بلاغت
شيخ اياز جي خاص خوبي اها آهي، ته هو پڙهندڙن کي سَکڻن لفظن جي ڪاڪ محل ۾ اُلجهائي ۽ اَڙائي نه ٿو، پر لفظن ۾ پنهنجي فڪر، احساس ۽ اظهار جي رنگيني اوتي، پڙهندڙ کي پاڻ سان گڏ کڻي هلي ٿو. اهو ئي سبب آهي، جو هن جي نظرياتي، مزاحمتي ۽ قومي پسمنظر واري شاعري به نعري بازي بدران ڌرتي ۽ ماڻهن سان فطري عشق ۽ اُنس جو عڪس محسوس ٿئي ٿي.
شاعريءَ ۾ بلاغت جو مطلب گھڻ مفهومي گُڻَ ۽ وسيع جمالياتي خوبيون آهي. ان ۾ روان ۽ آسان لفظ به هوندا آهن، ته زمان، مڪان ۽ حالتن جي درست ترجماني ڪندڙ بيان ۽ اظهار به ٿيندو آهي. ٻين لفظن ۾ بلاغت، شاعريءَ جي اها خوبي آهي، جيڪا شعر کي تزُ، چِٽو ۽ اثرائتو بڻائڻ سان گڏوگڏ معنوي طور پُرتاثير ۽ موهيندڙ بڻائي ٿي. شيخ اياز جي شاعري، بلاغت جو اهڙو چمن آهي، جنهن ۾ لفظي رنگينين کان علاوه فڪر جو وشال گگن پڻ موجود ملي ٿو.
شيخ اياز جي شاعري ۾ لفظ خالي جذباتيت ۽ اجائي پڙاڏي ۽ پڙلاءَ جو احساس نه ٿا ڏين، پر اهي سندس اظهار جي سنجيدگي ۽ ڳوڙهائيءَ کي ساڻ کڻي سندس تحرير ۾ انوکي معصوميت ۽ محبوبيت جو تاثير پيدا ڪن ٿا. هيٺئين مختصر نظم جي سِٽن ۾ اياز موت جھڙي پُراسرار ۽ ڳوڙهي موضوع کي جهڙي ريت فلسفياڻي، آرٽسٽڪ ۽ احساساتي انداز ۾ اظهاريو آهي، اهو نه صرف فڪري معنى ۽ گهري حيقيت سان ٽمٽار آهي، پر ڪاغذ جي ڪيئنواس تي چترڪاري جو زندهه ڏيک پڻ پيش ڪري ٿو.
ڪالھه نم جي ڏار تي
ڪجھه نِموريون ٿي ٽُڪيون نوريئڙي
ڦھه ڪري هو اوچتو
هيٺ ڌرتيءَ تي ڪِريو
مون ڏٺو ان کي مُئو
اڌ نِموري وات ۾!
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون، ص149)
شيخ اياز جي ٻولي پنهنجي لوڪ ۽ ڪلاسيڪل ورثي جي خالص موڙي تي محيط ۽ جديد سماج جي داخلي ۽ خارجي احساسن ۽ ڪيفيتن جي ترجمان آهي. عروض ۽ ڇند وديا جي سهنجي، عام ۽ سلوڻي وزنن جي استعمال سان گڏ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ تلميحن، اصطلاحن ۽ ترڪيبن سان سجيل اهڙي سُندر ٻولي استعمال ڪئي آهي، جو پڙهڻ سان نه رڳو ان جي خوبصورت خيال جو تاثير روح ۾ لهي وڃي ٿو، پر ان جي بليغ فني ۽ فڪري حُسناڪي پڻ من موهي وجھي ٿي.
ننڊ نه آئي رات، ڳائي تنهنجون ڳالهڙيون،
مون کي تنهنجي تات، سارو وقت نچائيو.
(ص109)
ماڻهو پنهنجي موت ۾، اڪيلو آهي،
توڙي هو ٺاهي،سَوَ ساٿي سنسارَ ۾.
(ص113)
هو جيڪو آڪاس ۾، پکيئڙو آهي،
آکيرو ٺاهي، ڪنهن لئه اُڏري واءَ ۾.
(ص132)
سازندي جي گيت سان، لَرزي پيو سازُ،
ڪنهن ڪنهن جو آواز، ڪونه مَري ٿو موت سان.
(ص234)
صديون جهنجهوڙي، مون تو لئه آندا اِهي
رَتا گل روڙي، پائي تو لئه پاند ۾.
(ص236)
مُکڙيون تنهنجو ڏسُ، منهنجي لاءِ ڦلار ۾،
هر خوشبو جو گسُ، تنهنجي در تائين وڃي!
(ص240) ــ (شيخ اياز ــ شاعري ــ 6)