شيخ اياز جا ترائيل
ترائيل، جنهن کي ٽرايوليٽ (Triolet) چيو وڃي ٿو، اصل ۾ فرانسيسي زبان جو لفظ آهي، جنهن جي معنى ’ٽه سُرو يا ٽه ورجائو‘ نظم آهي. جيئن ته پهرين مصرع ٽي ڀيرا ورجائجي ٿي، انهيءَ ڪري ان کي ترائيل (Triole) چيو وڃي ٿو. اصل ۾ترائيل پڻ نظم جو هڪ قسم آهي، جنهن کي پنهنجو ترنم ۽ تاثر ٿئي ٿو. ريڊرس انسائيڪلوپيڊيا ڊڪشنريءَ ۾ ٽرايوليٽ لفظ جي وصف هن ريت بيان ٿيل آهي:
“Triolet: Eight lines poem with two rhymes (ab aaab ab) in which the first line is repeated as lines 1 & 7 and second line is repeated as 8 line” (37).
ترائيل چئن چئن سِٽن جي ٻن بندن تي مشتمل، اَٺن سِٽن جو هڪ اهڙو مختصر نظم آهي، جنهن جي پهرين، ٽين، چوٿين، پنجين ۽ اٺين سِٽَ هم قافيا ٿئي ٿي. جڏهن ته ٻي سِٽَ ۽ ڇهين سٽ پڻ پاڻ ۾ هم قافيا هونديون آهن. جيئن اياز جو هي ترائيل، جنهن ۾ هُن پهرين سِٽَ اَٺين سِٽَ ۾ ورجائي آهي.
زندگي غور سان ڏسجي ته رڳو خواب آهي،
خواب سچو ٿو لڳي، ساري حقيقت ڪوڙي!
اِئن روان آهه جئين آبَ ۾ مهتاب آهي!
ٿو فسانو نه کُٽي باب پٺيان باب آهي.
سِجُ آ سجّ پٺيان، تاب مٿان تاب آهي!
ٿورڙو سوچ ته آ ساري حَرارت ڪُوڙي!
موت کان پوءِ سڄو تاب به ناياب آهي،
زندگي غور سان ڏسجي ته رڳو خواب آهي.
(شيخ اياز، شاعري ــ8، ص446)
ترائيل، سٽاءَ ۽ ترتيب جي لحاظ سان، عروضي نظم مثمن جي هڪ بند جيترو ٿئي ٿو. اَٺن سِٽن جي هن صنف ۾، ڪن شاعرن چوٿين ۽ اَٺين مصرع جو ٻه ڀيرا ورجاءُ ڪيو آهي، جيئن شمشيرالحيدريءَ جو هي ترائيل:
تنهنجي لاءِ ڪيتريون ڳالهيون ڳڻي
تنهنجي گذرڻ وارو ساڳيو گس جهلي
اڄ سويري ئي اچي بيهي رهيس
جھول ۾ رابيل جون مُکڙيون ڀري.
تون مگر آئين به ۽ گذري به وئين
مان خيالن ۾ هئس ڏاڍو پري
دڳ مٿي بيٺو ئي بس رهجي ويس
جھول ۾ رابيل جون مُکڙيون ڀري.
(لاٽ، ص107)
ڪن ڪوتا ڪارن، پهرين، چوٿين ۽ اَٺين سِٽَ ٽي ڀيرا ۽ ٻي سِٽ ٻه ڀيرا ورجائي آهي. مثال طور هريڪانت جو هي ترائيل:
ڇڏ کڻي هاڻ رُسڻ، رات وڃڻ واري آ
ڇا خبر پاڻ به پل بعد هجون يا نه هجون!
جا گھڙي گذري وئي ڪين ورڻ واري آ
ڇڏ کڻي هاڻ رُسڻ، رات وڃڻ واري آ
ساڳي چانڊاڻ سُڀان ڪين رهڻ واري آ
غم جي بادل ۾ لِڪي چنڊ ڏسون نه ڏسون
ڇا خبر پاڻ به پل بعد هجون يا نه هجون!
ڇڏ کڻي هاڻ رُسڻ، رات وڃڻ واري آ.
ڪن شاعرن وري پهرين، چوٿين ۽ ستين سِٽَ ٽي ڀيرا دُهرائي ترائيل لِکيو آهي. جئين:
تنهنجي ليکي ليک لکيم جو، تنهن ليک امرتا پاتي
بوند بوند ٿي لهر جُڙي جا، سا سِٽَ سنڌوءَ جي ڌارا
تنهنجا ڳُڻ ڳاتا سنڌڙي، ٿي وئي سڦل حياتي
تنهنجي ليکي ليک لکيم جو، تنهن ليک امرتا پاتي.
تنهنجي پاڪ پوتر ڌرتي، مون سُرهي سُر ۾ ڳاتي
لفظ لڙي ڄڻ لڙڪ لڙي هئي، سُر ٿي ويا سڏڪا سارا
تنهنجي ليکي ليک لکيم جو، تنهن ليک امرتا پاتي
بوند بوند ٿي لهر جُڙي جا، سا سِٽ سنڌوءَ جي ڌارا.
(امداد حسيني، هوا جي سامهون، ص194)
ترائيل فني حوالي سان فرينچ، انگريزي، اردو توڙي سنڌيءَ ۾، ساڳي شبيھه رکي ٿو، پر فرانسيسي ۽ انگريزيءَ جي نسبت اردو ۾ اهو وڌيڪ مترنم آهي، انهي ڪري سنڌيءَ ۾ ترائيل جو فارم اردو وارو اَپنايو ويو آهي. اردو ۽ سنڌي ۾ترائيل گھڻو ڪري فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن ۽ غالباً مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن جي وزن تي لکيو ويو آهي. جڏهن ته نارايڻ شيام ۽ خاص ڪري شيخ اياز ٻين ڪيترن ئي وزنن تي ترائيل پڻ سِرجيا آهن. ترائيل کي سنڌيءَ ۾ متعارف ڪرائڻ وارن ۾، هري دلگير، نارايڻ شيام، امداد حسيني، هريڪانت ۽ شيخ اياز جا نالا سرفهرست آهن.
جڏهن ته ٻين ڪيترن ئي جديد سنڌي شاعرن سٺا ترائيل لکيا آهن. سنڌيءَ ۾ ترائيلن جا مجموعا هريڪانت جو ’پرھ کان پهرين‘ ۽ شيخ اياز جو ’چنڊ ڳليون‘ ڇپيا آهن. ان کان علاوه اياز جا ڪجهه ترائيل سندس شعري مجموعي، ’سانجهي سمنڊ سپون‘ ۾ پڻ شامل آهن. اياز جا ترائيل تخليقي انداز، اظهارِ بيان، مترنم ٻولي ۽ فني تجربن جي نواڻ جي حوالي سان وڏي وقعت جا حامل آهن.