6. ذائقي جا عڪس (Gustatory images)
حِسي طورذائقي يا چکڻ ۾، شين جي مِٺي، چَهري، کَٽي، ڦِڪي، سوادي ۽ غير سوادي هجڻ جي حقيقت شامل آهي. ادبي طور لفظن ۾ ڪنهن شيءِ جي تاثير کي اهڙي نموني سان بيان ڪجي، جو ان مان ان شيءِ جي ذائقي جو احساس ٿئي، ته اهڙي اظهار کي ذائقي جو عڪس چئبو.
جئين سنگتراش جي آڱرين ۾ ڪنهن اڻ گھڙيل پٿر مان حسين مورتي تراشڻ جي شڪتي هوندي آهي ۽ ان جا هو پنهنجي فن ذريعي غير جاندار هجڻ باوجود اهڙا جاندار نقش نِکاريندو آهي، جو ائين لڳندو آهي، ته اها بُت بڻيل مورتي اِجھو ٿي ڳالهائڻ ۽ چرپر ڪرڻ لڳي. ائين ڪوتاڪار وٽ به لفظن ۾ هر قسم جي احساس جو تاثر پيدا ڪرڻ ۽ هر قسم جي حِس جو عڪس ڪڍڻ جي سگھه ۽ سُرت هوندي آهي. ڪتاب، “Practical criticism” جو مصنف لکي ٿو:
“Words suggest sense impressions of all kinds and by their scrupulous truth and exact delicacy they bring us into close contact imagenatively with realties….This quality of precision is one of the vital contributions which imagery makes to poetry.” (59).
(لفظَ هر قسم جي احساسن جا تاثر ڏيندا آهن، ۽ اُهي پنهنجي تاثراتي سگھه ۽ سچ سان اسان کي تخيلي طور سچائين سان ويجھڙائي پيدا ڪرائيندا آهن. لفظن جي اها تاثراتي دينِ ۽ خوبي ئي آهي، جيڪا شاعريءَ ۾ عڪسيت کي جنم ڏيئي ٿي.)
شيخ اياز گھڻ ــ حِسي ۽ سُجاڳ سُرت جو شاعر آهي، انهيءَ ڪري هن هر قسم جي احساس کي تخليق ڪرڻ لاءِ لفظن جي چونڊ به اهڙي سڀاويڪ ڪئي آهي، جو ان لفظ جي اظهار سان واسطيدار حِس جي بخوبي سُڌ پئجي وڃي ٿي. هيٺين بيتن ۾ لفظن تي ٿورو ويچار ڪري، انهن کي پڙهو ۽ محسوس ڪريو ذائقي جي عڪسيت جي خودبخود اوهان کي پروڙ پئجي ويندي.
جيڪي چَس چريا ڪيا، ڳچي ڳَڻِن ڪوھُ !
تن جــو پيئــڻ کان سوا، جيئـڻ جھڙو ڏوھ،
مــتــارن جــو مــوھ، پــي پــي وِتــرو ٿــئــــي.
(ص155)
آئي بَٺيءَ بوءِ، کُپي وئي کيپَ ۾،
موکيءَ مڌ چِڪائيو، جرڪي اُٿي جوءِ،
رچي، ريٽي روءِ، مٽَ متارن ڏوگهيا.
(ص158)
پِي جي پُرِ ٿيا، موکي تنهنجي مَڌُ سان
ٻـي درِ ڪــونه ويـــا، وَرِ وَرِ وھُ وهــاٽيا.
ڪوڙو چوان ڪيئن، موکيءَ هٿان جو مليو!
وههُ وِترو تئين، جئن جئن ترو ويجهڙو.
مـــوکـــي انــوکــي، وٺـــي پــــرک پــــيــاڪ جــي
جنهن کي وھُ جي وات تي، چسُ لڳي چوکي
انــهــيءَ لـــئه اوکـــي، جـاڙ نه ڪائي جيءَ جي!
(ص159) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
’چَسُ‘ لفظ جي معنى ئي لذت، ذائقو، مزو، سواد ۽ سڪون آهي ۽ اهو هڪ لفظ ئي ذائقي جي عڪس کي ظاهر ڪري ڇڏي ٿو، پر اياز ’چس‘ سان ’چريا‘ لفظ ڳنڍي، سِٽ ۾ انوکي ڪيفيت پيدا ڪئي آهي. ان انوکي ڪيفيت کي محسوس ڪرڻ لاءِ پهرين بيت جي پهرين پد کي ٻيهر پڙهي ڏسو. ’جيڪي چَس چريا ڪيا‘، مڌ جي سُرڪ، پياڪن کي پُر ڪيف ڪري ڇڏيو آهي. مڌ، جنهن جو ذائقو ڪڙو هوندو آهي، پر اياز پنهنجي بيتن ۾ ان جي ذائقي کي گھڻ ــــ تاثير ۽ گھڻ ــ ڪيفيتي ڪري پيش ڪيو آهي. اهو ڪَڙو به آهي، ته پُرڪيف به. هاڻي ساڳي سِٽَ جا هي لفظ به پڙهي وٺو، ’ڳچي ڳَڻِن ڪوھُ‘. انهيءَ ڪيف کين اهڙو بي خود بڻائي ڇڏيو آهي، جو سندن سارو وجود مي رقصم جو مجسم روپ بڻجي پيو آهي. سڄي سٽ يعني ’جيڪي چَس چريا ڪيا، ڳچي ڳَڻِن ڪوھُ‘ کي گڏائي پڙهڻ سان هڪ عجيب سرور جو احساس ٿئي ٿو، اهڙو سرور ۽ ڪيف، جنهن ۾ سِرَ جي سانگي جي سُڌِ ئي نه ٿي رهي. هڪ سرمتيءَ جو عالم آهي، جنهن ۾ رڳو پيئڻ ۽ جيئڻ جو تذڪرو آهي.
روايتي طور ماڻهو کائيندو ۽ پيئندو ئي سِر ۽ ساھ جي بقا لاءِ آهي، پر هن مڌ جي چُڪيءَ جو ذائقو ۽ سرور، چس ۽ چاھ ئي ڪجھه اهڙو آهي، جنهن ۾ ’جيءَ، جُسي ۽ جانِ‘ جي ڪائي پرواھ ڪونه ٿي رهي. پياڪن کي ’پيئڻ ۾ جيئڻ‘ ۽ ’جيئڻ ۾ ئي پيئڻ‘ جو آنند محسوس ٿئي ٿو. بظاهر پوري بيت ۾، ان چس جو ڪو ذائقو ظاهر ٿيل ڪونه آهي. نه مِٺو، نه ڪوڙو، نه کٽو ۽ نه ئي ڦِڪو، پر ان جي باوجود ان جي تاثير ۽ لذت اهڙي آهي، جو ان جي پيئڻ ۾ ئي جيئڻ ۽ ان بنا جيئڻ، ڄڻ اجايو ۽ عبث ٿو محسوس ٿئي. ماڻهو جيترو پيئي ٿو، اوترو ئي پاڻ کي پياسو ڀائين ٿو.
ٻي ۽ ٽين بيت ۾ ان جي ذائقي جي وضاحت ڪي قدر واضح ٿئي ٿي، يعني هيءَ اها چس آهي، جنهن جي پيئڻ کان پوءِ سِر ۽ ساھ جي پرواھ ته نه ٿي رهي، دنيا ۽ دل جا درد ڪافور ٿي وڃن ٿا، پر اها موکيءَ جي هٿان جنهن به متاري کي ملي ۽ جنهن به پياڪ هڪ ڀيرو اها چُڪي چَکي آهي، ٻيا در کانئس وسري ويا آهن. مڌ جي پُرڪيف ۽ ڪڙي ذائقي جي احساس کان پوءِ وائيءَ جي هيٺين سِٽن ۽ غزل جي شعرن ۾ مِٺاڻ جي ذائقي جا هي عڪس به ڏسو:
اَڃا نه ٻاڙو،
پاڻي پنهنجي کوھ جو.
(ص113)
چپ تنهنجون چميون پيا سارن،
يادگيريون اڃا چِٽيون آهن.
(ص141)
شهد ڪهڙي چَکي نه مون آهي؟
چــپ مـنهـنجـا اِهـي چُـميـل آهـن!
(ص151) ــ (سورج مکيءَ سانجھه)
کوھ جو اُجرو پاڻي ۽ چپن جو اَمرت، تاثير، لذت ۽ مٺاسَ جي احساس کي اُڀاري ٿو ۽ مٿين سِٽن کي بار بار پڙهڻ سان ذائقي جا عڪس چِٽا محسوس ٿيڻ لڳن ٿا.