهنجي معاونت ۽ رهنمائي ڪئي، انهن ۾ سڀ کان پهريون نالو سنڌي ادب ۽ ٻوليءَ جي پارکو ۽ منهنجي تحقيقي ڪم جي رهنما پروفيسر ڊاڪٽر محمد قاسم ٻُگهيي جو آهي. نامياري تاريخ نويس ۽ ڏاهي ڊاڪٽر درمحمد پٺاڻ جي رهبري پڻ هر قدم تي حاصل رهي. انهن ٻنهي سُماني ۽ سُڄاڻ شخصيتن نه رڳو هر وک تي منهنجي رهنمائي ۽ رهبري ڪئي، پر وقت بوقت منهنجي ڪم تي نظرثاني ڪرڻ، مفيد تجويزون ڏيڻ سان گڏوگڏ هر وقت سندن مثبت موٽ ۽ قدرداني واري عمل مون ۾ نئون اتساهه ۽ وڌيڪ ڪم ڪرڻ جو جذبو پيدا ڪيو. اها سندن رهنمائي ۽ همت افزائي ئي هئي، جو آءٌ پنهنجو ڪم وقت سِر ۽ اطمينان سان پورو ڪري سگهيو آهيان.
محترم عبدالله جيسر، ڊاڪٽر بشير احمد شاد، ڊاڪٽر مبارڪ جتوئي، زين العابدين عباسي، عادل عباسي، قدير شيخ ۽ منور سولنگيءَ جا وَڙَ به وسارڻ جا نه آهن، جن نه فقط پنهنجي ذاتي لائبررين مان ڪيترن ئي مفيد ڪتابن جي عنايت ڪئي، پر هر وقت مون لاءِ پنهنجي خلوص ۽ آڌرڀاءُ جا دروازا پڻ کُليل رکيا. آءٌ سندن سهڪار ۽ ڪشاده دلي لاءِ تمام گھڻو ٿورائتو آهيان.
مان پنهنجي هن تحقيقي سفر جي هم سفر ۽ پياري دوست ڊاڪٽر احسان دانش جي ساٿ ۽ سهڪار کي به وساري نه ٿو سگھان، جنهن سان نه رڳو تحقيق جي ڪيترن ئي مُنجهيل مسئلن تي خيالن جي ڏي وٺ کان پوءِ هي تحقيقي ڪم پورو ڪرڻ ۾ سهنجائي پيدا ٿي، پر ڄام شوري ۽ لاڙڪاڻي جي مسافتن کان وٺي سنڌ جي ڪيترين ئي لائبررين ۾ ڪتابن جي ڳولا جي سفر تائين مشڪلون آسان ٿيون. اسان ٻنهي جو پي ايڇ ڊي گڏ ڪرڻ، نه رڳو هڪ ’حُسنِ اتفاق‘ آهي، پر هڪ اهڙو ’اتفاق‘ آهي، جنهن اسان ٻنهي کي هر موڙ تي ڏڍ ۽ آٿت جو احساس فراهم ڪيو.
ان کان علاوه محترم سائين محمد ابراهيم جويو، ڊاڪٽر موتي پرڪاش، ڊاڪٽر فهميده حسين، ڊاڪٽر انور فگار هڪڙو، ڊاڪٽر نور افروز خواجه، ڊاڪٽر ادل سومرو، ڊاڪٽر اسحاق سميجو، ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو، ڊاڪٽر ومي سدارنگاڻي، اڪبر لغاري، جامي چانڊيو، شوڪت حسين شورو، تاج جويو، مونس اياز، ڊاڪٽر ساغر ابڙو، پروفيسر محمد منير ڀٽو، پروفيسر سعيد سومرو، پروفيسر يعقوب چانڊيو، پروفيسر انور منصور، مرتضى سيال، منوج ڪمار، رکيل مورائي، نويد سنديلو، ڪامريڊ لطيف لغاري، جاويد سولنگي، رياضت ٻرڙو، رضوان گل ۽ ٻين سمورن پرين پيارن جا پڻ لک لائق، جن مختلف مرحلن تي سهڻيون صلاحون ڏنيون ۽ هر لمحي ساٿ ۽ سهڪار جو هٿ ونڊايو.
ڊاڪٽر شير مهراڻي جا پڻ لک ٿورا، جنهن تمام ٿوري وقت ۾ مهاڳ لکي ڏنو. جامي چانڊيو جا وڏا وڙ، جنهن بيڪ ٽائيٽل لکيو. سعيد منگي جو پڻ آڀاري آهيان، جنهن ڪتاب جو سهڻو ٽائيٽل ڊزائين ڪيو. سنڌ الاجيءَ جي ڊائريڪٽر نامياري محقق، شاعر ۽ اديب ڊاڪٽر اسحاق سميجي، برجستي ليکڪ ۽ پبليڪيشن آفيسر واحد پارس جون پڻ مهربانيون، جن جي ڪوششن ۽ ذاتي دلچسپيءَ سان هي تحقيقي ڪم ترت ڪتابي صورت ۾ اوهان پڙهندڙن جي هٿن تائين پهتو آهي. انهن سڀني سڄڻن جي محبتن جي شڪريه ادائي لطيف سائينءَ جي هنن سِٽن سان ئي ڪري سگهجي ٿي.
ٿورا نه ٿورا مون تي ماروئڙن جا.....
[b] ڊاڪٽر فياض لطيف
[/b]