صنعت تلميح
تلميح جي لفظي معنى آهي ڏيکارڻ، اصطلاحي معنى موجب شعر ۾ ڪنهن مشهور قصي، (آيت، حڪايت ۽ مقولي) مسئلي يا اصلاح ڏي اشارو ڪرڻ کي تلميح سڏجي ٿو(28).
شاھ لطيف جو اڪثر ڪلام مشهور لوڪ قصن ۽ تاريخي داستانن تي سِرجيل آهي ۽ ان کان علاوه سندس شاعريءَ ۾ تصوف جي ڪيترن رازن، رمزن ۽ اسرارن جا علامتي اشارا به ملن ٿا، انهيءَ ڪري ان چوڻ ۾ ڪو به مبالغو نه ٿيندو، ته شاھ جو سمورو رسالو تلميحي صنعت جو مُرصع ۽ مُرڪب آهي. شيخ اياز پڻ پنهنجي شاعريءَ ۾ هن صنعت جو ڪثرت سان استعمال ڪيو آهي. خاص ڪري سندس شعري مجموعو، ’ڪپر ٿو ڪن ڪري‘ ان حوالي سان انتهائي اهم آهي، جنهن ۾ هن يارنهن لوڪ داستانن، ’سورٺ، نوري، سسئي، سهڻي، ليلا، مومل، موکي، مارئي، گھاتو، ڪيڏارو ۽ ڪاپائتي‘ نئين فڪر ۽ فني ڏانءَ سان سِرجيا آهن. ان کان علاوه سامي جي نالي نوان سلوڪ ۽ سندس ٻين جديد موضوعن تي لکيل متفرقه بيتن ۾ پڻ هيءَ صنعت چڱي مقدار ۾ ملي ٿي. نموني طور ڪجھه مثال پيش ڪجن ٿا.
مان ئي ٻيجل آهيان، مان ئي راءِ ڏياچ،
منهنجو ڪنڌ ڪماچ، طلبي پيو تند ۾.
(ص74)
مــومل! ٻيـهر ٻار، سارا ڏيئـا ڪاڪ جا،
کِيھ کَــٽُنِ تان ڪـامـڻي، لاهـي هنـڌَ اُجار
هَئِي! هانءُ نه هار، نيٺ ته ايندو مينڌرو.
(ص149)
هي جو ساگر سونهن جو، انهيءَ کان انڪار،
سامي، پنهنجي سوچ تي، تون ئي پنهنجو ڄار،
ســچـو آ سنسار، جـــوٺِ سـنـدءِ ئــــي جـــــــيءَ ۾.
(ص209)
اڳ نــه اهــڙو ويس، اڳ نــه اهـــــڙا آڳـــڙيـــا!
ڌمڻ سارو ديس، سڀ کي چڻنگون چِت ۾.
(ص261)
پهرين پڪـو پــــرکجي ، تــــانگھي ۾ تــــــــاري
مــتــان پـــــــو مـــاري، ڀـڃـــي واهــڙ وچ ۾!
(ص272) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)