شيخ اياز جي شاعريءَ جو سماجي ۽ سياسي پس منظر
شيخ اياز توڙي جو سڌيءَ ريت ڪو عملي سياسي رهنما ۽ اڳواڻ ڪونه رهيو، پر هن اڪثر حالتن ۽ تاريخ جي تيز طوفانن جي لپيٽ ۾ وقت ۽ عصري تقاضائن جا اثر ضرور ورتا. هو وقتي طور شيخ مجيب جي پارٽي عوامي ليگ جي مرڪزي ڪميٽي ۾ به رهيو، ته جي ايم سيد ۽ کاٻي ڌر جي ترقي پسند سياسي پارٽين سان به سندس وابستگي رهي. هن ايم اين راءِ، مارڪس، لينن ۽ ٻين سوشلسٽ مفڪرن جا اثر به قبول ڪيا، پر فڪري ۽ آدرشي واٽ وري به سدائين سندس پنهنجي ۽ شاعراڻي رهي.
هو فطري ۽ فڪري طور هڪ باغي شاعر هو، انهيءَ ڪري هڪ فنڪار جي حيثيت ۾، هن پنهنجي دؤر جي هر جارحيت ۽ بُرائيءَ خلاف بغاوت ڪئي. هو پنهنجي باغيانه ۽ انقلابي سڀاءَ ڪري هر ان فڪر ۽ آئيڊيالاجيءَ کان متاثر ٿيو، جنهن ۾ غلامي ۽ انياءَ خلاف نفرت ۽ بغاوت جو احساس موجود هو. جيتوڻيڪ هن پنهنجي فڪري سفر جي شروعات رومانوي ۽ سوشلسٽ آئيڊيالاجي سان ڪئي، پوءِ ترقي پسند، قوم پرست، وطن پرست، انسان دوست، جھموريت پسند ۽ پوين ڏينهن ۾ هڪ اسرار پسند صوفي طور پنهنجي جيون سفر کي پڄاڻيءَ تي پهچايو، پر هو پنهنجي اظهار ۽ انداز ۾ سدائين منفرد ۽ يڪتا رهيو. آخر تائين هن جا خيال ۽ خواب، فڪر ۽ فن جي انوکي آسمانن کي ڇُهندا، پنهنجي سگهاري تصور ۽ تخيل سان زمين ۽ زمانن تي حڪمراني ڪندا رهيا.
اياز خارجيت سان گڏوگڏ داخليت پسند سرجڻهار هو، انهيءَ ڪري هن هميشه قلب ۽ نظر جي انقلاب کي اوليت ڏني ۽ پنهنجي شاعريءَ جي تَندُ کان ڪٿي تلوار جو ڪم ورتو، ته ڪٿي وري ان کي محبت ۽ آجپي جي گيتن آلاپڻ لاءِ ورتايو آهي. هن جي شاعري ۾ زندگي ۽ سماجي انقلاب جي پنهنجي سوجھه بوجھه آهي. اياز پنهنجي ڪتاب، ’ڪراچيءَ جا ڏينهن ۽ راتيون‘ ۾ لکي ٿو،”مون وٽ انقلاب جو ڀرپور نظريو آهي ۽ فقط جوش مليح آبادي ۽ احمد فراز وانگر انقلاب جو کوکلو نعرو نه آهي. ائين آهي ته مون لاءِ طبقاتي جدوجهد به ثانوي حيثيت رکي ٿي، قلب ۽ نظر جي انقلاب کي اولين حيثيت آهي“(4). شاعري اياز جي سياست ۽ سياست هن جي شاعري هئي، ان ڪري هُن هميشه پنهنجي شاعراڻي احساس ۽ اظهار کي ئي انقلاب ۽ تبديليءَ جو گس سمجھيو ۽ ان تي ئي زندگيءَ ڀر گامزن رهيو.
جَلُ جَلُ مشعل، جَلُ جَلُ!
ويري واءُ، انڌيرا آتڻ، سيءَ سياٽا جَلُ ٿَلُ
جَلُ جَلُ مشعل، جَلُ جَلُ!
نجھري نجھري نيڻ اُجھاڻا، ڳوڙها ڳوڙها ڳَلُ ڳَلُ!
جَلُ جَلُ مشعل، جَلُ جَلُ!
اڄ ته ڀنڀرڪي تائين ڄرڪي، شعلا شعلا پَلُ پَلُ
جَلُ جَلُ مشعل، جَلُ جَلُ!
(وڄون وسڻ آئيون، ص80)
شيخ اياز جو اهو پختو ويساھ هو ته، ”هڪ سچو شاعر سماجي شعور ۾ ولوڙا وجھندو آهي. هن جا همعصر، جي ڪجھه خيالن ۽ تصورن جا عادي هوندا آهن، هن جي نوَن خيالن تي پوسرجندا آهن، جن کي هو ڪنهن طوفان جي اڳڪٿي سمجھندا آهن، جا هنن جي ساريءَ دنيا کي ڪک پن وانگر اڏائي ڇڏيندي آهي. هر عظيم شاعر جو وجود اناالحق جو آواز آهي ۽ دارو رسن جي آزمائش کي دعوت آهي“(5).
اياز سياست توڙي زندگيءَ ۾ جھموري قدرن جو قائل ۽ فڪري آزادي، عالمي امن، اقتصادي خوشحالي ۽ انساني فلاح ۽ بهبود جي سچائي ۾ يقين رکندڙ هو. هن بار بار پنهنجي تحريرن ۽ تقريرن ۾ اهو اقرار ڪيو آهي، ته ”منهنجي ڪنهن به سياسي پارٽيءَ سان ڪميٽمينٽ نه آهي. مان پنهنجي جاءِ تي هڪ سياسي پارٽي آهيان، هڪ وطن آهيان، هڪ حڪومت آهيان، جنهن انسان جي دل کي پنهنجو تخت گاھ بڻايو آهي.....ڌرتيءَ جون دانهون منهنجي رڳ رڳ ۾ سمائجي چڪيون آهن. ٻاهران ڏسجي ته منهنجي شاعري الهام وانگر لڳي ٿي.....پر پوءِ به منهنجي شعور ۽ تحت الشعور ۾ اهي مشاهدا ۽ تجربا آهن، جي منهنجا آهن، جي مون کي پنهنجي ديس ۽ ڌرتيءَ کان مليا آهن ۽ جي سالها سال رچي ريٽا ٿي، اُٻڙڪا کائي، ڪنهن چشمي وانگر ظاهر ٿين ٿا ۽ هن صدين کان خشڪ ڌرتيءَ کي سرسبز ڪندا وڃن ٿا. مون وٽ آيتون نه، بيت آهن. بيت جن جو ظهور هن ڪائنات وانگر پُراسرار آهي، پر پوءِ به هن ڌرتيءَ سان واڳيل آهن. ان جي دک سک جو پڙلاءُ آهن، پنهنجي روحانيت جي باوجود مادي آهن. ڌرتيءَ جي مٽي آهن ۽ ان وانگر امر آهن“(6).
”منهنجي شاعريءَ جو ساٿ انهن آدرشن سان آهي. ڪنهن فرد سان نه آهي. فرد به تيستائين معنى رکن ٿا، جيستائين انهن جو عڪس انهن آدرشن ۾ آهي“(7). ان حوالي سان هو وڌيڪ لکي ٿو، ”مان سياسي جانور نه آهيان، پر پوءِ به تاريخ مون کي سياست ڏانهن ڌڪي، ان سان سلهاڙي ڇڏيو آهي. سرمد به سياسي ماڻهو نه هيو، پر پوءِ به هو تاريخ جي طوفان ۾ ويڙهجي ويو ۽ آخر اورنگزيب هٿان مارايو ويو. مان به سرمد وانگر آهيان، منهنجو به ڪوئي داراه شڪوه آهي ۽ ڪوئي اورنگزيب به منهنجي آڏو آهي.....هيءَ شاعري انهيءَ پيڙا جو پڙلاءُ ئي ته آهي، جا سياست مون کي ڏني آهي! جي مان سياست ۾ ڇڪجي نه وڃان ها ۽ پنهنجي قول ۽ عمل سان پنهنجي ديس جي تقدير ڦيرائڻ لاءِ ڦيٽ نه کاوان ها، ته منهنجي شاعريءَ کي اها جِلا ڪٿان ملي ها، جا ٻول کي امرتا ڏيندي آهي“(8).
منهنجي دنيا ماڪ، شعلا تو مون کي ڏنا،
نيٺ ته ڪُنگرا ڪوڙ جا، ڪِرندين، ٿيندين خاڪ!
پوءِ اها ئي ڪاڪ، پوءِ اهي ئي ڪاپڙي.
(وڄون وسڻ آئيون، ص74)
شيخ اياز ڀلي ته حادثاتي طور ملڪي سياست ۽ سياسي هلچل جو حصو بڻيو، پر هن جي سياسي تربيت ۾ سندس جنم ڀومي شڪارپور جي سياسي وايومنڊل جو به اهم ڪردار آهي. شڪارپور، جيڪو انهن ڏينهن ۾ هندو ۽ مسلمانن جو گڏيل مسڪن ۽ مذهبي مت ڀيد کان آزاد هڪ سيڪيولر شهر هو، جنهن ۾ اوڌو داس تارا چند جھڙو سماج سڌارڪ، گنگا ديوي ۽ الاهي بخش سومرو جھڙا آدرشي سياسي ورڪر، بنا ڪنهن ڌرم ۽ نسل جي فرق جي انساني فلاح ۽ بهبود جي ڪمن ۾ سرگرم هئا. ”انهن ڏينهن ۾شڪارپور ڪانگريس جي هلچل جو ڄڻ مضبوط محاذ هو. تلڪ مهراج، موهن لال گانڌي، سرحدي گانڌي، سردار ولڀ ڀائي پٽيل، جواهر لال نهرو، مولانا ابوالڪلام آزاد ۽ ٻيا ڪيترا ليڊر پيا ايندا ويندا هئا“(9).
ان کان علاوه شيخ اياز جي انيڪ ادبي ۽ سياسي دوستن جي ساٿ به اياز ۾ سياسي ۽ نظرياتي بيداريءَ کي سگھارو ڪيو، جنهن جو هُو پاڻ اعتراف ڪندي پنهنجي يادگيرين تي مشتمل ڪتاب،’ڪراچي جا ڏينهن ۽ راتيون‘ ۾ لکي ٿو: ”مون کي اهو دؤر به ياد آهي، جڏهن مان ۽ حشو ساريون راتيون سياست ۽ ادب تي ڳالهائيندا هئاسين. ٽي شخص آهن، جن منهنجي ننڍي عمر ۾ تربيت ڪئي آهي ۽ جي مان انهن سان نه ملان ها ته مان، مان نه هجان ها، ۽ اهي آهن حشو، سوڀو گيانچنداڻي ۽ ابراهيم جويو. انهن سان منهنجي عقيدت ۽ محبت ائين رهي آهي، جيئن روميءَ جي شمس تبريز سان رهي هئي“(10).
شيخ اياز جي شاعريءَ کي سياسي ماحول، سياسي تحريڪن، نظرياتي ۽ آدرشي ماڻهن جي ساٿ ۽ صحبتن اها جِلا ۽ جوت ڏني، جو اها نه رڳو ڀنڀٽ ٿي ڀڙڪي، پر ان نٻل ۽ ويساھ وڃايل ماڻهن ۾ نئين جوش ۽ ولولي جو روح اوتي، انهن ۾ وقت جي فرعونن سان سينو ساهڻ جو ساهس پيدا ڪيو ۽ کين اهو احساساتي آٿت ڏنو ته:
جي هانءُ نه هارين ڪوهيارل! هي ڏينهن به گهاري وينداسين،
ڇو پير پَساري ويٺو آن، اُٿ! ڏونگر ڏاري وينداسين.
ڪنهن لاءِ تڪين ٿو ڪنڌيءَ تان، ٻي ٻيڙي ڪا به نه اچڻي آ،
جي تون به اچين او وڻجارا! توکي به اُڪاري وينداسين.
درياھ اندر جا دهشت آ، ڪنهن وقت قيامت ٿي ويندي
تون مان ته رڳو هن سنڌوءَ تي، ڪا لهر اُڀاري ويندياسين.
آ مرڻو هر ڪنهن ماڻهوءَ کي، پر هيئن نه مرنداسين ساٿي!
ڪا آڳ لڳائي وينداسين، ڪو ٻارڻ ٻاري وينداسين.
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص98)
اياز هڪ سُڄاڻ تخليقڪار، حساس شاعر ۽ قلمڪار هجڻ جي ناتي، نه فقط ملڪي توڙي بين الاقوامي سياسي، سماجي ۽ فڪري اُٿل پٿل کان چڱيءَ پر آشنا هيو، پر ان جا گھرا اثر پڻ ورتا اٿائين، جنهن جا عڪس سندس شاعريءَ ۾ جابجا ملن ٿا.
اُٿو اُڀاريو، اوري آڻيو باک کي!
اُٿو، نيڻن ڏيئڙا، ٻُنڀي ۾ ٻاريو!
اونده اُجاريو، تاڻي پنهنجي تند کي!
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص239)
تو جا سمجھي سِٽَ، سا ڀڙڪي ته ڀونچال
ڊاهي هڻي ڍير ۾، سارو خام خيال
پَٽَ مٿان پامال، ڪري ڪِنگرا ڪوڙ جا.
(ڪلهي پاتم ڪينرو، ص4)
جاڳ هئي سقراط تنهنجو ڀاڳ پر
اچ ته هاڻي ٿا ڏسون
ڪير ٿو ٿڪجي پوي؟
هي اَرسطو آ مگر
جو پيو مون کي تَڪي
۽ هزارين سال پو
ٿو سڃاڻڻ جي ڪري
زهر نوشي شاعريءَ جي جام ۾
مون ڪئي آ عمر ڀر
پو به جيئان ٿو مگر
تو ته اي سقراط پر......! (ص150)
آءٌ مڃان ٿو
مارڪس مري ويو آهي،
آءٌ پڇان ٿو،
دک ٽَري ويو آهي،
ڇا زئمبيا ۽ تنزانيا مان؟
انگولا ۽ يوگنڊا مان؟
ٽين دنيا مان....؟
بال ٺاڪري جي غصي جي
باهه وِسائي سگهندين....؟
تون ڪٿ آهين گانڌي! گانڌي!
ڪيڏو زور اچي وئي آنڌي....!
هي جو قرض صدين جو آهي،
آخر ڪنهن ڪنهن کي ڀرڻو آهي؟
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون ــ ص290)
ان کان علاوه، ’ويٽنام جي آزادي، پوڙهو باغي، آئني فرئنڪ، لُممبا جو ديس، وڪٽر هارا، رات جي سياهي ۾، فلسطين جو گيت، اورنگيءَ ۾ فساد، هو چون ٿا هيئن چئه، تانتيا ٽوپي، تون جي ساٿي سچ جو، آزادي جي راھ، اُٿو سُتل آڱريون ۽ سارتريءَ‘ جي سِري سان اياز جا سِرجيل نظمَ انتهائي اهم آهن، جن مان هن جي دانشمندي، دور انديشي، سياسي بصيرت ۽ بين الاقوامي حالتن تي گھري نگاھ ۽ ڄاڻ جو پتو پوي ٿو.
شيخ اياز جو شاعراڻو من انتهائي حساس ۽ ’ڪَکَ ڇُتي رَتُ نِڪري‘ جي مصداق ڪومل آهي. هو هڪ انسان ۽ سڄاڻ شاعر جي ناتي، نه رڳو هر مظلوم ماڻهوءَ جو طرفدار لڳي ٿو، پر هر قسم جي آمريت سان شديد نفرت ڪرڻ وارو ڪوي پڻ محسوس ٿئي ٿو. اسپين جي فاشي آمريت هٿان جڏهن آزادي پسند شاعر لورڪا کي قتل ڪيو ويو، تڏهن سندس اندر جِھڄي پوي ٿو ۽ لورڪا جي جدائيءَ تي نيڻن مان لڙيل لڙڪ هيٺين نظم ۾ سمائجي وڃن ٿا.
قرطبه ۾ ٿا لَٽنِ
لورڪا جي لاش کي.
تون نه ڄاڻين اي ادا
هيءُ منهنجو ڀاءُ آ !
شاعري ڄڻ ماءُ آ !
ٿڃ پيتي آ اسان
ڄڻ ته ساڳي ماءُ جي!
سارَ مون کي ڀاءُ جي
اڄ به هر هر ٿي اچي.
لورڪا جي لاش کي
قرطبه ۾ ٿا لٽنِ،
ڪنهن به فاشيءَ جي ڪٿي
آ جڏهن گولي لڳي
آءٌ ڀانيو آ ائين
ڄڻ ته منهنجي هانو ۾
آ تڏهن گولي لڳي....!
(بڙ جي ڇانو اڳي کان گھاٽي، ص113)
”اياز جنهن دؤر ۾ پنهنجي شاعريءَ جي ابتدا ڪئي، ان وقت ٻي مهاڀاري لڙائي پنهنجي حشرسامانين سميت ختم ٿي چڪي هئي. هن جنگ ۾ پهريون ڀيرو ائٽم جو استعمال ڪيو ويو. ٻي طرف غيرمنقسم هندستان ۾ آزاديءَ جي تحريڪ پنهنجي جوڀن تي هئي ۽ سنڌ بمبئي کان آزاد هڪ علحده پرڳڻي جي حيثيت ۾ موجود هئي. اشتمالي انقلاب پنهنجا پير پختا ڪري چڪو هو ۽ ان جي لهر پوري دنيا کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي ڇڏيو هو“(11).
هن ئي صديءَ ۾، ”قومي توڙي بين الاقوامي سطح تي انساني تاريخ ۾ اهي ڌماڪا ٿيا، جن تاريخ جا وهڪرا ئي ڦيري ڇڏيا، قومن جون قسمتون ئي بدلي ڇڏيون. پراڻا عقيدا، قدر ۽ مڃتائون اچي پَٽِ پيا. صديءَ جي پهرين چوٿائي ۾ روس اندر عوامي انقلاب زار شاهيءَ جو سوَن سالن جو ظالماڻو تخت اُلٽ پلٽ ڪري ڇڏيو.....ٻي طرف هندستان جي جنتا دنيا جي وڏي جابر ۽ بي رحم سلطان شاهي سان ٽڪر کائي رهي هئي. سوين پروانا آزاديءَ جي شمع تي پنهنجي جان جي عظيم قرباني ڏيئي رهيا هئا. پوري ديش ۾ عوامي تحريڪ جون اڀرندڙ لهرون هيون. پورو نسل، پوري پيڙهي هن سيلاب ۾ وهي رهي هئي. سڀني جي سِر تي ڪفني ٻَڌل هئي ۽ مُکَ تي انقلاب زنده باد جا نعرا هئا“(12).
انقلاب! انقلاب! ڳاءِ انقلاب، ڳاءِ
جئن زمين آسمان
جي کُلي پئي زبان،
ڪُنڊ ڪُنڊ چونڪ چونڪ
شهر شهر، ڳوٺ ڳوٺ،
جئن ڏئي اُٿي جواب – انقلاب!
انقلاب! انقلاب! ڳاءِ انقلاب، ڳاءِ
ڌوڏ هن سماج کي
لوڏ سامراج کي
ٺاهه سو نئون نظام
جو چڱو چوي عوام ــ
هي نظام آ خراب ـ انقلاب!
انقلاب! انقلاب! ڳاءِ انقلاب ڳاءِ...!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص175)
پورو برصغير بدامني، افراتفري، بي يقيني ۽ مذهبي اوچ نيچ جي ويڇن جي باھ ۾ ٻَري رهيو هو. انسان، انسان جو ويري ۽ رت جو پياسو بڻيل هو. هڪ طرف سماج تهذيبي، تمدني ۽ سياسي طور تي ٽوڙ ڦوڙ جو شڪار هو، مذهبي انتهاپسندي پنهنجي انتهائن تي پهتل هئي، ته ٻي طرف نسل ۽ ڌرم جي بنياد تي ورهاڱي جي تحريڪ جو ولولو جنون جون حدون اورانگھي رهيو هو. رشتا، تعلق، دوستيون ۽ محبتون سڀ خود غرضي، مصلحتن ۽ جنوني انائن جو بَکُ بڻجي چڪيون هيون. سياستدان پنهنجن مفادن ۽ اقتداري حوس خاطر سچ جو خون ڪري رهيا هئا، ته مذهبي جنوني، ماڻهن ۾ اشتعال انگيز جذبا اُڀاري، نفرت پکيڙڻ ۽ انهن جي روحاني معصوميت سان کيڏڻ ۾ پورا هئا. اياز جو شاعراڻو ۽ حساس روح پنهنجي دؤر جي ان بي رحمي، انساني درندگي ۽ سفاڪيءَ کي پَسي تڙپي پوي ٿو ۽ سندس من مان بي اختيار دانهن نڪري ٿي:
او انسان! او انسان!
ڪنهن کي ٿو مارين!
هي ماڻهوءَ جو ٻچڙو آهي
هن جو تو سان وير به ڪهڙو؟
هن جو ديس به ساڳي ڌرتي
هي به ته ماڻهو آ تو جھڙو
او حيوان! او نادان!
ڪنهن کي ٿو مارين!
ڇونه اهو ٿو ساڃاهين،
ڪير ٻنهي جو ويري آهي؟
ڇونه انهيءَ ويريءَ کي ڊاهين؟
او انسان! او نادان!
ڪنهن کي ٿو مارين!
(وڄون وسڻ آئيون، ص116)
شيخ اياز نه رڳو پنهنجي ديس ۾ ون يونٽ جو قيام (1954ع)، ون يونٽ مخالف جدوجهد، ٽن آمرن، جنرل ايوب (1959ع)، جنرل يحيى (1969ع) ۽ جنرل ضياءَالحق (1977ع) جي مارشلا، ذوالفقار علي ڀٽي جي ڦاسي (1979ع)، بنگال جي پاڪستان کان علحدگي (1971ع)، ايم آر ڊي جي تحريڪ (1983ع، 1986ع) سميت 1970ع ۽ 80 جي ڏهاڪن ۾ سنڌ کي نسلي ۽ لساني فسادن جي باھ ۾ اکين سان جلندي ڏٺو، پر ٻي عالمي جنگ (1939ع، 1945ع)، چيني انقلاب (1949ع)، ويٽنام انقلاب (1973ع)، ڪيوبا انقلاب (1959ع) ۽ ٻين انيڪ بين الاقوامي سياسي ۽ انقلابي تحريڪن ۽ تبديلين جو مشاهدو ڪيو. اياز ان پوري ڀونچالي صورتحال ۽ ملڪي توڙي مغربي دنيا جي المياتي تاريخ کان نه صرف تمام گھڻو متاثر ٿيو، پر انهن حالتن سندس شاعري کي ترقي پسندي، روشن خيالي، انسان دوستي ۽ عالمي امن جا آفاقي قدر پڻ عطا ڪيا.
اياز جي شاعريءَ ۾ جنگ جدل، آمريت ۽ استحصال لاءِ نفرت ۽ انسان، ڌرتيءَ ۽ فطرت سان محبت ۽ پيار جا جذبا ملن ٿا. انسانيت هن جو آدرش ۽ محبت سندس مذهب آهي. 1965ع واري پاڪستان - هندستان جنگ ۾ جڏهن گولي رَتُ جي ٻُولي ٻولي رهي هئي ۽ ٻنهي طرفن کان انسانن جو خون وَهي رهيو هو. ڀاءُ، دوست، رشتيدار، مذهب ۽ نسل جي فرق بنا، ماڻهو ڪُڪڙن جيان ڪُسي رهيا هئا، تڏهن اياز پنهنجي شاعر دوست نارائڻ شيام کي مخاطب ٿي، امن ۽ اتحاد جي علامت طور هيٺيون نظم لکيو، جنهن جي نتيجي ۾ پوءِ کيس جيل ڀيڙو به ٿيڻو پيو هو.
هي سنگرام!
سامهون آ
نارائڻ شيام!
هن جا منهنجا
قول به ساڳيا
ٻول به ساڳيا
هُو ڪوتا جو ڪاڪ ڌڻي، پر
منهنجا رنگ ــ رتول ساڳيا
هانءُ به ساڳيو
هول به ساڳيا
ڍٽ به ساڳيو،
ڍول به ساڳيا،
هن تي ڪيئن بندوق کڻان مان!
هن کي گولي ڪيئن هڻان مان!
ڪيئن هڻان مان!
ڪيئن هڻان مان...!
(وڄون وسڻ آئيون، ص36)
جنگ کان ڪراهت ۽ امن سان محبت جي موضوع تي سِرجيل اياز جو هيءُ منفرد نظم پنهنجي فڪري وجود ۾ نه صرف عالمي امن ۽ ڀائيچاري جي علامت آهي، پر ان ۾ مذهبي مت ڀيد کي وِسارڻ ۽ انساني اُنس ۽ آجپي کي اَپنائڻ جو انوکو درس موجود آهي. هن نظم ۾ هڪ طرف انساني اخوت جي ڳالھه آهي، ته ٻئي طرف معاشري ۾ امن ۽ ڀائيچاري لاءِ هڪ شاعر ۽ سرجڻهار جي ادا ڪيل ڪردار جو سوال آهي، ڇو ته اديب ۽ شاعر ئي قومن ۽ انسانيت جا حقيقي سفير ٿيندا آهن ۽ اياز شاعر جي حيثيت ۾ اهو فرض بخوبي نڀايو آهي.
شيخ اياز پنهنجي آدرشن ۽ شاعراڻي بي باڪ اظهار ۽ اصولن سبب وڏي عرصي تائين انتها پسند ادبي لڏي ۽ رجعت پرست مذهبي ڌرين جي نشترن جو نشانو به بڻيو، ته رياستي طاقتن ۽ آمريتن جي جبر ۽ عتاب هيٺ دربدري ۽ جيل جون صعوبتون به سَٺيون. هن سان پنهنجي دؤر ۾ جيڪو وَهيو واپريو، کيس جيڪي تڪليفون ۽ اذيتون مليون، انهن هن کي ٽوڙڻ ۽ پنهنجي راھ تان ٿيڙڻ بدران ويتر سگھارو، ثابت قدم ۽ جرئتمند بڻائيو ۽ هو بي ڊپائيءَ سان چوندو رهيو:
مان ڏوهي هان، مان ڏوهي هان،
مون ڪيئي ڏوھ ڪيا آهن!
هِن سَرَ جي گدلي سينور ۾
هي نيل ــ ڪنول به ته ڏوهي آ
۽ ڪو به چڪور انڌاريءَ ۾
جي اُڏري ٿو ته دروهي آ
هي ڏوھ نه آهي، ماڻهوءَ جي
مون مٽي ٻيهر ڳوهي آ.
مان ڏوهي هان، مان ڏوهي هان،
هي ڏوھ نه آ، هن ڌرتيءَ تي
مون دل جي ديول جوڙي آ
تو نفرت جي ديوار کنئي،
مون ان جي پاڙ آُکوڙي آ،
مون ڳاتا گيت محبت جا،
مون واڳ وطن جي مُوڙي آ.
مان ڏوهي هان، مان ڏوهي هان....!
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص102)
سنڌ تي جڏهن ون يونٽ مسلط ڪري سنڌ ۽ سنڌي ٻوليءَ جو ساھ مُٺ ۾ ڪيو ويو، تڏهن اياز جي شاعري سراپا احتجاج بڻجي سنڌ جي جھر جھنگ ۾ گونجڻ لڳي:
سهندو ڪير ميار، او يار!
سنڌڙيءَ کي سِرُ ڪير نه ڏيندو!
جھول جھلي جنهن وقت ڀٽائيءَ
ڪِرندا ڪنڌ هزار، او يار!
سنڌڙيءَ کي سر ڪير نه ڏيندو!
نيٺ ته ڊهندي، ڪيسين رهندي
دوکي جي ديوار، او يار!
سنڌڙيءَ کي سر ڪير نه ڏيندو!
گھڙا کڻي گِھڙنديون سَوَ سهڻيون
مرندا سَوَ ميهارَ، او يار!
سنڌڙيءَ کي سر ڪير نه ڏيندو!
سِرَ جي سَين هڻي ڏس چارڻ
ٻيجل ٿي ٻيهارَ، او يار!
سنڌڙيءَ کي سِرُ ڪير نه ڏيندو!
(وڄون وسڻ آئيون، ص23)
ون يونٽ خلاف سنڌ جي ساڃاھ وند اديبن ۽ شاعرن جيڪا قلمي ۽ فڪري جدوجهد ڪري عوام ۾ نظرياتي سجاڳي پيدا ڪئي، اها مثالي آهي. خاص ڪري شيخ اياز جي قومي گيتن، ماڻهن ۾ ولولو ۽ جوش جاڳايو ۽ سنڌ تي جبري مڙهيل ون يونٽ خلاف ماڻهو ڳوٺن توڙي شهرن ۾ روڊن ۽ رستن تي نڪري پيا، نتيجي ۾ 1 جولاءِ 1970ع تي ون يونٽ ٽٽو. آمريت جي هار ۽ جھموريت جي سوڀ ٿي. ان تحريڪ نه فقط سنڌي سماج ۽ ادب، خاص طور تي جديد سنڌي شاعريءَ کي نئين جوت ۽ جلا بخشي ۽ ان جو مزاج ۽ ماحول تبديل ڪيو، پر ’سنڌ‘ هڪ عشق ۽ اُنسيت جي علامت بڻي ۽ قوم پرستي نئين نظرياتي سگھه سان اُڀري سامهون آئي.
اياز جي شاعريءَ جو آواز ڌرتي ۽ ڌرتيءَ واسين جي پيڙائن ۽ پڪارن جو پڙاڏو بڻجي، نه صرف سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ تائين رَسيو، پر ان جي گونج اقتدار جي آمريتي ايوانن تائين وڃي پهتي، نتيجي ۾ کيس ٻه مُنهين عتاب ۽ عذاب سان مُنهن مقابل ٿيڻو پيو. ايوبي آمريت اياز جي پهرين شعري مجموعي، ’ڀونر ڀري آڪاس‘ (1962ع) تي 1964ع ۾ پابندي لڳائي. سندس ٻي شعري ڪتاب، ’ڪلهي پاتم ڪينرو‘ (1963ع) ۽ هڪ نثري ڳٽڪي، ’جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي‘ (1963ع) کي 1965ع ۾ ضبط ڪيو ويو. هن ئي سال ڪيترن سنڌي رسالن ۽ اخبارن تي پڻ پابندي مڙهي وئي ۽ اياز کي جيل موڪليو ويو. 1968ع ۾ مٿس بغاوت جو ڪيس مڙهي ساهيوال جيل پهچايو ويو، جتي مير رسول بخش ٽالپور، ذوالفقار علي ڀٽو ۽ ٻين سياسي اڳواڻن سان سندس ملاقاتون ۽ چڱي ڏيٺ ويٺ ٿي. 1969ع ۾ کيس آزاد ڪيو ويو، پر وري کيس مئي 1971ع ۾ باندي بڻايو ويو، جتان هو جنوري 1972ع ۾ آزاد ٿي آيو.
محمد ابراهيم جويي چواڻي: ”هي اَٺَ مهينا ’مسلم بنگال‘ سڙندو رهيو، پر هتي اولھه پاڪستان ۾ ’قومي ٻولي‘ جا شاعر، وڏي ٺٺ سان ’غالب ڪي دربار آم‘ جا جشن ملهائڻ ۾ مشغول رهيا“(13). جڏهن ته شيخ اياز ان قيد ۽ بند دوران نه فقط پنهنجي تخليقي پورهئي کي جاري رکيو، پر ’سنڌ‘ ۽ ان جي سُورائتي ماڻهن جي آواز ۽ احساس جو ترجمان بڻجي، آمرن ۽ جابرن کي هن طرح للڪاريندو رهيو:
منهنجو اَگهه پُڇين ٿو آمر!
منهنجا گيت ڳِنهي سگھندين تون؟
هٽ مٿان ڇا هُلُ ٿيو آ
هر ڪو موتي مُلُ ٿيو آ...
مان به هڪ وڻجارو آهيان،
پر مان سڀ کان نيارو آهيان،
گيتَ اندر جا گونجي آهي،
سا شيءِ منهنجي پنهنجي آهي،
ملِ مان جو مزدور اچي ٿو
هَرُ هڻندي جيڪو ٿڪجي ٿو،
۽ جو توسان سينو ساهي،
پير ڪڙين ۾ آيو آهي،
تنهن سان گيت ورهايان بيٺو!
چوواٽي تي ڳايان بيٺو!
جنهن وٽ ڪوئي لڙڪ ڦڙو آ
تنهن منهنجو هر گيت ڳڌو آ
تو وٽ لڙڪُ ڪٿي ڪو آمِرَ!
منهنجا گيت ڳنهي سگھندين تون؟
(وڄون وسڻ آئيون، ص188)
شيخ اياز جي شاعريءَ تي عالمي سياسي اُٿل پٿل جي اثرن سان گڏوگڏ ون يونٽ ۽ ورهاڱي جي تحريڪن جا پڻ جهجھا اثر پيا. هر عظيم ۽ آدرشي شاعر وانگر اياز به سڀ کان پهريان پنهنجي ڌرتي، پنهنجي قوم ۽ پنهنجي ماضيءَ جي شاندار، فڪري، سياسي، سماجي ۽ تهذيبي روايتن جو امين شاعر آهي. اياز جي ڌرتيءَ سان اُنس ۽ عالمي احساسات جي فڪري حوالي ۾ جيڪو گھرو ڳانڍاپو آهي، اهو رڳو سکڻي جذبات، ذهني تجسس، فڪري تلاش ۽ تشنگيءَ جو نتيجو نه آهي، پر اهو هُن جي پنهنجي دؤر جي سياسي، سماجي، اقتصادي، ادبي، تاريخي ۽ تهذيبي صداقتن، بين الاقوامي حالتن جي اُٿل پٿل ۽ تبديلين جي سائنس جي باريڪ تجزيي تي مبني آهي.
اياز هڪ سُچيت، محبِ وطن شاعر ۽ آدرشي ليکڪ جي حيثيت ۾ پنهنجي ڌرتي، قوم ۽ انسانيت جي امن ۽ آجپي لاءِ هڪ حوالي سان اهڙو ڪردار ادا ڪيو آهي، جھڙو ترڪيءَ ۾ ناظم حڪمت، چليءَ ۾ پئبلو نرودا، فلسطين ۾ محمود درويش، اسپين ۾ لورڪا ۽ فرانس ۾ يوگينو يوتوشينڪو ۽ والٽيئر ادا ڪيو.
توڙي جو شيخ اياز سياستدان نه هو، ۽ نه ئي سياست سان عملي طور سندس ڪائي مستقل وابستگي رهي، پر ان جي باوجود هُو سياسي بصيرت ۽ سياسي شعور جو مالڪ هو. هو تاريخ جي جدلياتي عمل، سائنسي ۽ سماجياتي شعور سان گڏوگڏ قومن جي عروج ۽ زوال جي اتهاس کان چڱيءَ طرح آگاھ هو، انهيءَ ڪري اياز جي شاعري نه فقط سنڌ جي معاشرتي فڪر ۽ تهذيبي اتهاس جو آئينو آهي، پر اها استحصال ۽ آمريت جي انڪاري، عالمي امن، زندگيءَ جي سونهن ۽ سچ جي داعي، ترقي پسند ۽روشن خيال فڪر جي ادراڪ جو اظهار ۽ احساس پيش ڪندڙ آهي.
شيخ اياز جيڪڏهن ان آڙاھ جھڙي سياسي حالتن جو حصو نه بڻجي ها، وقت ۽ حالتن جي آڳ ۾ پَچي ۽ پَڄري نه ها، ته شايد ’ڪُندن‘ نه بڻجي سگھي ها. کيس جيڪا ’ايازي‘سنڌي قوم ۽ ادبي کيتر ۾ حاصل ٿي، اها يقيناً سندس جدوجهد، جرئت ۽ ’شعلا بيان‘ شاعريءَ جي دين آهي، پر ان ۾ مذڪوره سياسي ۽ سماجي حالتن جو ڪردار ضرور شامل آهي.