جديد سنڌي شاعريءَ ۾ جماليات
ڊاڪٽر سحر امداد پنهنجي ڪتاب، ’شاعر شعور شاعري‘ ۾ لکي ٿي، ”شاعري ائين خلائن مان پرگھٽ ڪانه ٿيندي آهي. ان جي پويان هڪ ڊگھو ۽ مسلسل عمل ڪارفرما هوندو آهي. بلڪل ائين جيئن ڪوبه آتش فشان ائين اوچتو ڪونه ڦاٽندو آهي. زمين جي اونهائيءَ ۾ موجود مختلف ڪيميائي مادن جي هڪٻئي تي ٿيندڙ ڪيميائي عملن جي نتيجي ۾ پاڻياٺو مادو زمين جي ڪمزور تھه کي ڦاڙي نڪرندو آهي ۽ لاوي جي صورت ۾ وَهندو آهي ۽ نوان ٻيٽ ۽ اُپٻيٽ ٺاهيندو آهي“ (55).
جديد سنڌي شاعريءَ جو سفر به پنهنجي وجود ۾ اهڙي سچائي رکي ٿو. جڏهن ان جي تاريخي پسمنظر تي نظر ڦيرائجي ٿي، تڏهن اهو محسوس ٿئي ٿو، ته جديد سنڌي شاعرن جي اندر ۾ عرصي کان نئين فڪر ۽ جذبات جو جيڪو لاوو ٽچڪي رهيو هو، جيڪا ڌرتي سان محبت ۽ ان جي فطري سونهن سان عشق ۽ اُنس جي آڳ ڀڙڪي رهي هئي، سا اُڀامي ۽ ان مان ’جديد سنڌي شاعريءَ‘ جنم ورتو.
جديد، جنهن کي انگريزي زبان ۾ (Modern) چئجي ٿو، ان جي سادي ۽ سولي معنى ’نئون‘ آهي. جديد سان لاڳاپيل ٻيا لفظ ’جدت ۽ جديديت‘ آهن، جن لاءِ انگريزيءَ ۾ (Modernity) ۽ (Modernism) لفظ موجود آهن. عام طور تي جديد، جديديت ۽ جدت لفظن کي هڪ ئي معنى سمجھيو ويندو آهي، جيڪو درست نه آهي. ڊاڪٽر فهميده حسين پنهنجي هڪ مقالي ۾ ان حوالي سان لکي ٿي، ”اصل ۾ جديد لفظ جي لغوي ۽ اصطلاحي معنى ۾ فرق سبب ائين ٿيو آهي... انگريزي لفظ ’ماڊرنزم‘ جو متبادل لفظ ’جديديت‘ آهي، جڏهن ته هڪ ٻئي لفظ ’ماڊرنٽي‘ جو مطلب آهي ’جدت‘. اسان کي انهن ٻنهي لفظن کي ڌار ڌار سمجھڻ گھرجي. ’ماڊرنزم‘ ادب ۾ هڪ مخصوص رجحان ۽ لاڙو آهي، جيڪو هڪ مخصوص قسم جي آرٽ (۽ احساسن) لاءِ ڪم آندو وڃي ٿو. البت ’ماڊرنٽي‘ ان جدت يا نواڻ کي چئجي ٿو، جيڪا ڪنهن به دور جي ادب ۾ ٿي سگھي ٿي ۽ هميشه نئين رهڻ ڪري سدائين جديد سڏجي ٿي... ڪو نئون خيال، موضوع، احساس ۽ طرزِ اسلوب ان جي دائري ۾ اچي سگھن ٿا. ان کي معنوي اعتبار کان توڙي اسلوب ۽ ڊڪشن جي خيال کان نئون چئي سگھجي ٿو“(56).
جديد سنڌي ادب جي ’جدت ۽ نواڻ‘، انگريزي لفظ ’ماڊرنٽي‘ جي مفهوم ۽ اصلاحي معنى سان گھڻي قدر مطابقت رکي ٿي، ڇو ته سنڌي ادب ۾ 1936ع ڌاري داخل ٿيندڙ جدت جي هيءَ لهر، جنهن جو مهندار ڪشنچند بيوس (1885ع ــ 1957ع) کي چيو وڃي ٿو، اها اڄ به پنهنجي پوري جوت ۽ جمال سان سنڌي ادب ۾ موجود آهي ۽ عصري تقاضائون پوريون ڪرڻ سان گڏوگڏ زندگيءَ جي سچ ۽ سونهن جو عڪس ۽ احساس پَسائي رهي آهي.
جديد سنڌي شاعري ۾، ڪاڪ محل جو حُسن به آهي، ته مومل جو راڻي جي وڇوڙي ۾ ڳل تان ڪِرندڙ لُڙڪ به. اها سنڌوءَ ۾ ٻُڏندڙ سهڻيءَ جا سَڏ به آهي، ته موجوده مهراڻ جي پيٽ مان اُڏامندڙ واريءَ جو درد به. جديد سنڌي شاعري پنهنجي ماضيءَ جي سونهري ۽ صحتمند روايتن جو نئون جنم به آهي، ته پنهنجي دؤر جي بيمار ۽ بي روح فارسي زده روايتن جو ٽوڙ ۽ ضد به.
روايتي سنڌي شاعري، فارسي شاعريءَ کان تمام گھڻي متاثر هئي. تشبيهن ۽ استعارن کان وٺي موضوع ۽ ماحول، تاثر ۽ احساس تائين سمورو مواد ۽ مزاج ايراني طرز جو هو. ساقي ۽ شراب، رند ۽ رقاصائون، گل و بلبل، مطلب ته سڄو ٽڪ ساٺ مصنوعي ۽ اوپرو هو، جنهن جو سنڌ جي تهذيب ۽ تمدن، فڪر ۽ احساس، حُسن ۽ حقيقت سان ڪوئي واسطو ڪونه هو. انهيءَ ئي ماحول ۽ حالتن ۾ ڪشنچند بيوس جي شاعريءَ جو مجموعو،’شيرين شعر‘ 1937ع ۾ ڇپيو، جنهن ۾ روايتي فارسي رنگ بدران پهريون ڀيرو نج سنڌي لهجو، مقامي ماحول، ٻوليءَ جي مٺاس، فني ندرت، فڪر جي سادگي ۽ احساس جي نفاست جو اظهار ملي ٿو. بيوس جو نئون آواز ۽ احساس، سنڌيءَ جي روايتي فارسي زده شاعريءَ جي سينواريل ۽ بيٺل ڍنڍ ۾ ڪنهن اُجري ڪنول وانگر هو، جنهن پنهنجي سڳنڌ سان چؤڏس پکڙيل ماحول کي مَهڪايو ۽ معطر ڪيو. ڪشنچند جي شاعريءَ جو نه رڳو فني سٽاءُ سهڻو ۽ وڻندڙ آهي، پر سندس فڪري، تخليقي ۽ مشاهدي جي جمالياتي سگھه پڻ تعريف جي قابل آهي. هو پنهنجي ٻولي ۽ اظهار ۾ عام، سليس ۽ سادو آهي، پر ان سادگيءَ ۾ جيڪا احساساتي ڪيفيتن جي ڳوڙهائي ۽ گهرائي سمايل آهي، اها من ۾ پيهي ويندڙ آهي. هن جي شاعريءَ ۾ نه صرف ردم جي رواني ۽ خيال جي رنگيني آهي، پر اها روح کي تازگي بخشيندڙ فطرتي جمال سان پڻ سرشار آهي.
ڪشنچند بيوس جي شاعريءَ ۾ مٽيءَ جي خوشبو ۽ ڌرتي واسين جي ڏک ۽ سک جا احساس آهن. هو پنهنجي شاعريءَ ۾ قدرت جي حسين نظارن سان گڏ پکين جي مٺڙي ٻولن، هوا جي ٻانهن ۾ رقص ڪندڙ گلن، اونداهي راتين ۾ ٽمڪندڙ ٽانڊاڻن، مهراڻ جي موجن، ٻنين ۾ محنت ڪندڙ هارين ۽ سندن غريباڻي ڪکائين جھوپڙي جو سهڻي ۽ موهيندڙ انداز ۾ ذڪر ڪري ٿو.
سج چنڊ واجھه ٿو وجھي جنهن جي وٿين منجھان،
ڀُڻڪا ڪندي ڀڄي هوا جنهن جي ڀتين منجھان،
ڇڻڪار مينهن ٿو ڪري ڇُٽڪي ڇتين منجھان،
قدرت سندي ڪمال، صحت لئه سوکڙي،
الا! جُھري م شال غريبن جي جھوپڙي...!
(ڪليات بيوس، ص216)
جديد سنڌي شاعري، سنڌ جي قومي شعور جو حصو ۽ ادبي تاريخ جو تسلسل آهي. اها ٻاهران برآمد ٿيل ڪوئي وکر نه، پر سنڌ جي سماجي فڪر، تهذيبي قدرن، قومي اجتماعي حالتن ۽ ثقافتي شعور جو نتيجو آهي، جنهن ڪري هر شاعر جي اظهار ۾ ڌرتي ۽ ان جي حُسن جو جيئرو جاڳندو عڪس نظر اچي ٿو. ويراني ۾ گل ۽ گلزاريون، چيٽ ۽ چهچٽا، محبت ۽ بهارون، نينهن جا نوان پيچ ۽ پيار جون نيون دنيائون تخليق ڪرڻ جو وشواس ۽ جمالياتي احساس هر جديد شاعر جي شاعريءَ ۾ جَھلڪي ٿو.
آهيون برپٽ ۾ ته گلزار نوان ٿي پوندا،
چيٽ جا چهچٽا چوڌار نوان ٿي پوندا،
جتي وينداسين اتي يار نوان ٿي پوندا،
پريت جا پيچ نوان پيار نوان ٿي پوندا،
ذري ذري مان نوان نور جا چشما ڦٽندا،
چشم روشن آ ته اسرار نوان ٿي پوندا.
(هري دلگير)
سنڌي شاعريءَ ۾ فارسي آميزي ۽ مصنوعي ماحول، تشبيهن، ترڪيبن ۽ استعارن جي رجحان ۽ رواج خلاف سنڌي شاعريءَ ۾ جدت پسندي طور پنهنجي زبان ۽ ڌرتيءَ جي حقيقي ماحول ۽ منظرن ڏانهن موٽ جو جيڪو پهريون قدم ڪشنچند بيوس ۽ کيئل داس فاني کنيو هو، پوءِ عروضي شاعرن ۾ مير عبدالحسين سانگي ۽ خليفي گل ان جي پوئواري ڪئي ۽ ترقي پسند، روشن خيال ۽ جديد شاعرن، عبدالڪريم گدائي، هري دلگير، حيدر بخش جتوئي، شيخ اياز، نارائڻ شيام، ذوالفقار راشدي، تنوير عباسي ۽ ٻين ان ڪم کي اڳتي وڌايو، اهو هن وقت هڪ اهڙي وسيع شاهراه بڻجي چڪو آهي، جنهن تي سنڌي سرجڻهارن سفر ڪري، نه رڳو پنهنجي زبان، ڌرتي ۽ ان جي ماحول ۽ ماڻهن سان پنهنجي فڪر ۽ روح جو رشتو جوڙيو آهي، پر پنهنجي احساس ۽ آواز کي عالمِ انسان جي دکن، دردن، خوشين ۽ خوبصورتين سان ڳنڍي وڌيڪ سگهارو ۽ سهڻو بڻايو آهي. هنن پنهنجي شاعريءَ ۾ حُسن ۽ جمال جي هڪ نئين دنيا تخليق ڪئي آهي، جيڪا رڳو انساني جسم جي دلڪشي ۽ ادائن جي دلبريءَ تائين محدود نه آهي، پر ان ۾ فطرت جي حُسن سان گڏوگڏ انسان جي سماجي حالتن، ماحول ۽ داخلي جذبن جي سونهن ۽ سچائي به موجود آهي. جيئن:
حياتِ زار ڏسو، حُسن سوڳوار ڏسو،
عجيب رنگ ۾ آئي نئين بهار ڏسو.
گدائي نيٺ ته ايندي بهار ڀي ڪڏهن،
سڄو چمن ٿو ڪري جنهن جو انتظار ڏسو.
(گدائي)
حقيقت ۾ جديد سنڌي شاعريءَ جا تمام گھڻا شاعر، جمالياتي شاعريءَ جا بهترين نمائنده آهن، جن سڀني جو ذڪر هتي ممڪن نه آهي. اسين فقط چند شاعرن جي ڪلام مان جمالياتي حوالي سان ڪجھه مثال پيش ڪنداسين، جنهن مان آسانيءَ سان اهو اندازو لڳائي سگھبو، ته جديد سنڌي شاعري جمالياتي لحاظ سان ڪيتري نه وسعت رکندڙ، گھڻ رخي، سُندر ۽ سگهاري آهي. ان ڏس ۾ سڳن آهوجا (1921ع ــ 1966ع) جي شاعريءَ ۾ سونهن ۽ عشق جو مذڪور پڻ سرس ملي ٿو. هو داخلي احساسن ۽ خارجي مظهرن جي آميزش سان جيڪو تخليقي اظهار اوري ٿو، اهو سچ ته موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي.
چمن ۾ چيم مشڪندڙ ساحره کي،
هو گل جو تبسم به ڇا ستمگر آ.
ڇا قدرت جي نقاش جي هٿ سڳوري
ڀريو هن جي مشڪڻ ۾ دلڪش اثر آ!
پٽي گل چيم تنهن جي ڏانڊيءَ کي موڙي،
ڪمر گل جي آ، يا نزاڪت جو گهر آ.
(سڳن آهوجا، ارمان، ص16)
نارائڻ شيام (1922ع ــ 1979ع) جي شاعري گھري احساس ۽ وسيع شاعراڻي ادراڪ جو مظهر آهي. ”هن جديد دور جي زندگيءَ جا عڪس چٽيا آهن ۽ هِن دور جي ڪيترين ئي وٿن (Objects) کي اهڃاڻ (Symbol) طور ڪتب آندو آهي... شيام عڪسن کي جنهن فنڪارانه انداز سان ڪتب آندو آهي، اهو سندس ئي ڪمال آهي“(57). هن جي شاعري رواني، رنگيني، سلاست، جدت، نغمگي ۽ سونهن جو وڻندڙ ميلاپ آهي. هو لفظن کان رنگن جو ڪم به وٺي ٿو، ته عڪسن ۽ احساسن جو به. هو سچ پچ ته رومانوي ۽ عڪسي شاعري ۾ پنهنجي نوع جو اهڙو يڪتا ڪلاڪار آهي، جنهن جي هر لفظ کي پنهنجي زبان، پنهنجو تاثر ۽ پنهنجو احساس آهي. هيٺين سِٽن ۾ سونهن جي هيءَ متحرڪ ۽ موهيندڙ تصوير ڏسو:
ڪئن نه اَپسرا جي نرم انگن کي لڳي،
نهر جون لهرون هٽي پٺتي چڙهي ڪجھه مٿڀرو،
ٿورڙو ور کائي وسيهر وانگي پاسيرو مُڙي،
جسم کي ٻيهر ڇُهي نڪري ويون ٿي اڳڀرو.
(بوند لهرون ۽ سمنڊ، ص8)
بردو سنڌيءَ (1922ع ــ 1984ع) جي شاعريءَ ۾ ڳوٺاڻي زندگيءَ جي حُسن ۽ حقيقت جي جھلڪ آهي. خاص ڪري هن جا گيت موسيقيءَ ۾ ٻُڏل ۽ زندگيءَ جي فطري سونهن جي رنگن ۾ رڱيل آهن.
برسيا رات وري بادل،
جاڏي ڪاڏي آ جل ٿل،
مُرڪيو من ۽ ريڌو روح،
تو ڳل لاتو ڀنڙا ڳل،
تنهنجو جوڀن پرھ پرين!
جھڙو موتيو ماڪ ڀنل.
(بردو سنڌي)
استاد بخاري (1930ع ــ 1992ع) جي شاعريءَ جو مزاج ۽ لهجو، سادو، سليس، نرم ۽ نرمل آهي. هن جو شاعراڻو احساس ۽ ادراڪ قدرتي سونهن ۽ انساني سندرتا سان ٽمٽار آهي. هن جي شاعريءَ جو سڄو سارو ماحول مٽيءَ جي خوشبو سان واسيل آهي. هن جي گيتن ۾، چوڏسا ڦهليل قدرتي منظرن جو حُسن به آهي، ته انساني سونهن جا جلوا به. هو سراپا سونهن جو پوڄاري ۽ پرستار آهي. ان ڪري ئي چوي ٿو:
هُن موهيو، هِن دل ٺاري،
ڪيئن پڄون اسين سونهن پڄاري.
ڪا اک ناسي، نيري گھري،
ڪا اک ڳاڙهي، ڪڪڙي قهري،
ڪا اک ڪاري زاري زاري،
ڪيئن پڄون اسين سونهن پڄاري.
ڪي ڳل ڏاڙهون، ڪي ڳل لالا، مرڪي آڇن موتئي مالا،
باغن بدن ۾ بوءِ بهاري،
ڪيئن پڄون اسين سونهن پڄاري.
(اوتون جوتون، ص78)
موتي پرڪاش (1931ع ــ 2015ع) ۽ ڪلا پرڪاش سنڌي ادب ۽ ڪلا جي دنيا ۾، هنسن جي اهڙي حسين جوڙي آهن، جن پنهنجي پُر بهار تخليقن سان سنڌي ادبي کيتر ۾، خوب سڳنڌون ڦهلايون آهن. موتي جي شاعري سندس نالي جيان موتين مالها جھڙي آهي. هن جي ڪوتا ۾ سنڌ لاءِ اڻ مئي اُڪير سان گڏ زندگيءَ جي سونهن ۽ سچائين جو ذڪر به ڀرپور ملي ٿو. حقيقت ۾ هو ’سچ، سونهن ۽ سنڌ‘ جو پوڄاري سرجڻهار آهي.
چندن روپ سرير ۽
مينديءَ رتڙا پير ــ
پوڄيو، پوڄيو، پوڄيان!
جڏهن کان آهي سانڀر، سونهن جون سُرڪيون ڀريان ويٺو
نه پوري ٿي سگهي، اهڙي نه ڪنهن وٽ تشنگي هوندي (58).
تنوير عباسيءَ (1934ع ــ 1999ع) جي شاعريءَ ۾ پوپٽ جي پرن جھڙي رنگيني ۽ ٻار جي مُرڪ جھڙي سادگي ۽ سٻاجھڙائي آهي. سندس شاعريءَ جي مجموعي ’رڳون ٿيون رباب‘ جي ’تاثر‘ ۾ نصير مرزا، تنوير بابت لکي ٿو، ”هو امن، نيچر ۽ محبتن جو شاعر آهي. تنوير کي پڙهندي سچ ته من ۾ ڪنهن نئين ڳڀرو نينگريءَ جي ڪومل ڳل کي ڇُهڻ جھڙو مٺڙو احساس اُڀري ٿو ۽ ذهن جي دشائن ۾ سُر ڌيمي تال ۾ ٻُرندا خوشبو وانگي ڦهلجندا ڀاسن ٿا“(59).
تنوير جي شاعريءَ ۾ فطرت جي عڪاسي ۽ تخيل جا تخليقي رنگ روح ۾ لهي ويندڙ آهن، هو پنهنجن لفظن جي رنگن سان انساني سونهن جا جيڪي نقش ڪڍي ٿو، اهي سچ ته سهڻا ۽ موهيندڙ آهن ۽ انهن ۾ گھڻ رخي جماليات آهي.
چنڊ گھڻو ئي سهڻو پر ڪيئن پهچي پرين ساڻ،
جنهن ۾ چانڊوڪيءَ سان گڏ آ مِٺي مِٺي سرهاڻ.
در در رُليو هو منهنجو بن بن ڀٽڪيو ڌيان،
تنهنجي مٺڙي مُرڪ ملي ڄڻ گوتم پاتو گيان.
جيئن چتائي ڏسان پرينءَ کي وڻي تيئن سو وڌ،
جيئن جيئن اکين آڏو تيئن تيئن وڌي ڏسڻ جي سڌ.
(تنوير چئي، ص200)
نياز همايونيءَ (1930ع ـــ 2003ع)، جي شاعريءَ ۾ اظهار جي سادگي، فڪر جي سونهن ۽ عصري دور جي سچائيءَ جو عڪس آهي. هن وٽ فڪري سجاڳي، ڌرتيءَ سان محبت، قومي جذبات ۽ محبت جا جمالياتي رنگ جهجها آهن. هن جي شاعريءَ ۾خيال جي ندرت ۽ نغمگيءَ جو خوبصورت امتزاج ملي ٿو. هو مختلف اهڃاڻن ۽ علامتن ذريعي زندگيءَ جي حُسن ۽ حقيقتن کي نه رڳو اثرائتي ۽ تخليقي نموني سان بيان ڪرڻ جي سگھه ۽ سُرتِ رکي ٿو، پر بي جان لفظن ۾ معنى ۽ تاثر جو روح پيدا ڪري، پنهنجي شاعريءَ جي جمالياتي رنگن ذريعي عڪسن ۽ احساسن جي هڪ نئين دنيا پڻ تخليق ڪري ٿو.
تنهنجي دنيا سڀ رنگ سانول،
مون وٽ روپ نه ڪو ٻهروپ الا،
تنهنجي دنيا انڊلٺ ريکا،
منهنجي دنيا گدلا بادل،
تنهنجي دنيا سج جا پاڇا،
منهنجي دنيا چنڊ جيان گھايل.
تنهنجي دنيا چيٽ جا ميلا،
منهنجي دنيا هيڪل وياڪل.
تنهنجي دنيا سندر سپنا،
منهنجي دنيا اکڙيون اوجاڳيل،
منهنجي دنيا مرگھه ترشنا،
تنهنجي دنيا رمندا بادل....
(نياز همايوني)
”جديد شاعريءَ ۾ ايتري ته اظهار جي گونا گوني آهي، جو زندگيءَ مان معنائن جا هزارين انڊلٺ ورنا رنگ ڦُٽي نڪرن ٿا. هر لهجو نئون ۽ هر سوچ صبح سمي کڙندڙ ڪنهن گل جيان تازي لڳي ٿي. زندگيءَ جي عام لمحن، ساڳين منظرن ۽ جذبن کي احساس جي اک ڇهي، اظهار جي لازوال قوت سان امر ڪري ڇڏي ٿي... جديد شاعريءَ جي اهم خاصيت اها نواڻ ۽ اها جدت آهي، جيڪا خيالن ۾ ڪيئي رنگ ڀري ڇڏي ٿي“(60).
امداد حسيني (10 مارچ 1940ع) جديد شاعريءَ ۾، موضوع، سٽاءُ، جدت، لهجي، سرلتا ۽ رومانوي رنگ جو منفرد شاعر آهي. هُن جديد زندگيءَ جي گوناگون مسئلن ۽ معاملن تي لکيو آهي، پر هر ڪيفيت ۽ احساس جي اظهار لاءِ هن وٽ پنهنجو ڊڪشن، پنهنجا لفظ، پنهنجون ترڪيبون، تشبيهون ۽ علامتون آهن، جن جي ذريعي هو پنهنجي باغي جذبن جي آواز ۽ نرمل روح جي راحتن ۽ رنگن جو اظهار ڪري ٿو. امداد حسيني جي شعري مجموعي، ’هوا جي سامهون‘ جي مهاڳ ۾ سندس شاعريءَ تي راءِ ڏيندي، ڊاڪٽر سحرلکي ٿي، ”امداد جي شاعريءَ ۾ زندگيءَ جي تمام تر نزاڪت، مڌر سُر، مٺي خوشبو، وڻندڙ ورڻ، ريشم جي نرماڻ ۽ لساڻ به ملندي، ته زندگيءَ جون کهريو سچائيون به هن جي شاعريءَ ۾ لڀنديون... پر حُسن ۽ عشق هن جي شاعريءَ جو سڀ کان سگھارو جذبو ۽ احساس آهي“(61).
امداد جي شاعريءَ ۾ معنوي حُسن سان گڏوگڏ، احساس جي نرملتا، تخيل جي بلندي، خيال جي رنگيني ۽ جذبي جي نرالي نفاست آهي. هن جي سٽن ۾موسيقيءَ جو اهڙو رس ۽ رچاءُ آهي، جيڪو کن پل ۾ پڙهندڙ ۽ ٻُڌندڙ جي روح ۾ لهي وڃي ٿو. موسيقيءَ جي سمنڊ ۾، سندس سٽون لهرن جيان رقص ڪنديون محسوس ٿين ٿيون ۽ فڪري ۽ احساساتي سونهن، انڊلٺ جي ستن رنگن وانگر چؤڏسائن ۾ پکڙجندي محسوس ٿئي ٿي. بادل، بوندون، اُڀ، پاڻي، هوا، خوشبو، لونگ، تون ۽ مان، پيار، ندي، ٻيڙي، پار ۽ اُڪار، ڪيترين نه علامتن ۽ استعارن سان سنيگاريل آهي، امداد جو هيٺيون گيت:
اُڀ تي بادل
بادل ۾ بوندون
بوندن ۾ پاڻي
پاڻي نديءَ ۾
نديءَ ۾ ٻيڙي
ٻيڙي ۾ تون مان!
تار نديءَ ۾
پيار ئي تاري
پار نديءَ جي
پيار اُڪاري
پار نديءَ جي
لونگن جو ٻوٽو
لونگن ۾ خوشبو
خوشبو هوا ۾
هوا ۾ بادل، بادل ۾ بوندون...
(هوا جي سامهون، ص37)
تاجل بيوس فطرت ۽ زندگيءَ جي حُسناڪين جو شاعر آهي. هن شهري زندگيءَ جي ماحول ۽ منظرن کي به پنهنجي شاعريءَ ۾ چِٽيو آهي، پر هن جي شاعريءَ جو خاص موضوع سنڌ جو ٿر، بر، بحر ۽ جھنگ جھر آهي. هن جي ٻوليءَ ۾، ٻهراڙيءَ جي سادگي جي سونهن ۽ سرنهن جي کيتن جھڙي سندرتا آهي. هن جا استعارا، تشبيهون، لفظ، اصطلاح ۽ ڪردار مقامي ۽ پنهنجي ماحول ۽ ڌرتيءَ سان لاڳاپيل آهن.
اکيون لال ڪنواريون ــ ڏٺيون ڪنهن نه هونديون
اوهان جي اولاريون ــ ڏٺيون ڪنهن نه هونديون.
ڪٿي چيلهه سنهڙيءَ تي گهاگهر جو ڇلڪڻ
لبن جي مٿان لال بئنسر جو لٽڪڻ
ڪنهن معصوم جوانيءَ جو معصوم مرڪڻ
مکڻ، کير واريون ڏٺيون ڪنهن نه هونديون.
(تاجل بيوس، جڏهن ڀونءِ بڻي، ص203)
ابراهيم منشيءَ جي شاعريءَ ۾ پڻ فطرت ۽ زندگيءَ جا رنگ پنهنجي پوري جوت ۽ جمال سان نظر اچن ٿا. هُن جي شاعري، مٽيءَ جي سُڳنڌ سان مهڪيل ۽ ڌرتي ۽ ڌرتيءَ ڌڻين جي حُسن ۽ حقيقتن جي عڪاس آهي. هُن جي هيٺين سِٽن ۾ ٻوليءَ جي سونهن ۽ عڪس نگاريءَ جو جمال موهيندڙ ۽ متوجهه ڪندڙ آهي.
ڪَتيون ڪيئي قيد ۾گذريون، چڱو چيٽن ۾ ملنداسون
سرنهن پيلا جھليندي گل، تڏهن کيٽن ۾ ملنداسين.
اتر جا واءُ جڏهن ورندا، اَڇا، سَر، ڪانهه سنگ ڪڍندا
لهنديون ڪونجون جتي ڪُڻڪي، انهن ڪيٽن ۾ ملنداسين.
(ابراهيم منشي، گوندر ويندا گذري، ص93)
تاج بلوچ نه فقط پنهنجي منفرد لب و لهجي جو شاعر آهي، پر هن جو اظهار ۽ احساس جديد دؤر جي حالتن ۽ حُسناڪين جو عڪاس آهي. لهجي جي مٺاس، ترنم جي تازگي، موضوعن جي نُدرت، خيال جي سادگي ۽ سُندر اظهار بيان سبب جديد شاعريءَ ۾ تاج جي پنهنجي هڪ نشانبر ۽ انفرادي سڃاڻپ آهي. هو جديد حسيت ۽ جاڳرتا جو شاعر آهي .
بي خياليءَ ۾
تو جي هٿ هوا ۾ لوڏيا
تنهنجي چوڙين جا
پولارن ۾ ٽهڪ ٽِڙي پيا.
تو جي وار هوا تي ڇوڙيا
ميگھه ملهار جي موسم موٽي،
چڪ ۾ پوتيءَ جي ڪُنڊ جھلي،
پير جي نهن سان
تو جي ڌرتيءَ کي کوٽيو
خوشبوءَ جو ساگر ڇُلڪي پيو.
تو جو مُرڪيو
ڌرتيءَ کان اُڀ ڪنارين موتيا مهڪيا...
(تاج بلوچ، خوشبو جو زهر، ص97)
شمشيرالحيدري، فتاح ملڪ، سرويچ سجاولي، نثار بزمي، راشد مورائي، قمر شهباز، سرڪش سنڌي، سرمد چانڊيو، قمر شهباز، ذوالفقار راشدي، ملڪ نديم، عبدالحڪيم ارشد، احمد خان مدهوش، افضل قادري، واجد، عطيه دائود، ج ع مُنگھاڻي، عنايت بلوچ، هدايت بلوچ، آثم ناٿن شاهي، عبدالغفار تبسم، آڪاش انصاري، انور پيرزادو، وفا ناٿن شاهي، سحر امداد، مير محمد پيرزادو، غلام حسين رنگريز، هريڪانت، اندرا شبنم، ايم ڪمل، ارجن حاسد، واسديو موهي، ارجن شاد، لڪشمڻ دُبي، گوپ ڪمل، ڍولڻ راهي، مقصود گل ۽ غلام نبي گل جديد سنڌي شاعريءَ ۾ منفرد رومانوي لب و لهجي ۽ جديد فڪر جا شاعر آهن. سندن شاعريءَ ۾’احساسِ جمال، حُسنِ تخليق ۽ تخليقِ حُسن‘ جون سموريون سندرتائون ملن ٿيون.
هنن جي شاعريءَ ۾، جتي جديد زندگيءَ جا مسئلا ۽ انهن جي اثرائتي اُپٽار آهي، اتي قدرتي حُسن، انساني جمال ۽ شاعراڻي فن ۽ تخليق جا مصوراڻا رنگ پڻ ملن ٿا.
توکي مون وٽ رات پئي آ
ٿر ۾ ڄڻ برسات پئي آ.
پنهنجي مُنهن تان وار هٽايئه،
پڌري ٿي پرڀات پئي آ.
ٻانهن سيراندي ڏيندڙ پياري
ڏس ته اڃا اڌ رات پئي آ.
(سرڪش سنڌي، امن آب حيات، ص128)
رات چنڊ بيٺو رهيو هڪ جاءِ
دري کولي تون سُتي هُئينءَ ڇا؟
ساگر چپ، ساحل ادس هئو
جيءَ ڇولين سان ڇُلي هُئين ڇا؟ ــ
(ايم ڪمل) ــ (اسحاق، دل جو رستو ــ ص 62)
وڄ ــ ڪڪر پاڻ ۾ رٿيو ۽ پوءِ
سمنڊ مُرڪيو، نديءَ کِليو، ۽ پوءِ
مون اڃا صرف تنهنجو نالو لِکيو
هڪ ڦُڙو اُن مٿان ڪِريو. ۽ پوءِ...
(واسديو موهي) ــ(اسحاق، دل جو رستو ــ ص154)
ڪنول پاڻي ۾، خشڪي تي گلاب آ
بلاشڪ: واقعي، هوءَ لا جواب آ.
ائين زلفن ڍڪيو آهيس چهرو
ڪڪر جي پوئتان ڄڻ مهتاب آ.
اُڃايل هرڻين جيان جيئون ٿا
اڳيان، پويان فريبن جو سراب آ.
(وفا ناٿن شاهي، اوجاڳن جو انت، ص35)
سندن رومانوي احساس ۽ اظهار رڳو تخيلي نه، پر حقيقت سان لاڳاپيل ۽ تخليقي آهن. هنن جي شاعريءَ ۾ اَڇوتا جمالياتي خيالَ ۽ احساسَ آهن، جن ۾ فطرت جي مظهرن ۽ نسواني سونهن جي حقيقي ۽ حسناڪ جھلڪ به نظر اچي ٿي، ته شاعراڻي تشبيهن، تمثيلن، استعارن ۽ ترڪيبن جي نرملتا ۽ نفاست جو نئون ۽ نڪور اظهار به ملي ٿو. چند شاعرن جي شاعريءَ مان جماليات جي مختلف پهلوئن جي حوالي سان ڪجهه مثال هيٺ پيش ڪجن ٿا.
تنهنجي پايل جي پڙاڏن مان پَڳهه کنوڻين کنيا،
ميگهه واسيا وار تنهنجا سيگهه ۾ سارنگ ڀِنو
موسيقي، موسم ۽ تبسم ٽئي نشي ۾ چور ها!
رقص جي رنگين وراڪن رات کي ويتر رنڱيو.
(ع.غ. تبسم، موسيقي موسم ۽ تبسم، ص17)
رات، موسم، چاندني، چنچل هوا
ڇا ته فطرت جا فضا ۾ رنگ ها.
ائين لڳو ڄڻ ننڊ ۾ هلندا هجون
پوءِ ڀي هڪ ٻئي جا هٿ هٿ ۾ هئا.
ساهه ساهن سان مليا ها وقت ٿيو
گل اڃا ساهن ۾ آ خوشبو اها.
(غلام نبي گل، لمحن جو درد، ص29)
ڪِرڻا ڪِرڻا ٿيندي واٽ!
لاٽون ٻَرنديون ويندي ٻاٽ!
تارا تارا بڻجي سوچون!
چؤڏس چمڪي ڪن چمڪاٽ!
جذبا ڇَرَ جون ڇوليون ٿيندا!
اُڌما ڪندا اُڀ ۾ ڦاٽ!
گيت اسان جا گهر گهر گونجي!
روشن ڪندا سچ جي واٽ!
(مريم مجيدي، سروم دکم دکم، ص60)
هي ڪنهن جي ساهه جو پاڇو آهي
هليو وڃڻ کان پوءِ به
ڪمرو سرهو آهي!
هي ڪنهن جي پيار جو سڏ آهي؟
سور به هانوَ تي ٿڌڙا ڪڍڻ لڳا آهن
زنجيرون سينگار لڳن ٿيون
موت به وسري ويو آهي،
جيئڻ سان نينهن لڳي ويو آهي.
(انور پيرزادو، اي چنڊ ڀٽائي کي چئجان،ص27)
هيڪل ڪيئن ٿي گهارين، گوري!
هيڪل ڪيئن ٿي گهارين؟
ميڻ بتيءَ جيان ٻرندي ٻرندي،
پئي ٿي پاڻ کي ڳارين گوري!
هيڪل ڪيئن ٿي گهارين؟
هيڪل ڪيئن ٿي گهارين؟
(آثم ناٿن شاهي، سامرين جي شهر ۾،ص78)
مٿين شاعرن جي شاعريءَ ۾ ڪٿي مزاحمتي ۽ صوفياڻي جمال جي جهلڪ آهي، ته ڪٿي رومانوي، فڪري، فطرتي، لغوي، لسانياتي، حسياتي، فني، عڪسي، علامتي، تشبيهي، ترڪيبي، استعاراتي، احساساتي، درد ۽ مسرت جي جمال جا رنگ پنهنجن مڙني رنگينين سميت موجود ملن ٿا.
اياز گل (6 مارچ 1958ع) ۽ ادل سومري (15 آگسٽ 5519ع) جي شاعريءَ ۾ زندگيءَ جي حُسن ۽ حقيقت جا خوبصورت رنگ ملن ٿا. ايازگل، غزل، وائي ۽ نظم جو سهڻو شاعر آهي. خاص ڪري سندس غزل، سادي سلوڻي ٻولي، وڻندڙ تشبيهن، استعارن، جذبي جي اُڇل ۽ منظر نگاريءَ جي حوالي سان پنهنجي انفراديت ۽ اهميت رکي ٿو. پيار ۽ حُسن، اياز گل جي شاعريءَ جا مرغوب موضوع آهن. هن جي شاعريءَ ۾ غَنائيت ۽ ڪمال جي منظرنگاري آهي.
هُن جي رومانوي شاعريءَ تي راءِ ڏيندي تنوير عباسي لکي ٿو: ”اياز گل بنيادي طرح رومانوي شاعر آهي. هن جو رومان انقلابي ۽ تبديل ٿيندڙ آهي. هن جي غزلن ۾ جيڪو رومانوي اظهار آهي، اهو بيوس، هري دلگير، نارائڻ شيام ۽ شيخ اياز وارو نه، پر انهن کان مختلف، ۽ اڳتي وڌيل آهي.. اياز گل پنهنجي دور جي ماحول ۽ حالتن جي اُپٽار، ان کي محسوس ڪري ڪئي آهي“(62). اياز گل قدرت جي حُسن ۽ حقيقتن ۾ موھ رکندڙ تخليقڪار آهي ۽ هن وٽ اندر جي خوابن ۽ خوبصورتين کي اظهارڻ جي انوکي ڏات به آهي، ته سهڻو ڏانءُ به، تڏهن ئي پنهنجي شاعريءَ ۾ ههڙا جمالياتي احساس اوتي ۽ حسين عڪس تخليق ڪري سگهيو آهي.
ڇرڪ ڀري ايئن اندر جاڳي پوندا هِن
هوءَ جي مُرڪي منظر جاڳي پوندا هِن.
ياد ائين، جيئن هوريان هوريان گھنڊ وڄن
ذهن ۾ ڄڻ ڪي مندر جاڳي پوندا هِن.
هونئن ته پنهنجو پاڻ ۾ پورا هوندا هِن
ديس ڏکيو ٿي، شاعر جاڳي پوندا هِن.
(دک جي نه پڄاڻي آ، ص64)
ادل سومرو، وائي ۽ بيت کان علاوه نظم ۽ غزل جو پڻ منفرد شاعر آهي. هن جي بيت ۾ نه رڳو ڪلاسيڪي روايتن جو روح ۽ رنگ ملي ٿو، پر هُن ان ۾، جديد سنڌ جي حُسن ۽ حقيقتن کي اثرائتي ۽ جمالياتي انداز سان اظهاريو آهي. ادل جو اسلوب ۽ اظهار الڳ ۽ پنهنجو آهي. هن جي شاعريءَ جا نه صرف موضوع نرالا ۽ نرمل آهن، پر سندس ٻولي، ترڪيبون، استعارا، تشبيهون ۽ ترنم به روح کي رنگَ ۽ رقصَ آڇڻ وارو آهي. هو آدي بڻيادي پاٽوليءَ جو ٻار آهي، انهيءَ ڪري هن پنهنجي شاعريءَ جي تاڃي پيٽي کي اَجرڪ جھڙي رنگن سان رنڱيو به آهي، ته داخلي احساسن جي دلڪشي به عطا ڪئي آهي. هُن جو احساساتي اظهار ۽ رومانوي لهجو سچ ته موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي.
اوهان جي اچڻ تي بتيون خواب ٿيا ها
گلن جون اوهان لئه پتيون خواب ٿيا ها.
جڏهن پائي گجرا اڱڻ ۾ستينءَ تون
تڏهن منهنجا تارا ڪتيون خواب ٿيا ها.
اسان جي اميدن جي ڦاٽل وڳي تي
ٿوري وقت لئه ڄڻ چتيون خواب ٿيا ها.
جڏهن ڄار اوندهه وطن ۾ اُڻيا ٿي
تڏهن پوءِ اسان جا بتيون خواب ٿيا ها.
(وساري نه ڇڏجو، ص59)
حقيقت ۾ جديد سنڌي شاعري، اڄ جي بي مروت حالتن، ڪٺور سياسي ۽ سماجي ماحول، گُھٽ ٻوسٽ ۽ فڪري ويڳاڻپ واري دور ۾، هوا جي اهڙي خوشگوار جھوٽي وانگر آهي، جيڪو نه رڳو من کي احساساتي آنند ۽ آٿت بخشي ٿو، پر نيڻن ۾ آئيندي جي انيڪ سونهري خوابن جون سندرتائون پڻ اُتپن ڪري ٿو. جديد سنڌي شاعر وٽ پنهنجو نئون تخليقي گس آهي. هن جي سوچ ويچار جون پنهنجون وسعتون ۽ اظهار جا پنهنجا حسين انداز آهن. شيخ اياز جي لفظن ۾، ”دراصل هي ٿر جي ولين وانگر شاعر آهن، جي برسات تي پاڻ ٽِڙي پيا آهن ۽ جي پوکيون نه ويون آهن ۽ جن جي هُٻڪار ۾ هانءُ واسجي ٿو وڃي“ (63).
حسن درس جي شاعريءَ ۾، فني حُسن سان گڏ فڪري جمال پنهنجي سموري نزاڪتن ۽ نرملتائن سان نظر اچي ٿو. هُن جي اظهار جي تاڃي پيٽي ۾، تشبيهن جي تازگي ۽ مصوراڻي رنگيني ڪمال جي ملي ٿي. هن جي شاعريءَ ۾ مِٽي ۽ محبت جو حقيقي هڳاءُ آهي. هو نئين ٽهيءَ جي شاعرن ۾، نئين روايتن، نئين رنگ، اَڇوتي حُسن ۽ تخليقي حسيت جو نمائندو شاعر آهي. هن جي شاعريءَ ۾، شعور ۽ وجدان ملي، اظهار ۾ آرٽ ۽ آرٽ ۾ اظهار جي نئين دنيا کي جنم ڏين ٿا. سندس هيٺئين سِٽن ۾ترڪيبن ۽ تشبيهن جي جمال سان گڏ سندس خيال جي نفاست ۽ ندرت ته ڏسوـ
اُڏاڻيون ڏور پئي آڙيون، سمو ڪنهن سار وانگي هو
لڙيو پئي لاڙ تان سورج، مُهاڻي ٻار وانگي هو.
هوائن تي هليس آئون، نظر ڪجهه ڪونه ٿي آيو
سڄڻ رستو سڄو تنهنجو، سنهي ڪنهن تار وانگي هو.
صفا سنسان مندر ۾ جڏهن سانجهي ملي مون سان
اتي آواز سنهڙو عشق جو، ڪنهن آر وانگي هو.
(حسن درس، الاءِ تون ڪٿي آهين، ص108)
’آڙين جي اُڏار سان، ڪنهن جي سار اچڻ، لاڙ تان لڙندڙ اداس سج جو مُهاڻي جي ٻار جيان هجڻ، هوائن جي هٿ ــ ترين تي اُڏامڻ ۽ رستن جو سنهي تار وانگر هجڻ، سنسان مندر ۾ سانجهيءَ سان ملاقاتي ٿيڻ ۽ عشق جي آواز جو آر وانگي هجڻ‘. حسن درس جي شاعريءَ جي ڇا ته ڪمال ترڪيب ۽ تشبهه نگاري آهي.
احمد سولنگي جي شاعريءَ ۾ پڻ نئن جي رواني جهڙو رڌم ۽ الهڙ وينگس جي جوڀن جھڙي جاذبيت ۽ حُسناڪي آهي. خاص ڪري هن جا نظم سندس تخليقي ۽ شاعراڻي سڃاڻپ جو سگهارو حوالو آهن. هن جي شاعريءَ ۾، مزاحمت ۽ رومان جو اهڙو انوکو امتزاج ملي ٿو، جيڪو هڪ ئي وقت موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ به آهي، ته نئين اتساهه ۽ آجپي جو احساس به آڇي ٿو. موضوعي نُدرت، فڪري وشالتا ۽ سندس اهو انفرادي اسلوب ئي آهي، جيڪو پنهنجي ٽهيءَ جي ڪيترن ئي هم عصر شاعرن ۾ کيس الڳ احساس ۽ ادا جي شاعر جي حيثيت ۽ شناخت عطا ڪري ٿو.
احمد جي شاعريءَ جي خوبصورت فريم ۾، نه رڳو سنڌ جا حسين منظر مُقيد آهن، پر جديد سنڌ جي انوکي ڪردارن ’هميرو ڪولهي، ذوالفقار علي ڀٽو ۽ شهيد بينظير‘ جي ڪٿائن سان گڏ، دنيا جي ادب ۽ آرٽ سان لاڳاپيل انيڪ ڪردارن ’قلوپطرا، قرت العين طاهره، مائيڪل اينجلو ۽ ائني فرينڪ‘ جون صدائون ۽ صورتون سندس شاعريءَ ۾ جيئريون جاڳنديون نظر اچن ٿيون. ڪڻي مان کرار پرکڻ مصداق احمد جي هن نظم جي سِٽن مان سندس اظهار، معنويت، منظرنگاري ۽ خيال جي جمال جي جھلڪ پَسي سگهجي ٿي.
هڪ بوند مان مصورَ
جوڙيا سوين سمندرَ!
ميرا طويل رستا
ٿا ڌوڙ منجھه ڌوپن
هن ڪينواس تي ڪيئي
چهرا حسين چمڪن
هر هڪ بدن ڏيئو آ
ٻهه ٻهه ٻَري ٿا ٻهڪن
اکڙيون انيڪ جاڳن
هر رنگ جون لڪيرون
هر سوچ جا تصور
هڪ بوند مان مصور
جوڙيا سوين سمندر!
ڪنهن ڍنڍ مان ڪنواري
وهنجي جڏهن کِلي ٿي
مُکڙي ڪنول جي گل جي
پاڻي مٿان ٽڙي ٿي
سڀ سرشٽي ڏسي ٿي
اوگهڙ سڄي ڍڪي ٿي
ڪجھه خوبصورتيءَ جا
رهجي وڃن ٿا منظر،
هڪ بوند مان مصور
جوڙيا سوين سمندر.............!
(احمد،خواب آوارا پکي، ص232)
سعيد ميمڻ جي شاعري، ڪلاسيڪي قدرن ۽ جديد حسيت جو سهڻو سنگم آهي. هن جي اظهار ۾، اسلوب جي انفراديت، سليس لفظن ۾ سُندر خيالن ۽ فلسفياڻي نقطن جي گهرائي ملي ٿي. هو لفظن کي احساسَ ۽ احساسن کي لفظن ۾ اظهارڻ جو فنڪاراڻو هُنر ڄاڻي ٿو، انهيءَ ڪري سندس شاعري سکڻي لفاظيءَ بدران پنهنجي دور ۽ داخلي احساسن جي ڀرپور عڪاسي ڪندڙ محسوس ٿئي ٿي. هن جو شعري لهجو نرم ۽ دل کي ڇُهندڙ احساسن سان ٽمٽار آهي. غزل جي روايتي فارم ۾ به، هُن جي چند هيٺين شعرن ۾ فڪر، احساس ۽ عڪس نگاريءَ جو غير روايتي حُسن جھلڪي ٿو.
آئي آهي بهار جي موسم،
ويس، وڻ وڻ نئون ڍڪيو آهي.
سرمدي ڪيفيت آ اڄ من ۾،
من، وجد ۾ اچي نچيو آهي.
آرسين جو دڪان چمڪي پيو،
تو اندر پير جيئن رکيو آهي.
(ازل جو آڏاڻو، ص60)
توڙي جو جديديت جي نالي ۾ ڪجھه شاعرن جو اهڙو شعر به ملي ٿو، جنهن ۾ هنن پنهنجي داخلي مونجھارن ۽ نفسياتي اُلجهنن جو کوکلي جذبات ۽ سطحي لفاظي ۾ اظهار ڪيو آهي، جنهن ۾ آرٽ ۽ شاعراڻو احساس ناپيد آهن، پر وسيم سومرو جي شاعري نه رڳو آرٽ ۽ شاعراڻي احساسن سان مالا مال آهي، پر هن جي اظهار ۾، خيالَ ۽ جذبا ملي، اهڙي سرور، سندرتا ۽ سرشاري کي جنم ڏين ٿا، جنهن جو تاثير احساسن ۾ دير تائين قائم رهي ٿو. وسيم جي گيت جون هي پوپٽ جي پَرن جھڙيون خوبصورت سِٽون پڙهو، جيڪي پوپٽ جي رنگن وانگر من تي پنهنجي تاثر ۽ تاثير جا ڪيئي رنگ پکيڙي ڇڏن ٿيون.
ڪيڏا نه پوپٽ پئي مِڙيا،
سورج مکيءَ جي پوک تي.
جئن سج اُڀريو ننڊ مان
تئن نيڻ مهٽي گل ٽڙيا،
سورج مکيءَ جي پوک تي.
ساواڻ تي پيلاڻ جا
ڇا رنگ تارن جيئن کِڙيا،
سورج مکيءَ جي پوک تي (64).
اسحاق سميجو جي شاعري پڻ جمالياتي سونهن ۽ صداقت سان ٽمٽار آهي. هُن جي ڪوتائن ۾، تخيل جي تازگي به آهي، ته تخليق جي نواڻ ۽ نرملتا به ملي ٿي. هن جو اظهار فن ۽ فڪر جي رسيلي رنگن سان رچيل آهي، انهيءَ ڪري هو پنهنجي هم عصر شاعرن جي هجوم ۾ هوندي به، نئين صدا ۽ سُرت جو شاعر محسوس ٿئي ٿو. جيتوڻيڪ هن جي شاعريءَ ۾ حاوي رنگ ته، محبت ۽ حُسن جو آهي، پر سندس شاعري ۾ سماجي ۽ عصري حالتن جو عڪس به چِٽو ۽ نمايان نظر اچي ٿو. هو جنهن خوبصورتيءَ سان پنهنجي خارجي مشاهدن، تجربن، شعوري ادراڪ ۽ داخلي ڪيفيتن کي پنهنجي شعري اظهار ۾ اوتي ٿو، اهو نه فقط تخليقي ۽ فنڪاراڻو آهي، پر ڪٿي ڪٿي سندس شاعريءَ ۾ صوفياڻي رمزن ۽ رعنائين جا انتهائي ڳوڙها ۽ من کي موهيندڙ رنگ به ملن ٿا، جن کي پنهنجي نرالي حُسناڪي ۽ حقيقت آهي.
وَڄي ٿو عشق گهنگهرن ۾، نچن ٿا پير مي رقصم
اصل کان وجد جي آهي، مٽيءَ کي هير مي رقصم.
اڪيلو عشق ئي درويش جي دل جيئن زندهه هو
زمينون ۽ زمانا خاڪ جا ها ڍير مي رقصم.
اکين سان ٿا چمون باغِ عدن جهڙا بدن ڪيئي
چپن سان ٻن جهانن جا ڪيون ٿا سير مي رقصم.
وُٺيون آهن مسلسل بارشون ايڏيون گناهن جو
اسان جي روح جا سڀ ڌوپجي ويا مير مي رقصم.
(گناهه جا گيت، ص25)
اسحاق جي مٿين غزل ۾ نه فقط صوفياڻي رومانيت جو رنگ ۽ روح ملي ٿو، پر بودليئر جي ’بدي جي جمال‘ جي جهلڪ پڻ جهلڪي ٿي. ’عشق جي پيرن ۾ گهنگهرن جو وڄڻ ۽ وجد ۾ مي رقصم بڻجي وڃڻ‘ صوفياڻي جمال جو احساس پيش ڪري ٿو، جڏهن ته ’اکين سان باغِ عدن جهڙا بدن چمڻ، چپن سان ٻن جهانن جا سير ڪرڻ ۽ گناهن جي بارشن سان روح جي سڀني ميرن جي ڌوپجي وڃڻ‘ جا احساس بودليئر جي ’علامتي ۽ بديءَ جي جمال‘ واري نظريي ڏانهن اشارو ڪن ٿا،جنهن موجب بودليئر بدي، ڪوجهائپ ۽ مير جي تصورن مان نيڪي، سونهن ۽ اُجرائيءَ جا پهلو اُجاگر ڪيا آهن. اسحاق پڻ پنهنجي شعري اظهار ۾ ’گناهه‘ جي روايتي تصور مان ’ثواب‘ جي جمال جو احساس اَپنايو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو هو گناهه جي بارش سان روح جي مير جي ڌوپجڻ جو اظهار ڪري ٿو.
”حقيقت ۾ شاعر جو ڪم ڪوزي مان درياءُ پيدا ڪرڻ آهي. بيٺل ۽ محدود زندگيءَ جھڙي خيال ۾ جنبش آڻي، ان کي متحرڪ، روان ۽ وسيع بڻائڻو آهي، جيئن اهو نه رڳو دلين ۾ آيل ڏڪار ختم ڪري سگهي، پر روحن جو زمينون به سيراب ڪري، سرسبز بڻائي. جيئن محبت جي نئين جنم جا امڪان پيدا ٿين ۽ زندگيءَ مان بي رنگي، بي معنويت، سطحي پڻو ۽ ڇسائپ پگهر وانگر ڦڙو ڦڙو ٿي وهي وڃي“ (65).
روبينا ابڙو جي شاعري، دلين جي ويران رڻ تي اهڙي ڀريل بادل وانگر آهي، جنهن پنهنجي تيز بارشي ريلي جھڙي رواني، ردم ۽ نرمل فڪري ندرت سان روحن جون اڃايل ڪيئي ڌرتيون نه رڳو سيراب ڪيون آهن، پر انهن کي محبت جي نئين مفهومن سان آشنا ڪري، انوکي سڳنڌن ۽ سرهاڻين سان معطر پڻ ڪيو آهي. روبينا جي شاعراڻي آواز ۽ احساس ۾، نيو ڪلاسڪس ۽ صوفياڻي وجدان جو اهڙو رنگ ملي ٿو، جيڪو هڪ نئين جماليات کي جنم ڏئي ٿو، جنهن کي پاڻ خوابن جھڙي حقيقت ۽ حقيقت جھڙي خوابن جا رنگ چئي سگهون ٿا.
روبينا جي شاعريءَ جو بنيادي محرڪ محبت آهي ۽ محبت ۾ اڻ کٽ پياس سندس شاعراڻي وجود جي شناخت آهي. هوءَ پنهنجي اظهار ۾ پرن بنا پرواز جون سموريون حسناڪيون ۽ حقيقتون ساڻ کڻي هلي ٿي ۽ تخليقي اڏام ۾، ڌرتي ۽ آڪاش جون سيمائون سميٽي حد ۽ لاحد جا سنڌا اُڪري، اهو ثابت ڪري ٿي، ته دنيا ۾ صرف شاعر ۽ ڪلاڪار ئي دلين جي سلطنتن ۽ آسمانن جي وسعتن جا حقيقي وارث هوندا آهن. سرحدن جي سنگهرن ۾ قيد ملڪن جي فتح جي دعويداري ڪندڙ فاتح، ته فقط مظلوم ماڻهن جون مجبوريون ۽ محروميون ئي فتح ڪري سگهندا آهن، پر دلين ۽ دلبرين جا فاتح صرف شاعر ۽ سرجڻهار ئي هوندا آهن.
روبينا جي شاعري ۾ نئين تخيل ۽ موضوعاتي جمال سان گڏ انوکي داخلي ڪيفيتن، احساساتي خوبصورتين، نئين حسياتي شعور ۽ جديد فڪري لاڙن جا عنصر هڪ ئي وقت موجود ملن ٿا، جيڪي سندس جديد دور جي سگهاري ۽ سندر شاعره هجڻ جي گواهي ڏين ٿا. حقيقت ۾ روبينه ابڙو جي شاعري، روايتي سماج ۾، عورتاڻي اظهار جو غيرروايتي ۽ جرئتمنداڻو آواز آهي، جنهن ۾ مزاحمت به آهي، ته مجازي محبت جي نزاڪتن جو حسين عڪس به ملي ٿو. سندس خيالن جي بي ساختگي ۽ جذبن جي شدت جو هي نرالو ۽ نرمل انداز ڏسو:
اسان جي روح ۾ رقصان،
هميشه رقصِ درويشان.
لنوائي پياس صحرا جي،
سمندر تي پئي برسان.
عجب اظهار جي منزل،
تنبوري تار جان لرزان.
رڳو ڪر وصل جو واعدو،
صديون تولاءِ مان ترسان...
(قدم کان عدم تائين،ص87)
سڳن آهوجا جديد سنڌي شاعريءَ تي راءِ ڏيندي پنهنجي هڪ ليک ۾ لکي ٿو: ”سنڌي شاعري ۾ پهرين سجاڳي ڪشن چند بيوس آندي... انهيءَ ڪري مان بيوس کي سنڌي ترقي پسند ’شاعرن‘ جو باني سمجھندو آهيان، پر سنڌي ترقي پسند ’شاعريءَ‘ جو باني شيخ اياز آهي...جديد سنڌي شاعريءَ ۾ جمالياتي شاعري اياز ۽ شيام جي معرفت آئي آهي“(66).
ان ۾ ڪوبه شڪ نه آهي، ته بيوس، شيام، شيخ اياز ۽ سندن کوڙ ٻين همعصر شاعرن، جديد سنڌي شاعريءَ کي نئين موضوعن، نئين ٻولي، نين تشبيهن، ترڪيبن ۽ استعارن سان آراستا ڪيو آهي ۽ ان کي نئين ندرت ۽ نکار، لطافت ۽ رنگينيءَ جا انيڪ باک ــ رتا رنگ ارپيا آهن، پر حقيقت اها آهي، ته يوسف شاهين، وفا پلي، تاج جويو، ذوالفقار سيال، خاڪي جويو، مختيار ملڪ، نصير مرزا، زيب سنڌي، طارق عالم، نورالهدى شاهه، مختيار سمون، قاضي منظر، ڪوثر ٻرڙو ۽ سائين داد ساند کان وٺي حليم باغي، آسي زميني، مظهر لغاري، اياز جاني، علي دوست عاجز، اقبال رند، حسن مجتبى، مصطفى ارباب، مانجھي، شريڪانت صدف، ڪوي، اعجاز منگي، مشتاق ڦل، ايوب کوسي، ماڻڪ ملاح، جمن سوهو، علي آڪاش، فياض ڏاهري، فراق هاليپوٽو، رفيق سيال، شبير هاليپوٽو، خليل ڪنڀار، عادل عباسي، مسرور پيرزادو، رحمت پيرزادو، ساحر راهو، امر اقبال، بخشل باغي، بخشڻ مهراڻوي، فياض چنڊ، سردار شاهه، مظهر امر، اشفاق آذر، جاويد شبير، احسان دانش، عابد ڪاظمي، حبيب ساجد، امر پيرزادو، اختر درگاهي، حنيف عاطر، امر ساهڙ، مشتاق گبول، اظهر ٻانڀڻ، سرواڻ سنڌي، امين لاکو، رخسانه پريت، امر سنڌو، ومي سدارنگاڻي، مختيار گهمرو، احمد سلطان کوسو، ايوب گاد، پشپا ولڀ، پارس عباسي، فهميده شرف،رکيل مورائي، جواد جعفري، خادم منگي، اياز امر شيخ، ممتاز عباسي، عزيز گوپانگ، بادل، جعفر جاني، سائل پيرزادو، غوث پيرزادو، منٺار سولنگي، ارشاد ساگر، جاني اسحاق، آڪاش عامر، ساجد سنڌي، مظهر ابڙو، امداد سولنگي، خليل عارف، رحيم داد جوڳي، عبدالحميد آس، علي زاهد، علي صفدر، علي اظهار، بدر شاهه، برڪت بلوچ، مير حسن آريسر، ارم محبوب، شبنم گل، زخمي چانڊيو، احمد علي صابر، خليل عارف، معشوق ڌاريجو، رياضت ٻرڙو، محمد علي پٺاڻ، حبدار سولنگي، اشرف پلي، سعيد سومرو، شاهه محمد پيرزادو، آدرش، ابرار ابڙو، رضا بخاري، عامر سيال، مصطفى انڙ، زاهد ڄامڙو، نصير سومرو، عنايت ميمڻ، ستار سندر، رضوان گل، ضمير لاشاري، سرتاج جاگيراڻي، معصوم بخاري، حفيظ باغي، وشال، مختيار جاگيراڻي، خالد چانڊيو، عبدالقادر جاگيراڻي، سجاد مهر، گوهر شيخ، مهر خادم، مشتاق بخاري، ادل سولنگي، منور سولنگي، چندر ڪيسواڻي، نثار منصور، ياسر قاضي، ساڀيا سانگي، نويد سنديلو، پنهل، ذوالفقار گاڏهي، جميل سومرو، گلشن لغاري، امتياز دانش، اسد مڱڻهار، نياز ملاح، حسينا ساند، ناياب سرڪش، پرهه سڪينا گاد، شبنم موتي، سنڌو پيرزادو، ياسين چانڊيو، مخمور رضا ۽ ٻين ڪيترن ئي نئين ٽهيءَ جي شاعرن جا نالا ان سفر ۾ شامل آهن ۽ اڄ جيڪو جوڀن ورني وينگس جھڙو جديد سنڌي شاعريءَ جو حُسن ۽ جمال آهي، اهو سندن ئي پورهئي ۽ پيار جو نتيجو آهي، جنهن کي پَسي شيخ اياز، نوجوان جديد شاعرن جي اينٿالاجي، ’ڏيئا ڏيئا لاٽ اسان‘ جي مهاڳ ۾ لکيو هو، ”ههڙي شاعري ڏسي مون کي روايت سان بغاوت ۽ پنهنجي سٺ ورهين جي پورهئي تي پيار ٿو اچي. سنڌ پنهنجي راهه ڳولي لڌي آهي ۽ ان جي سِڌي پنڌ کي ڪا به رڪاوٽ روڪي نه ٿي سگهي“ (67).
جديد سنڌي شاعرن پنهنجي ڪمال فن ۽ فڪر سان نه رڳو انسان جي جذبن، خيالن ۽ ڪيفيتن جا عڪس چِٽيا آهن، پر انهن زندگيءَ جي مجموعي حقيقتن ۽ حُسناڪين جي تصويرڪشي پڻ ڪئي آهي، جيڪا خيال توڙي منظر نگاريءَ جي لحاظ کان منفرد ۽ پنهنجو ڀرپور اثر ڇڏيندڙ آهي. جديد شاعرن لفظن کي نيون معنائون ڏئي، خيالن کي نئين حسيت ۽ خوبصورتيءَ سان پيش ڪيو آهي. هُنن جي احساس ۽ اظهار جو ڪئنواس نه رڳو موهيندڙ ۽ اثرائتو آهي، پر سندن تخيل جي ڪائنات به انتهائي ڪشادي ۽ وشال آهي. جديد شاعري نه رڳو زندگيءَ جي نئين رخن ۽ رنگن جو احساساتي ۽ جمالياتي عڪس آهي، پر اها زندگيءَ جي نفسياتي ۽ فطري سونهن جي سچائين کي به پيش ڪري ٿي. ان جو اظهار ۽ احساساتي تاڃي پيٽو ايترو ته فطري ۽ ڦلدائڪ آهي، جو اهو نه رڳو اکين کي انوکي تازگي ۽ تراوت بخشي ٿو، پر ان جي فڪري سُڳنڌ سان هينئون هُٻڪارجي وڃي ٿو.
جديد سنڌي شاعري، جمالياتي لحاظ سان انتهائي شاهوڪار آهي. حقيقت ۾ اها حُسن ۽ جمال جي هڪ اهڙي حسين ڦلواڙي آهي، جنهن جي گونا گون سونهن ۽ سوڀيا مان اسين مٿي چند رنگ، نموني طور ئي پيش ڪري سگھيا آهيون.