هندي شاعريءَ ۾ جماليات
”گھڻو ڪري هندي شاعريءَ ۾، مرد ڪنهن جي عشق ۾ پنهنجا هوش ۽ حواس وڃايل نه ٿو ملي، پر عورت، مرد جي محبت ۾ پَچي ۽ پَڄري ٿي. مرد ڪنهن جي حُسن ۽ قاتل ادائن جو گھايل نه ٿو ٿئي، پر عورت ئي مرد جي پيار ۾ لُڇندي ۽ تڙپندي رهي ٿي. اهو ئي سبب آهي، جو رامائڻ ۾ پهريان سيتا جي دل ۾ رام جي پيار جو تير پيوَست ٿئي ٿو. ڀڳوت گيتا ۾، اول رڪمڻي ئي شري ڪرشن کي پنهنجي نيهن جو نوتو موڪلي ٿي. مهاڀارت ۾ دماينتي، نل سان پريم جو اظهار ڪري ٿي. ائين سنجوگتا، پرٿوي راج جي چرنن ۾ پنهنجي دل جو دان پيش ڪري ٿي“(28).
ساڳيءَ ريت شڪنتلا پنهنجي محبوب راجا دُشانيتا جي عشق ۾ جلندي رهي ٿي. ميران ٻائي، شري ڪرشن جي موھ ۾ جھنگ جھر ڀٽڪندي ٿي وتي. سيتا، رام جي پيار خاطر آزمائش جا آڙاھ ٿي اُڪري، مطلب ته هندي شاعريءَ ۾ عشق جا سمورا رَند ۽ پنڌ، پيار جا ڏک ۽ ڏونگر عورت ڏوريندي نظر اچي ٿي.
زندگيءَ ۾ سک جي پنهنجي سونهن ۽ سندرتا آهي، ته ڏک جو به پنهنجو هڪ نرالو حُسن ٿئي ٿو. هندي شاعرن پنهنجي شاعريءَ ۾ جتي سُک جي سندرتائن کي پيش ڪيو آهي، اُتي ڏک جي جمال کي پڻ ڏاڍي دل گداز انداز ۾ پنهنجن شعرن ۾ اظهاريو آهي. شاعر ميٿل گوڪل پنهنجي شعر جي هيٺين سِٽن ۾ محبوب لاءِ منتظر هڪ وينگس جي بي چيني، تانگهه ۽ تڙپ جو ڪهڙو نه اثرائتو نقش چِٽيو آهي، جنهن ۾ نه رڳو بهار جي موسم ۾ ٽڙندڙ گلن جي حسناڪي ۽ هُڳاءَ جا جيئرا جاڳندا عڪس محسوس ڪري سگهجن ٿا، پر پنهنجي محبوب بنا، جدائي ۽ تڙپ جي ٻن پُڙن ۾ پيڙجندڙ ناريءَ جي پنهنجي پرينءَ لاءِ پيار، اُڪير، تڙپ ۽ تشنگي جا زنده احساس پڻ اکئين پَسي سگهجن ٿا.
پھوٹل کسم سکل بن انت، آوت ہی سکھي سمے بسنت
کوکل کل کلرد نھ بھتار، پي پرديس هم سهت نه پار
اب بدي جائے سنو آ، و هوکان، آئو نپئے همر من مان،
يه سکھ سمے سوه مم ناه، کاسنگ بلست کو سب تاه
تو هو پدي اه سکھ کہہ کچو ٹھام، بديا پتي کہہ پورب کام (29).
(بهار ايندي ئي ڪسم جا گل ٽِڙي پيا آهن ۽ ڪويل جا ٻول فضائن ۾ ٻُري رهيا آهن، پر پرين اڃان ڏورانهين ڏيھه ۾ آهي. هن حسين موسم ۽ منهنجي دل جي بي چينيءَ جو حال جيڪڏهن ڪنهن طرح منهنجي محبوب تائين پهچي، ته جيڪر هو هاڻي ئي هليو اچي. هيءَ خوبصورت موسم پرينءَ بنا سچ ته مون کي ڪونه ٿي وڻي. منهنجي هنئين جو هار ته مون کان پري آهي، هن بنا اندر جي ڳُجھه جون ڳالهيون ڪنهن سان اوريان.)
ساڳي روايت جي جھلڪ سنڌيءَ جي اڪثر لوڪ داستانن، ڪلاسيڪل ۽ جديد شاعرن جي شاعريءَ ۾ ملي ٿي. سسئي، پنهونءَ لاءِ پير پِٿون ڪري ٿي. سُهڻي، ميهار جي محبت ۾ درياءُ پار ڪري ٿي. مومل، راڻي لاءِ راتيون جاڳي اوسيئڙي جي اذيت ڀوڳي ٿي. سورٺ، راءِ ڏياچ جي عشق ۾ چَکيا تي چڙهي ٿي.
هندي شاعري ۾ نه رڳو ڀڳتي ۽ صوفياڻي خيالن جو خوبصورت اظهار ملي ٿو، پر اها عشق ۽ محبت جي لطيف جذبن، فطرتي رنگينين ۽ انساني حُسن جي نفاستن کي پڻ پنهنجي بطن ۾ سمائي ٿي. حُسن ۽ محبت کي ڀڳت شاعرن صوفياڻي رنگ ۾ رڱي پيش ڪيو آهي. ان حوالي سان رامانند، ڀرتري هري، ڪيسوداس. دادو ديال، سورداس، ڀڳت ڪبير، ڪاليداس، چرن داس، سندر داس، ميران ٻائي ۽ تلسي داس جي شاعري ڪافي موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي.
انهن صوفين ۽ سنت شاعرن جي شاعري ۾ هڪ طرف انسان جي داخلي دنيا جي حُسن جي جھلڪ ملي ٿي، ته ٻي طرف ان ۾ زندگيءَ جي فلسفياڻي فڪر، پرينءَ جي وصل جي مسرتن ۽ محبوب جي اوسيئڙي جا عڪس نظر اچن ٿا. دادو ديال ۽ ڪبير داس جي هيٺين شعرن ۾ مجازي محبت جي حُسن ۽ حقيقت جو هي حسين عڪس ۽ احساس ڏسو:
ساج سنگار کيا من ماهين، اجہوں پي پسيجے ناهين
پيا ملن کو اهنس جاگي، اجہوں ميري پلک نه لاگي.
(دادو ديال)
(سوين سينگار ڪري پرينءَ سان ملڻ لاءِ ويٺي آهيان. راتين جون راتيون جاڳي آهيان. هڪ پل لاءِ به اک نه ٻوٽي اٿم، ڇوته ڪائي خبر ناهي پرين ڪهڙي پل اچي.)
لالی مورے لال کي جت ديکھوں تت لال
لالی ديکھن ميں چل ميں بھی هوئے گئ لال.
(کبيرداس)
(جنهن طرف نهاريان ٿي، منهنجي پرينءَ جا رنگ ۽ جلوا آهن. جي مان انهن رنگن کي ڏسان ٿي، ته خود به انهن رنگن ۾ رَچي وڃان ٿي.)
ڀرتري هريءَ جي ڪوتائن ۾ ڀرپور عشقيه شاعريءَ جي جھلڪ ملي ٿي. ڪيسوداس وٽ مجازي عشق ۽ محبت جي ڪيفيتن جي اثرائتي اُپٽار آهي. اَمارو جي شاعري پڻ جذبات نگاري ۽ فني حُسن جي حوالي سان پنهنجو مَٽ پاڻ آهي، پر بِهاري لال جي ڪوتائن ۾ عشق ۽ حُسن جو بيان بي مثال آهي.
”جهڙيءَ ريت شانت رس ۾، فطرت نگار تلسي ۽ وير رس ۾ ڀوشن جا نالا صفِ اول جي شاعرن ۾ شمار ٿين ٿا، ساڳيءَ ريت سنگار رس، (جنهن ۾ عورتن جي حُسن ۽ جمال جو ذڪر هوندو آهي) ۾، بهاري لال جو مرتبو تمام مٿانهون آهي. ان نسبت سان هندي شاعريءَ ۾ کيس حُسن نواز ۽ عاشق مزاج جي لقبن سان ياد ڪيو ويندو آهي“(30).
بِهاري لال جي شاعري سونهن ۽ احساس جو سهڻو سنگم آهي. سندس هيٺئين سِٽن ۾ نسواني حُسن ۽ اظهار جي نفاست جو ڪهڙو نه موهيندڙ منظر ۽ متاثر ڪندڙ احساس ملي ٿو.
بھوشن بہار سنبھار هے کيوں يه تن سکمار
سودھے پائے نه دھر پرين سوبھا هين کے بھار.
(او نازنين! تون پنهنجي نازڪ بدن تي زيورن جو بار ڪيئن سنڀالي سگهندينءَ، تنهنجا پير ته تنهنجي جوانيءَ ۽ شباب جو ٻوجھه ئي ڪونه پيا کڻي سگهن!)
هندي شاعريءَ ۾ جمالياتي حوالي سان ’سنگار رس‘شاعريءَ جي وڏي وقعت آهي ۽ سنگار رس ۾ بهاري لال ۽ ڀوشن جو وڏو نالو آهي. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجي هڪ مقالي ۾ رس لفظ جي وضاحت هن ريت ڪري ٿو، ”رس، سنسڪرت زبان جو جامع لفظ آهي، جنهن جي لفظي معنى لطف، لذت، خوشي يا مسرت آهي. اصطلاحي معنى موجب رس سنسڪرت ۾ جماليات (Aesthetics) جي حيثيت رکي ٿو...ان نسبت سان سنگار رس هندي شاعرن جي ذوق ۽ تخيل جو خاص عنوان آهي“ (31).
سنگار رس ۾ شاعرن عورت جي دلفريب ادائن ۽ خاص ڪري جسماني سونهن ۽ ظاهري سينگار کي بيان ڪيو آهي. محبوبه جو قدڪاٺ، سهڻي صورت، اکيون، ڳل، چپ، وار، سنهڙي چيلھه، مطلب ته عورت جي مِڙني جلوَن ۽ سورنهن سينگارن جا مذڪور سنگار رس ۾ ملن ٿا. هيٺئين دوهي ۾ شاعر پنهنجي پرينءَ جي جسماني حُسن جا سهڻي تشبيهن ذريعي نقش نگار بيان ڪندي چوي ٿو:
ادھر کپول گلاب هين، کيس سوسن کي ريھه
کيسر روپ، مُکھ کنول، اٹھ ساجن وصل لے.
(گلابي چپن، گهنگهور گھٽا زلفن، ڪيسري روپ ۽ ڪنول گل جھڙا پرين! اُٿ ته ڪو وصل جو لطف وٺون)
هندي شاعرن صوفياڻي رمزن، فطرت جي نظارن، هجر ۽ وصال جي ذڪر کان علاوه پنهنجي ڪوتائن ۾ اهڙيون خوبصورت علامتون، ترڪيبون، استعارا ۽ تشبيهون پڻ استعمال ڪيون آهن، جن مان سندن شاعراڻي ڪماليت، فڪري ندرت، نئين تخيل ۽ حُسن پسنديءَ جي پرک پوي ٿي. هيٺين سِٽن ۾ تشبيهي ۽ احساساتي جمال جو عڪس ڏسو:
چند نهيں يه کيسي هوں مومت مانھ،
پري اکاس ادھي ميں تي مُکھ چھانھ
نهيں ناگر گر منهياں هيرا هار،
کرت پروچھن سيسي کو نکھت کتار.
(هي آسمان ۾ چنڊ نه آهي، پر مون کي ائين ٿو لڳي ڄڻ آڪاش جي ساگر تي ڪنهن جي چهري جو عڪس پئجي رهيو هجي. ڪير ٿو چوي ته هن جي ڳچيءَ ۾ هيرن جو هار آهي، پر اهي ته ستارا آهن، جيڪي چنڊ جو طواف ڪري رهيا آهن) (32).
هندي شاعريءَ جي مجموعي اڀياس مان اهو نتيجو اخذ ٿئي ٿو، ته ان ۾ نسواني لهجي جي نفاست سان گڏوگڏ فطرت نگاري، صوفياڻي رمزيت ۽ داخلي جذبات جي حُسن ۽ جمال جا ڪيئي رنگ ملن ٿا، جن مان هر هڪ کي پنهنجي فڪري حُسناڪي ۽ فني دلڪشي آهي.