شيخ اياز جي شاعريءَ جو ادبي ۽ فڪري پس منظر
”هي شهر واقعي ’شهرن جي راڻي‘ جي حيثيت رکندڙ هو. ان وقت هن شهر جي چوڌاري گلن ۽ ميون جا باغ هئا، جن جي چؤطرف پڪسريون ديوارون هيون. هنن باغن جي اندر خوبصورت پڪسريون جايون ۽ چبوترا، وچ ۾ ڦوهارن جي جھرمر، پاسي کان ٿڌي ۽ مٺي پاڻيءَ جا وهندڙ کوھ .... اونهاري ۾ صبح جي وقت ٿڌڙي هير، گلن جي خوشبو ۽ پکين جي چهڪار.... ڏينهن جي ڪاروبار ۽ عام وهنوار کان فارغ ٿيڻ بعد هنن باغن ۾ گانا بجانا ٿيندا ها.... رونق ۽ ڌام ڌوم شام جي وقت شاهي باغ ۾ ڏسڻ ۾ ايندي هئي. هي نظارو ان وقت نهايت دلڪش ۽ روح پرور هوندو هو، جڏهن شهر جا حسين جوڙا موٽر يا چوچاڪي گاڏين ۾ سوار ٿي، رابيل، گلاب ۽ موتئي جي گلن سان سٿجي، شاهي باغ جي سير تي نڪرندا هئا“(15).
نورالدين سرڪي شڪارپور جي سونهن ۽ سوڀيا جون ساروڻيون ساريندي لکي ٿو: ”ڪو زمانو هو، شڪارپور ۾ بجلي ڪونه هئي. گھٽين ۾ فانوس ٻاريندا هئا. ننڍن ٿنڀن ۾ فانوس لڳل هوندا هئا. روزانو شام جو ميونسپل جو ماڻهو ايندو هيو، شيشا صاف ڪري، تيل وجھي، ٻاري هليو ويندو هو. صفائي سٿرائي لاءِ ڇڻڪار جون گاڏيون اينديون هيون، جيڪي ٻاهرين رستن تي روزانو ڇڻڪار ڪنديون هيون. شڪارپور باغن جو شهر هو. سنڌ واھ شڪارپور جي عظمت جي نشاني هئي.....آچر يا ڪنهن موڪل جي ڏينهن، سنڌ واھ تي ميلا لڳندا هئا....ننڍي بيگاري واھ ۽ سنڌ واھ تي عورتن لاءِ تڙگھاٽ مخصوص ٿيل هئا، جتي عورتون تڙ ڪنديون هيون“(16).
ڊاڪٽر انور فگار پنهنجي ڪتاب، ’جنم جنم جي جيت اياز‘ ۾ لکي ٿو، ”شيخ اياز جنهن پاڙي ۾ جنم ورتو، سو شڪارپور جي باغن ۽ بستانن جي ڀر ۾ ته ضرور هو، پر اهو هوائن جو رهگذر به هو. سوين رابيل جون سڳنڌون، گلابن جون خوشبوئون ۽ رات جي راڻين جون هيانءُ ٺاريندڙ هڳائون، جڏهن ڪنهن نچڻيءَ وانگر ڇيريون ٻَڌي ڦيرا پائينديون هيون، تڏهن ڄڻ درن جا طاق تاڙين جيان وَڄي وڃي ڀاڪرين پوندا هئا“(17).
شيخ اياز جو ننڍپڻ انهن خوبصورت باغن، گلن جي خوشبوئن، سنڌ ۽ بيگاري واھن تي لڳندڙ ماڻهن جي پُرلطف ميلن ۽ موهيندڙ فطري ماحول ۾ گذريو ۽ ان ماحول جو اثر ۽ ان جا عڪس ۽ اولڙا سندس شاعريءَ ۾ جابجا نظر اچن ٿا. ڪٿي هُو شڪارپور جي اُجري ۽ پکين جي لاتين سان چهچهائيندڙ صبحن کي ساري ٿو، ته ڪٿي ان جون حسين شامون کيس ياد اچن ٿيون. ڪٿي ٽالهين ۽ نمن جي وڻن جون ساوڪون ۽ گھاٽيون ڇانئون کانئس نه ٿيون وسرن، ته ڪٿي شڪارپور جا ماڳ، رستا ۽ راهون، ننڍپڻ ۾ ڪيل پنهنجون معصوم محبتون ور ور ڪيو ياد ٿيون اچن.
ان سلسلي ۾ اياز پاڻ لکي ٿو:”شاهي باغ ۾ رابيل جا گل ماڪ ۾ ٽڙيل ڏسي، ڪنهن جا ڳل ياد ايندا ها. باغ ۾ هڪ ڪيسو ڦل جو وڻ هو، جو ڪنهن اهلِ ذوق پوکايو هو. جڏهن اهو موسم ۾ کڙي پوندو هو ته ان ۾ هزارين رنگا رنگ ريشمي گل ڦٽي پوندا ها ۽ مون کي ڪنهن جو نالو ياد ايندو هو، جو هر پٽ پٽيهر کي مات ڏيندو هو“(18). هو وڌيڪ لکي ٿو: ”مون کي خوبصورت عورت چنڊ وانگر لڳندي آهي ۽ چنڊ خوبصورت عورت وانگر لڳندو آهي....حُسن ان ازلي حقيقت جي جھلڪ آهي، جا ازل کان ڇوليون ماري رهي آهي...مون شڪارپور ۾ ڪوھ ڪاف جي پرين جھڙا چهرا ڏٺا، جو به انهن جي سڏ تي ويو، وري نه موٽيو. شڪارپور جي ڌرتي پيار جي امر ڪهاڻي آهي، جا کٽي نه کٽڻي آهي. ان جي کُنڀ تي روح اڇا اُجرا ٿي نڪرندا هئا ۽ کوھ جي تازي پاڻيءَ وانگر لڳندا هئا“(19).
اياز لاءِ ساري سنڌ پرينءَ جو پار آهي، پر شڪارپور سندس ساهن پساهن ۾ سمايل آهي، ايتري تائين جو شڪارپور جا پاٽولي، ٺاٺارا، لوهار، ڊکڻ، گھورڙيا ۽ ٻين ڪِرتن سان لاڳاپيل انيڪ ڪردار اياز جي سار ۽ پچار جو عمر ڀر حصو رهيا. لکي در، هاٿي در، واڳڻو در ۽ ڪاري نهائينءَ کان وٺي شاهي باغ جي خوبصورتين تائين، شڪارپور اياز جي شاعراڻي روح ۾ موجود ملي ٿي.
سرتا! شاهي باغ ۾ انبن جي هيٺان،
او شل ٻُڌان مان، ٽَپ ٽَپ سانوڻ مينهن جي.
جنهن مان رستو ٿي ويو، تنهنجي گھر تائين،
ڪاري نهائين، وسري وسري ڪينڪي!
(ص161)
ڌرتيءَ تي ڌرڻو ڪري تيسين شل ترسان،
جيسين ميڙاڪا ڏسان لکي در ڀرسان،
ڇِڳل ڪَنڍين جان، جيڪي ڇڙ وڇڙ ٿي ويا.
(ص162) ــ (هينئڙو ڏاڙهون گل جئن)
هو جو شاهي باغ ۾، ڪَرني جو ڦهلاءُ،
واسي آيو واءُ، جنهن کي ڪنهن جي واس ۾.
(جُھڙ نيڻان نه لهي، ص100)
اياز وٽ شاعري ۽ عشق هميشه آرائينءَ جيئن جھول ڀري آيا ۽ هن انهن جي سڳنڌ سان نه صرف پنهنجو من مهڪايو، پر دنيا کي پڻ ان جا احساساتي واس وٺرايا آهن. اياز پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿو، ”مون وٽ عشق سانوڻ جي منيهن وانگر آيو آهي ۽ ولهار وَسائي ڇڏيا اَٿائين. هر ڀيري آسمان مون تي گلن جي ورکا ڪئي آهي. عشق مون وٽ رڃ ۾ هرڻ وانگر نه آيو آهي، پر گھنگھور گھٽا ۾ مور وانگر آيو آهي. قيد حيات ۽ بند غم مان نجات ٿي آيو آهي ۽ شاعري جا انبار لڳائي ڇڏيا اٿائين“ (20).
شيخ اياز تي نه رڳو شاعري مهربان هئي، پر سچ ته محبتون به ساوڻ جي مينهن جيان مٿس مهربان هيون، جنهن جو هو پاڻ اقرار ڪندي پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿو: ”مون ايتريون محبتون ڪيون آهن، جو لارڊ بائرن جي صف ۾ بيهي سگھان ٿو....هر عورت ۾ مون کي آدرشي عورت جي تلاش هوندي هئي، جا آخر تائين نه ملي سگھي. سڀ عشق، شراب وانگر شاعريءَ لاءِ مهميز هيا، انهن جذبات کي جادو نگريءَ ۾ ڀٽڪايو“(21).
ڪنهن ڪاريءَ چڳ تي رات کُٽي، ڪنهن ڳاڙهي ڳل تي باک ڦُٽي
ائـــن وقـت ڪـــٽـيـو، ائــن عــمــر لُـٽـي، ســڀ سـانـگ سـجـايـو آ پيارا.
(وڄون وسڻ آئيون، ص50)
مَنو، روشن مغل (ريشم)، گائتري، سُران، سرسوتي، اناران، مِٺي ۽ گوپي کان وٺي، گل رخسار، ارينا، نينا، شما (شمع)، ماهيڙياڻي، لي ڪاسٽا، مارل، گيتا راج، راحت ۽ ٻيون ڪيتريون ئي عورتون اياز جي زندگيءَ ۾ آيون ۽ پوپٽ جي رنگن وانگر هن جي سار جي هٿ ــ ترين تي پنهنجي پيار جا حسين رنگ ڇڏي ويون، جن سان اياز ڪنهن ماهر مصور جيان پنهنجي شاعراڻي احساسن کي پينٽ ڪيو آهي ۽ انهن جي ساٿ کي هن دنيا جي نِرڳ ۾ سُرڳ جيان سمجھيو آهي.
ساري رات سرير جي، ڄر سان ڄاڻ سڃاڻ،
اکـڙيـون آڇ اُڪنـڍ جــي، اُجـــرا نـيــڻ نـيـاڻ،
ڌرتيءَ سرتيءَ ساڻ، سُرڳ سجايو نِرڳ ۾.
(ص78)
ڏاڍو ياد پئينءَ، سانجھيءَ ويلي سانوري!
ڪيڏو دور وئينءَ، ڇَٽي ڇاٽ ڇهاوَ جي!
(ص72)
جاڳ به تنهنجي جيءَ سان، ننڊ توسان نينهن،
توبن مند نه مينهن، راس نه آيون راتڙيون.
(ص76)
آئين تون اڌ رات جو، ڇم ڇم ڪندي ڇير،
پوئين پهر به مون ڏٺا، پرتي تنهنجا پير،
باک ڀنيءَ جا ڀير، پائي آءُ اسان ڳري!
(ص79) ــ (وڄون وسڻ آئيون)
شيخ اياز کي هڪ طرف شڪارپور جو مذڪوره سهڻو، فطري، پيار، محبت ۽ زندگيءَ سان مالامال حسين ماحول نصيب ٿيو، ته ٻي طرف کيس سٺو علمي ۽ ادبي وايومنڊل مليو. سندس والد شيخ غلام حسين علم و ادب سان چاھ رکندڙ ۽ فارسي، اردو ۽ سنڌي ادب تي چڱي دسترس رکندڙ هو. ڊاڪٽر انور فگار جي راءِ موجب: ”هو وڏو جھان گرد انسان هو. سير ۽ سفر به سندس خاص وندر ۾ شامل هو. سمورو هندستان گھُميو. تاريخي شهر ۽ عمارتون به ڏٺائين. مطالعي سان بيحد رغبت هيس. سنڌي، اردو ۽ فارسي ادبيات جو وڏو ڄاڻو هو. حافظ، سعدي، رومي، جامي، بيدل دهلوي، مير، غالب، ذوق، خسرو، ڪبير، لطيف، سچل، سامي، بيدل ۽ بيڪس جي شاعريءَ جو چڱو اڀياس ڪيل هو.... هو شاعر به هو ۽ شعر ۾ فقير تخلص ڪم آڻيندو هو“(22).
شيخ اياز کي علم ۽ ادب سان اُنسيت ۽ شاعريءَ سان رغبت نه رڳو پنهنجي والد کان ورثي ۾ ملي، جنهن نصابي تعليم ڏيڻ سان گڏوگڏ کيس ننڍي عمر ۾ ئي سنڌي، اردو ۽ فارسي ادب ۽ شاعريءَ سان روشناس ڪرايو، قصن، ڪهاڻين ۽ شاعريءَ جا انيڪ ڪتاب پڙهايا، پر هن کي ننڍپڻ ۾ ئي ڪجھه دوست، احباب ۽ استاد به اهڙا مليا، جن سندس علمي ۽ فڪري اوسر ۾ وڏو اهم ڪردار ادا ڪيو. هن کي عبدالرحمان هَڪڙو، قاضي نجم الدين ۽ هاسانند پَرسواڻي جھڙا قابل ۽ ذهين استاد به مليا، ته مولوي قاضي عبدالغفور ۽ کيئلداس فاني جھڙي حساس طبع ۽ ڪُهنه مشق شاعرن جي صحبت به نصيب ٿي، جن هن جي نه صرف چڱي تعليمي ۽ شعوري تربيت ڪئي، پر کيس شاعراڻي فن ۽ احساس کان پڻ آشنا ڪيو.
اياز جي تربيت ۽ فڪري اوسر ۾ پروفيسر حشمتراءِ، چوئنرام ملڪاڻي، پروفيسر هاشمي، ڀوڄراج ناگراڻي، پروفيسر خان، پروفيسر گاجرا ۽ گھنشام داس جھڙن علم جي اَڪابر استادن سان گڏ، دنياءِ ادب، سياست، مذهب، نفسيات، آرٽ، فلسفي، سائنس ۽ تاريخ جي مطالعي ۽ ابراهيم جويو، جمال ابڙو، رشيد ڀٽي، رسول بخش پليجو، مونس پنجابي، حشو ڪيولراماڻي، ڪامريڊ پوهو ۽ سوڀو گيانچنداڻي جھڙن سڄاڻ دوستن جو برابر وڏو ڪردار رهيو، پر حقيقت ۾ هو فطري شاعر هو. ڪائنات جي اسرارن بابت سوچ، زندگيءَ جي سچائين ۽ حُسن جي سحر کي پَسڻ جو تجسس منجھس ننڍپڻ کان هو، ان ڪري شاعري هن کي ڳڀرو عمر ۾ ئي ڳولي لڌو. هن جو شاعريءَ سان نيهن ۽ ناتو ڄڻ ته ابدي ۽ ازلي هو.
اياز پاڻ چوي ٿو: ”مون کي شاعري ننڍي عمر ۾ ئي ڳولي لڌو ۽ اها ڪنهن گلاب جي گل مان خوشبو وانگر آئي. ڪنهن جل پريءَ جيان چنڊ جي ترهي تي ترندي آئي....مان ڪنهن وقت سوچيندو آهيان، ته مان پيدائشي شاعر آهيان. جڏهن منهنجي عمر يارنهن سال هئي ۽ مان کيئل داس فانيءَ وٽ پهرين درجي انگريزيءَ ۾ پڙهندو هوس، تڏهن مون پهريون غزل (نظم) لکيو هو.... ان وقت کان شاعريءَ منهنجو پيڇو نه ڇڏيو آهي ۽ مون هڪ گھڙيءَ لاءِ به نه وساريو آهي، ته مان اڳ ۾ شاعر آهيان، ٻيو سڀ ڪجھه پوءِ آهيان. منهنجي زندگيءَ ۾ ڪيئي لوڏا لما آيا، پر پوءِ به شاعريءَ جي لغار لُنءَ لُنءَ منجهه رهي آهي“(23).
شيخ اياز جو ڏهن ٻارنهن سالن جي ننڍي عمر ۾ ئي نصابي سرگرمين سان گڏ غير نصابي سرگرمين ۾ ڀڙ ٿي وڃڻ ۽ شاعري ڪرڻ، جيڪا ان وقت جي مشهور ادبي رسالن ’سدرشن‘ ۽ ’سنڌوءَ‘ ۾ ڇپي، سندس غير معمولي ذهانت ۽ دانشمنديءَ کي ظاهر ڪري ٿي. جنوري فيبروري 1938ع جي ’سدرشن‘ ۾، ’مردِ خدا‘ جي نالي سان سندس هيٺيون غزل شايع ٿيو.
نه غم دنيا جو آ ان کي، نه دنيا کان ڪنارو آه
نه ڏيڻو آه نه وٺڻو آه، نه هيلو آه نه چارو آه
نه پنهنجن سان محبت آه، نه نفرت غير سان ان کي
سڀن ۾ ذاتِ حق ڏسڻو، اهو ان جو نظارو آه
نه آهي شاد شاهيءَ ۾، گدائيءَ ۾ نه غم ان کي
جو آهي سوئي آھ بهتر اهو ان جو نظارو آه
ڪفر اسلام کان فارغ، نه ملت غرض سان ان کي
نه هندو آه، نه ڪي مسلم، سڀن کان پنٿ نيارو آه.
(جنم جنم جي جيت اياز، ص63)
جنهن لاءِ سوڀي گيانچنداڻي پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکيو آهي ته، ”شيخ اياز جو اهو شعر ترجمو آهي ۽ اهو اصل سوامي هيمراج جو آهي“(24). مضمون جي آخر ۾ رام تيرٿ جو هيٺيون اصل شعر پڻ ڏنل آهي، جنهن جو اياز جو مٿيون شعر هوبهو ترجمو آهي.
نه غم دنيا کا هے مجھکو، نه دنيا سے کناره هے،
نه لينا هے نه دينا هے، نه حيله هے نه چارا هے.
نه اپنے سے محبت هے، نه نفرت غير سے مجھکو،
سبھي ميں ذات حق ديکھوں، يهي ميرا نظارا هے.
نه شاهي پر ميں شيدا هوں، گدائي ميں نه غم مجھکو،
جو مل جائے سو هے اَچھا، وهي ميرا گذارا هے.
کفر اسلام سے فارغ، نه ملت سے غرض مجھکو،
نه هندو هوں، نه مسلم هوں، سبھي سے پنتھ پيارا هے.
جڏهن ته اياز پنهنجي جيل ڊائريءَ ۾ لکي ٿو، ”سدرشن ۾ شايع ٿيل منهنجي غزل جي تخليق به هڪ عجيب تجربو هئي. انهن ڏينهن ۾ مون شڪارپور جي جماڻي هال لئبرريءَ مان سوامي رام تيرٿ جون اردوءَ ۾ ڇپيل ڊائريون پڙهڻ لاءِ ورتيون هيون، جن ۾ رام تيرٿ جي زندگي، ان جا مشاهدا، نظير اڪبر آباديءَ جا ڪجھه مخمس ۽ ٻين جا ڪجھه غزل به هئا. مون اهي ڊائريون چوويهه ڪلاڪ ساندھ پڙهيون هيون ۽ مون کان کاڌو پيتو وسري ويو هو. اها ڪيفيت اڃا طاري هئي، ته اوچتو مون کي هڪ غزل سُجھي آيو، جنهن ۾ ٻه ٽي لفظ ان غزل جا به هيا، جو مون سوامي تيرٿ جي ڊائرين ۾ پڙهيو هو“(25).
ساڳي شعر جي حوالي سان هو پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ جي ٻي جلد ۾ لکي ٿو: ”فانيءَ کي مون پهرين درجي انگريزيءَ ۾ پنهنجو هڪ غزل ڏيکاريو هو، جيڪو مون هڪ اردو غزل جي تتبع تي لکيو هو، جو سوامي رام تيرٿ جي اردو ڊائريءَ ۾ شامل هو، جا مون جماڻي هال لائبرري مان ورتي هئي“(26).
اياز جي مٿين ويچارن مان واضح ٿئي ٿو ته هُن سوامي جي ڊائريءَ ۾ موجود شاعريءَ کان متاثر ٿي يا ان جي ڪجهه شعرن جي تتبع ۽ ترجمي سان پنهنجي پهرين تخليق سِرجي هئي، جڏهن ته اهو سوامي جي شعرن جو مڪمل ۽ تُز اَلٿو آهي. بهرحال ترجمي ۽ تخليق واري بحث کي پاسي تي رکي جيڪڏهن اياز جي ننڍي عمر ۾ ڪيل انهيءَ شعري ڪارنامي کي ڏسجي، ته اهو ايترو ته مترنم، سُپڪ، پُرمعنى ۽ ڀرپور آهي، جو کيس داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگھجي.
اياز جو هڪ نظم ماهوار سنڌو رسالي جي نومبر 1938ع جي شماري ۾ ڇپيل ملي ٿو، جيڪو سندس ڪم عمر هجڻ باوجود ايترو ته جاذب، منظر ڪشي سان ڀرپور ۽ فڪري پختگي رکندڙ آهي، جو ان مان هن جي تخليقي ۽ فطري شاعر هجڻ جو آسانيءَ سان اندازو ڪري سگھجي ٿو.
سفيدي سبز پوشي اڄ ڪڪر ڪيئن نا ڪري آيا
گوالن جئن مٿي تي موڙ مان مٽڪي ڌري آيا
برهمن ڪعبي مان ڪوزو گنگا جل مان ڀري آيا
پئي هڪ بوند باراني صدف جي وات وه وه وه
اڙي! برسي آ برسن کان وري برسات وه وه وه......!
(جنم جنم جي جيت اياز، ص65)
شيخ اياز بنيادي طور تيز فهم ۽ ٻالڪ وهيءَ ۾ ئي گھڻو مطالعو ڪندڙ هو ۽ شڪارپور انهن ڏينهن ۾ باغن، بهارين، تعليمي درس گاهن ۽ لائبررين جو شهر هئي. ان زماني ۾ شڪارپور ۾ ست انگريزي اسڪول ۽ ڪيتريون ئي لائبرريون هيون، جتي سنڌ ۽ هند جي مختلف شهرن کان ڪتاب ۽ رسالا ايندا هئا. وڏي ۾ وڏي لائبرري جماڻي هال ۾ هوندي هئي، جتي روزانه ۽ هفتيوار اخبارون ۽ کوڙ ادبي رسالا ايندا هئا. جگنناٿ لائبرري، تلڪ لائبرري، برادر منڊل لائبرري، مولانا جوهر لائبرري کان علاوه ٻيون ڪيتريون ئي موبائل لائبرريون پڻ هيون، جن مان هن شهر جي نوجوانن سان گڏ اياز به استفادو حاصل ڪيو.
ناٽڪ منڊليون، مشاعرن جون محفلون، ساهت ڪچهريون ۽ موسيقيءَ جا پروگرام، مطلب ته ڏينهن ۽ رات هن شهر ۾ رونقون ۽ راحتون هيون. اهو ئي سبب هو، جو شڪارپور جي ان خوبصورت علمي ۽ ادبي ماحول کي ڏسي حُسام الدين راشدي کي چوڻو پيو، ”شڪارپور جو هر گھر خانه علم ۽ هر محلو بزمِ ادب هو“ (27). ۽ اياز ان ’خانه علم‘ ۽ ’بزمِ ادب‘ جي ماحول ۾ اُسريو ۽ نِسريو.
لعل محمد احمر، احسان بدوي، سڳن آهوجا ۽ نعيم صديقي جھڙي شاعر دوستن جي ساٿ ۽ صحبتن پڻ اياز کي علم ۽ ادب لاءِ اُتساهيو، جنهن جو اعتراف هو پاڻ هن ريت ڪري ٿو، ”اسان روز شام جو ملندا هياسين ۽ هڪ ٻئي کي پنهنجا لکيل نوان شعر ٻڌائيندا هياسين. ان وقت اسان جو مرغوب مطالعو اردو ۽ فارسي شاعري هوندي هئي. مون کي نه فقط غالب جو پورو ديوان، عمر خيام جون سڀئي رباعيون، حافظ جا ڪيئي غزل، علامه اقبال جا بانگِ درا، بالِ جبريل ۽ پيامِ مشرق ياد هوندا ها، پر ٻيا به هزارين شعر ياد هوندا ها. اسان اردو نثر جو به ڪافي مطالعو ڪيو هو ۽ انگريزيءَ ۾ شيلي، ڪيٽس، بائرن ۽ ٽئگور جي شاعري ۽ ٿامس هارڊي ۽ ميري ڪاريليءَ جا ناول به پڙهندا هياسين... نعيم ۽ مون تي اردو شاعريءَ جو ڏاڍو اثر هوندو هو ۽ اسان روز ڪوئي نئون غزل، قطعو يا نظم لکندا هياسين....اردو شاعريءَ جي اثر هيٺ منهنجي سنڌي شاعريءَ ۾ فارسي لفظ، زيرِ اضافت ۽ واو عطفي جو استعمال ضرورت کان زياده هوندو هو.... شام جو اسان لکي در کان سنڌ واھ تائين ٻه ٽي ميل پنڌ ڪري ويندا هياسين، جتي واھ جي ڀر تي ويهي هڪ ٻئي کي پنهنجي تازي تخليق ٻُڌائيندا هياسين“(28). اياز جي پهرين شعري مجموعي، ’ڀونر ڀري آڪاس‘ ۾ اها اردو ۽ فارسي آميز انداز جي جھلڪ پَسي سگھجي ٿي.
سرمست هان! سرمست هان!
مان ساغرِ مهتاب هان
مي پي وڃان، هڪ ڳيت سان
ڪاريءَ گھٽا جي پينگھه تي
جھولان جھلان، جھولان جھلان
آغوش ۾ منهنجي رهي
هيءَ ڪائناتِ بيڪران
هيءَ حسن جي جُوي روان،
هيءُ ماه و انجم جو جھان
هي ڪهڪشان، هي آسمان....!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص170)
اياز ترت ئي فارسي کي ڇڏي ڪلاسيڪل ۽ جديديت جي آميزش سان هڪ نئين روايت کي جنم ڏنو ۽ فڪر ۽ فن جي هڪ نئين راھ اپنائي. ڪشنچند بيوس ۽ کيئل داس فاني جي فني ۽ فڪري گس کي ڌيان ۾ رکي، اياز نه رڳو ڪلاسيڪل سنڌي شاعريءَ جي روايتن کي پنهنجي اظهار جي نئين روح ۽ رنگ سان پيش ڪيو، پر هڪ انقلابي ۽ جرئت ڀريو آواز ساڻ کڻي آيو، جنهن جي گونج،’ڪلهي پاتم ڪينرو، وڄون وسڻ آئيون، ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ڪپر ٿو ڪن ڪري، جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي‘ ۽ سندس ٻين ڪيترن نظم ۽ نثر جي ڪتابن ۾ سُڻي سگھجي ٿي.
پراڻي ۽ فرسوده روايتن کي ٿُڏي، بار بار ورجايل خيالي ۽ بي روح لفاظيءَ کي ريٽي، هُن نئين احساسن، امنگن ۽ انساني دردن کي اظهاريو ۽ هن جي ڪويل جي ڪوڪ جھڙي پُرسوز آواز ۽ اظهار نه فقط ماڻهن جي جيءَ ۾ جاءِ جوڙي، پر اها وقت جي انڌيرن جي هانو ۾ بڙڇي ٿي لڳي.
”اياز روايت کان مڪمل طور سرڪشيده نه آهي، ليڪن هو ان ۾ اختراع ۽ انفراديت ذريعي جدت آڻي ٿو، سندس اهو عمل معروضي سطح تي چئن ڏسائن تي ڦهليل آهي. جنهن ۾ هيئت، ٽيڪنڪ، اسلوب ۽ زبان شامل آهن...سندس بغاوت تخريبي نه بلڪ تعميري آهي، ڇاڪاڻ ته اياز تخريب ذريعي پنهنجي سامهون ايندڙ هر شيءِ کي ڀڃي ڀورا ڀورا نه ٿو ڪري، بلڪ هو مثبت پهلوءَ ذريعي نئين ۽ بهتر شيءِ پيش ڪري ٿو ۽ اهو ئي هڪ وڏي تخليقڪار جو ڪم آهي“(29).
اسڪول جي زماني ۾ ئي شيخ اياز جي اندر ۾ انقلابي خيالن جنم ورتو. ڌرتيءَ سان پيار، انسان جي بنيادي حقن، حُسن سان چاهه ۽ فڪري آزادي جي طرفداري، توهم پرستي، مذهبي جنونيت، سرمائيدار، جاگيردار ۽ استحصالي طبقن کان ڌڪار جا احساس شروع کان هن جي شاعريءَ ۾ ملن ٿا. ڪاليج جي دؤر تائين ڪيترن ئي جديد دنيا جي فڪري ۽ فني لاڙن کان متاثر ٿيو.
هن نه رڳو مشرق جي تهذيب، تمدن، فلسفي، آرٽ، شاعري ۽ ادب جو سٺو اڀياس ڪيو، پر مغرب جي جديد فڪري تحريڪن جي پڻ کيس جهجهي ڄاڻ هئي. قوم پرستي(Nationalism) کان وٺي، سوشل ازم (Socialism)، ڪميونزم (Communism)، پينٿي ازم (Panthesim)، وجوديت (Existentialism)، شعور جي وهڪ (Stream of consciousness)، تجريديت (Abstractism)، اظهاريت (Expressionism)، رومانويت (Romanticism)، نئين سجاڳي (Renaissance)، روشن خيالي (Liberalism)، حقيقت پسندي (Realism)، علامت نگاري (Symbolism)، سر ريئلزم (Surrealism)، ڊاڊا ازم (Dadaism)، ڪيوب ازم (Cubism)، جديديت (Modernism) ۽ جديديت پُڄاڻان (Post modernism) تائين جي فڪري ۽ فني لاڙن کان هو چڱيءَ طرح واقف هو، اهو ئي سبب آهي، جو هن جي شاعري، انساني زندگيءَ جي عڪاس ۽ آرٽ جون حُسناڪيون پَسائيندڙ آهي.
شڪارپور کان سکر ۽ سکر کان ڪراچي لڏپلاڻ، اتان جي ادبي، سياسي ۽ سماجي ماحول جي اثرن، سنڌي ادبي سنگت ۽ انجمن ترقي پسند مصنفين جي گڏجاڻين ۾ شامل ٿيڻ، سنڌ سان مختلف دؤرن ۾ ٿيندڙ زيادتن ۽ ناانصافين ۽ ان جي رد عمل ۾ جنم وٺندڙ ون يونٽ ٽوڙ هلچل، ترقي پسند ۽ بنياد پرستيءَ جي محاذ آرائي، ورهاڱي جي تحريڪ ۽ دنيا ڀر ۾ هلندڙ آزادي جي جدوجهدن ۽ فڪري تحريڪن جي آشنائي ۽ دنياءِ ادب جي جهجھي مطالعي، اياز جي احساس ۽ ادراڪ کي رَچائي ريٽو ڪيو.
شاعري اياز لاءِ صليب به رهي آهي، ته اها ان جي تلوار به. هن جھڙيءَ ريت پنهنجي اظهار جي تند کي تلوار بڻائي ڏاڍن کي ڏهڪايو ۽ جابرن جي ڪوٽن ۽ قلعن جي ڀاري برجن کي لوڏيو آهي، اها سندس شعلا بيان ۽ بي باڪ اظهار جو ڪمال ئي آهي. شاعريءَ خاطر هن جيل ڪاٽيا. مختلف وقتن ۾ حاڪمن، آمرن ۽ مذهبي بنياد پرستن جي جنونيت جو شڪار بڻيو. کيس باغي، ديش دروهي ۽ ملحد چيو ويو. سندس تخليقن تي بندشون مَڙهيون ويون، پر هن جو شاعريءَ سان نينهن ۽ ناتو ڪڏهن به نه ٽُٽُو. ڪوٽ ۽ ڪَڙن، سَنگھرن ۽ سختين هن کي جُھڪائڻ ۽ ڪمزور ڪرڻ بدران ويتر مضبوط ڪيو ۽ هن جو پنهنجن آدرشن ۽ انساني عظمت ۾ ويساھ وڌيڪ سگھارو ٿيو.
جا خدا کان نه ٿي، جا نه امڪان ۾
ڪالھه کان سا ڳالھه آهي انسان ۾!
آءٌ زنجير پائي به آزاد هان
تون ظالم سدا آنھه زندان ۾!
مون نه ڄاتو هيو چنڊ چارڻ به آ
چاندني راڳ آ رات سنسان ۾.
عشق تنهنجو اياز آھ انسان سان
هُو چون ٿا ته تون نانھه ايمان ۾!
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص76)
اياز پنهنجي جيل ڊائريءَ ۾ لکي ٿو، ”هن قوم ۽ حڪومت مون کي به نذرالسلام بڻائڻ ۾ ڪائي ڪسر نه ڇڏي آهي، پر شايد منهنجي ڏات هر ڏولائي کان ڏاڍي آهي.... مان اقتدار لاءِ نه، پر آرٽ لاءِ وڙهي رهيو آهيان. منهنجي شاعري اڳڪٿي آهي، جا اڄ نه سڀان، ڪڏهن نه ڪڏهن پوري ٿيڻي آهي. منهنجا خواب موجوده حقيقت جا وڏي ۾ وڏا دشمن آهن، ممڪن آهي، ته اهي جڏهن حقيقت جو روپ وٺن، تڏهن مان نه هجان، پر جي مان ان جدوجهد ۾ ماريو وڃان يا مري وڃان ته منهنجي زندگي سجائي ٿيندي“(30).
شيخ اياز عمر جو وڏو عرصو جيل، رياستي جبر ۽ همعصر لڏي جي تنگ نظري ۽ مَسهپ واري مصيبتن ۾ گذاريو. ڪڏهن سندس ڪتابن تي پابنديون مَڙهيون ويون، ته ڪڏهن کانئس لکڻ پڙهڻ جي فڪري آزادي کسي وئي. ڪڏهن دهريو ۽ ديش دروهي جا الزام هڻي کيس آزاريو ويو، ته ڪڏهن مُلان ۽ مذهبي چئي، سندس عزت نفس کي لوئيو ۽ مجروح ڪيو ويو، پر هن هميشه سچل سرمست وانگر، ’مان جو ئي آهيان، سو ئي آهيان‘ چئي، دنيا جي روايتي رستن تي هلڻ بدران دل جي واٽ اپنائي ۽ قلم جي ڪِرتِ قائم رکي. اياز ’حال‘ جو حقيقت نگار ۽ ’مستقبل شناس‘ شاعر هو، انهيءَ ڪري هو پنهنجي ساڙ سڙيئي همعصرن ۽ دل جي دَهي کان محروم مُلڪي حڪمرانن کي چوي ٿو:
تون جي مون کي ڪونه مڃيندين
مون کي ڪا پرواهه نه آهي،
آءٌ سڀاڻي لاءِ لکان ٿو
جيڪو نيٺ ته اچڻو آهي،
مون تي ميڙو مَچڻو آهي.
مينهن جڏهن مانڊاڻ ڪندا، مان
ساري وارياسي تي وَسندس،
ڪارونجهر جي ڪورَ مٿان مان
سانوڻ جي ڪڪرن سان گَسندس....
چانڊوڪي راتين ۾ مارو
مون کي ٿر بر ۾ ڳائيندا،
بسنت رُتِ ۾ منهنجون وايون
گلي گلي ۾ ڦهلائيندا.
وِڄُ وراڪا جيئن کائي ٿي
ائن مان تنهنجا ٽهڪ به آهيان،
رُتِ ۾ جئن رابيل ٽِڙن ٿا
تئن ڌرتيءَ جي مهڪ به آهيان.
۽ هيءَ ڌرتي نيٺ ته مَهڪي
ٿيندي ڪو گلزار سڀاڻي
آءٌ لکان ٿو،
جنهن لئه هاڻي.
(بڙ جي ڇانو اڳي کان گهاٽي، ص161)
شيخ اياز جي شاعري جي فن ۽ فڪر جا ڪيترائي پهلو ۽ پاسا آهن، انهن جي واڌ ويجھه، ترقي، تبديلي ۽ اوسر جو پس منظر به پنهنجو آهي. دنيا جي ٻين ڪيترن ئي وڏن شاعرن وانگر هُن جي شاعريءَ جي فڪري محرڪن جون نه رڳو مختلف روايتون ۽ ڌارائون گڏ گڏ رهيون آهن، پر مختلف دؤرن ۽ وقتن ۾ اهي مَٽبيون ۽ تبديل ٿيندي به نظر اچن ٿيون. اياز جي ابتدائي دؤر واري شاعري، خاص ڪري ’ڀونر ڀري آڪاس‘ ۽ ’وِڄون وسڻ آئيون‘ ۾ حُسن، عشق ۽ رومانيت جو لاڙو وڌيڪ حاوي ۽ نمايان نظر اچي ٿو. ون يونٽ ۽ ان کان پوءِ واري دور جي شاعري، خاص طور ’ڪلهي پاتم ڪينرو‘ ۽ ’ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘ ۾ مزاحمت، قومي سجاڳي، انقلاب ۽ آزادي جي شعور جو ڀرپور اظهار ۽ احساس ملي ٿو. ائين ٽيهتر کان اَسي ۽ پنجاسي واري دؤر جي شاعري، خاص ڪري ’لڙيو سج لڪن ۾‘، ’پتڻ ٿو پور ڪري‘، ’ٽڪرا ٽٽل صليب جا‘، ’پن ڇڻ پڄاڻان‘، ۽ ’چنڊ چنبيليءَ ول‘ وغيره ۾ نراسائي، ويڳاڻپ، وجوديت ۽ داخلي ڪيفيتن ۽ ڪرب جون وارتائون وڌيڪ ملن ٿيون.
جڏهن ته سندس وچئين دؤر واري شاعريءَ، گھڻو ڪري، ’اڪن نيرا ڦليا‘، ’بڙ جي ڇانو اڳي کان گھاٽي‘، ’راج گھاٽ تي چنڊ‘، ۽ ’جھڙ نيڻان نه لهي‘ ۾ حقيقت ۽ فطرت پسنديءَ جا لاڙا وڌيڪ نمايان محسوس ٿين ٿا. پوئين ۽ آخري دؤر واري شاعري، خاص ڪري، ’الوداعي گيت‘، ’سر لوهيڙا ڳڀيا‘، ’ننڊ وليون‘، گھاٽ مٿان گھنگھور گھٽا ۾‘، ’ڪونجون ڪرڪن روهه تي‘، ’ڪاري رات ڪهنگ‘ ۽ ’اُٿي اور الله سان‘ ۾ تصوف، روحانيت، موت ۽ مذهبيت جا رجحان جهجها ملن ٿا.
شيخ اياز جي شاعريءَ جي هڪ حيرت انگيز ۽ انوکي ڳالهه اها آهي، ته توڙي جو مختلف دؤرن ۾ سندس شاعريءَ جا فڪري رجحان ۽ ڌارائون مختلف ۽ تبديل ٿيندڙ رهيون آهن، پر ان جي باوجود هن جا بنيادي قدر ۽ محرڪ ’حُسن، فطرت پسندي، محبت، انسان دوستي، وطنيت، قوم پرستي، ترقي پسندي، روشن خيالي، مزاحمت، عالمي امن، جھموريت پسندي ۽ فني ۽ فڪري جماليات‘ رهيا آهن.
حقيقت ۾ هو پنهنجي هر دؤر ۾ جدت طراز، اظهار ۽ احساس جي جماليات جو نرمل ۽ نرالو تخليقڪار رهيو آهي. هن جي شاعري ڪنهن به دؤر ۾ دقيانوسي فڪر جي داعي نه رهي آهي. ايتري تائين جو هن جي مذهبي ۽ صوفياڻي فڪر واري شاعري ۾ به روشن خيالي، عالمي امن، رواداري، انسان دوستي، محبت ۽ حُسن پسنديءَ جا رنگ حاوي ۽ نمايان نظر اچن ٿا. هن جو فڪر، احساس، اظهار ۽ فني تاڃي پيٽو سچ پچ هڪ تخليقي ڪرشمو آهي، جنهن جا پنهنجا جمالياتي رنگ ۽ پنهنجون معنوي حُسناڪيون ۽ حقيقتون آهن.
ٿي ماڪ وَسي ميخاني تي، ڪي رِندَ ڪڙو کڙڪائن ٿا
ڪجهه ڳاٽ ڳهر مان ڇرڪن ٿا ۽ جام جهلي واجائن ٿا.
مون، سهڻا! تنهنجي ساک کنئي ۽ لوئيءَ تنهنجي لاک هنئي
سي ڪانئر ڪنهن ٻي ڪڙم منجهان، جي پريت ڪري پَڇتائن ٿا.
آ مهڪ هوا ۾ مينديءَ جي، سي گھوٽ اچن ٿا گهايل ٿي
جي لال لهوءَ ۾ ليٿڙجي، اڄ رت جي ريت نڀائن ٿا.
ڪي پنهنجي ڀوَ ۾ ڀُڻڪن ٿا، ڪي ڪانيارا ٿي ڪُڻڪن ٿا،
ٿو چوري چنگ اياز اُتي، جت ڳاڙها ڳڀرو ڳائن ٿا.
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص97)
اڪبر لغاري، اياز جي فن ۽ فڪر تي لکيل پنهنجي هڪ مقالي ۾ لکي ٿو، ”اياز جي شاعريءَ جو دؤر بحرانن جو دؤر آهي. بين الاقوامي، ملڪي ۽ سنڌ سطح جا ڪيترائي بحران، لاها چاڙها، ڀڃ ڊاھ، خونريزي ۽ انقلاب اهڙا عنصر آهن، جيڪي شڪارپور جي ثقافتي ۽ خوشبودار چيڪي مٽيءَ مان ٺهيل شيخ اياز جي ذهني ۽ فڪري تبديلين جو باعث بڻبا رهيا. شيخ اياز جي شاعرانه شخصيت جا ٽي ترڪيبي جزا چئي سگھجن ٿا، جيڪي شروع کان آخر تائين ساڻس گڏ رهيا. هڪ سندس تربيت، ٻيو سندس خارجي حالتن ۽ واقعن جو مشاهدو، مطالعو ۽ تجربو ۽ ٽيون سندس داخلي لاڙا، هيجان ۽ انهن جو شديد ردِ عمل وارو رويو يا سڀاءُ“(31).
شيخ اياز جي تربيت جي حوالي سان پاڻ مٿي تفصيلي ذڪر ڪري آيا آهيون، ته هن جي پالنا ۽ پرورش شڪارپور جھڙي علمي، ادبي، تعليمي، فطرتي حسناڪين ۽ رومانوي فضا سان مالامال ماحول ۾ ٿي. قابل استادن جي رهنمائي، سڄاڻ دوستن جي صحبتن، ملڪي ۽ بين الاقوامي سياسي، سماجي حالتن، دنيا جي ادب جي جهجھي مطالعي، ڪائنات جي ڳوڙهي مشاهدي ۽ عشق جي اُهاءَ سان سندس اندر ۾ سُتل شاعر جاڳي پيو ۽ هن پنهنجي آواز جي جھرڻي جھڙي پالوٽ سان دلين جا جھر جھنگ سيراب ڪري ڇڏيا.
خارجي حوالي سان هن نه فقط ننڍي کنڊ جي سرحدن جو ورهاڱو ڏٺو، پر پنهنجن پيارن کان جيئري ڌار ٿيڻ جا وڍ پڻ پنهنجي دل تي برداشت ڪيا. سنڌ جي وحدت کي ٽوڙڻ جون سازشون، اظهار تي پابنديون، آمريتي قانون، مذهبي تنگ نظريون، منافقتون، طبقاتي تضاد، ٻه اکيائيون، جيل، جبر، ڪتابن تي بندشون، ديش دشمن، ملحد ۽ ڪافر جون فتوائون ۽ ٻيو گھڻو ڪجھه هن ڏٺو، ٻُڌو ۽ سَٺو.
ٻي عالمي جنگ جون تباهڪاريون، سوشلسٽ انقلاب، مظلوم قومن جون آزاديءَ لاءِ ويڙهيون، انگولا، ويٽنام، ڪيوبا، ڪمبوڊيا، فلسطين کان وٺي گني بساؤ، ڪوريا، آفريڪا ۽ نميبيا تائين جون باغي تحريڪون، پوري دنيا ۾ فاشسٽ ۽ جابر قوتن هٿان مَرندڙ بي قصور ماڻهو، ايٿوپيا جي ماڻهن جي بک ۽ بدحالي، انهن جون آنهون ۽ دانهون، سوويت يونين جو ٽٽڻ، دنيا ۾ پيدا ٿيندڙ ويڳاڻپ، بي سڪوني، بد امني، نراسيت، يقين، بي يقيني ۽ ٻيا اهڙا انيڪ احساس، خيال ۽ رويا آهن، جيڪي اياز جي شاعريءَ تي اثر انداز ٿيا آهن ۽ سندس شاعريءَ ۾ قومي توڙي بين الاقوامي واقعن جو ذڪر ۽ انهن بابت اظهارِ خيال تمام گھڻو ملي ٿو.
شيخ اياز جي داخلي دنيا به سندس خارجي دنيا جيتري ئي وسيع ۽ ڪشادي آهي. هن پنهنجي اندر جي اُڌمن، آرزوئن، خيالن، خوابن، خوبصورتين، ڪمزورين، ڪامرانين، انديشن، ارمانن ۽ جبلتي جولانن کي پوري سچائيءَ سان اظهاريو آهي ۽ هو عام شاعرن وانگر انهن کي معيوب سمجھي، اندر ۾ مدفون نه ٿو ڪري، پر پنهنجي اندر جي هر هيجان کي زندگيءَ جو حصو سمجھي، ان کي آرٽسٽڪ نموني سان بيان ڪري ٿو. حمايت علي شاعر سندس شاعريءَ لاءِ لکي ٿو، ”اياز جي شاعريءَ جو ٿڌيءَ دل سان مطالعو ڪبو، ته ائين لڳندو، ڄڻ زنده تاريخ ڳالهائي رهي آهي. ڪوئي لمحو، ڪوئي قدر ۽ ڪائي حقيقت وقت جي دز ۾ دفن ٿي، فنا نه ٿي آهي، بلڪه هڪ ابدي زندگي جي خواب جيان هن جي شعرن ۾ زنده ٿي آهي ۽ اياز ان کي نوَن لفظن ۽ نوَن روپن سان پنهنجي دؤر جي آگهي ڏئي رهيو آهي“(32).
اياز جو ادبي ۽ فڪري سفر سامونڊي ويرن جيان ڪڏهن سرڪش ته، ڪڏهن سانتيڪو رهيو آهي، پر جيئن سمنڊ جي سانت کي به پنهنجون ڪيئي سندرتائون، رخ ۽ رعنائيون هونديون آهن، ائين اياز جي شاعري کي به پنهنجا جولان، جدتون ۽ فڪري فني حسناڪيون آهن. هن جي شاعريءَ ۾ رومان جا رنگ به آهن، ته مزاحمت ۽ تصوف جون ڳوڙهيون ڳالهيون به.
چنڊ ستارا راهون آهن،
منهنجون عبادت گاهون آهن.
تون ته چوين ٿو ملحد آهيان،
ڪائنات جو چَپّو چَپّو،
مون لئه مسجد وانگر آهي،
۽ ماڻهوءَ جي دل مون لئه آ،
جامع مسجد وانگر ــ
ڪلهه کان مان ۽ فيض انهيءَ ۾
پهرين صف ۾ آهيون،
ساڳي صف ۾،
بُلي شاهه، ڀٽائيءَ پارا،
ڪيئي ملحد آهن.
(رڻ تي رم جھم، ص32)
فهيم شناس ڪاظمي پنهنجي هڪ مضمون ۾ اياز جي شاعريءَ جي مطالعي کان پوءِ پنهنجي احساسن جو اظهار ڪندي لکي ٿو، ”ائين ٿو لڳي ڄڻ اياز پهريان ئي پنهنجون اکيون ڌرتي، شاعري ۽ فطرت لاءِ کوليون ۽ زندگيءَ ڀر سندس نيڻ ان جي خوابن جون تعبيرون تلاش ڪندا رهيا ۽ ڪڏهن به نه ٿڪا......هُو جهدِ مسلسل جي علامت آهي، جنهن آغاز کان زندگيءَ جي انتها تائين احتجاج، انقلاب، حُسن ۽ فطرت کي فني ۽ فڪري ڪئنواس تي نقش ڪيو آهي“(33). هن جي شاعريءَ کي صرف غمِ جانان ئي نه، پر غمِ دوران، فطرت، زندگي ۽ ان سان لاڳاپيل ٻين انيڪ صداقتن ۽ حُسناڪين اُتساهيو ۽ متاثر ڪيو آهي. شيخ اياز جي اڪثر شاعري داخلي ۽ خارجي وارتائن، عشق جي صوفياڻي رمزن ۽ احساس جي وجداني صداقتن جو عڪس ۽ اولڙو آهي. زندگي جيئن آهي، هن جي شاعريءَ ۾ ان جي تصوير به آهي ۽ زندگي، جيئن هجڻ گھرجي، ان جو تخيلاتي احساس به هو پنهنجي شاعريءَ ۾ پيش ڪري ٿو. هن جي شاعري ڄڻ ته زندگيءَ جي منظوم ڪٿا آهي.
اي دل! نه کاءُ ڌوڪو، اچ پي هي پروڪو!
ساغر وچان ڏسي ٿو، هي ڪائنات ڪو ڪو!
اڄ رات شبنمي آ، ڇو جام ۾ ڪمي آ
هن وقت ڪا به ناهي مون تي تي ميار، لوڪو!
هي ناز جون نهارون، تو اڳ به آزمايون،
شايد جٽاءُ ڪن اڄ، اي عشق کاءُ ڌوڪو!
تيسين اياز هن کي پورو پَسي نه سگهندين،
جيسين کُلي نه جاني! ڪو جيءَ ۾ جهروڪو.
(وِڄون وَسڻ آئيون، ص47)
رسول بخش پليجو پنهنجي هڪ ليک ۾ لکي ٿو،”اياز اهو شهباز آهي، جو ڪڏهن ڏسو ته اکين تي کوپا چاڙهيو، اوهان جي پڃري ۾ بند ٿيو، پنهنجي حال تي ڳوڙها پيو ڳاڙي ۽..... ڪڏهن ڏسو ته هڪ ئي ڀڙڪي سان مٿي تمام مٿي نڪريو وڃي، انهن نامعلوم بلندين تي جتي پاڻ ۽ پر، پنهنجي ۽ ڌارئي، ديسي ۽ پرديسي، قوم، نسل، مذهب، ماضي، حال ۽ استقبال، خوشي ۽ غم، آس ۽ نراس، هستي ۽ نيستيءَ جون سرحدون نظر کان اوجھل ٿيو وڃن..... سندس نگاھ معموليءَ کان معمولي شيءِ روزمره جي نظاري تي به آهي، ته انهن حيرت انگيز منظرن ۽ ڪائناتن تي به آهي، جيڪي مادي وجود کان بي نياز آهن ۽ جن کي فقط تخيل جون اکيون ڏسي سگھن ٿيون“(34).
حقيقت ۾ اياز هڪ اهڙو گھڻ رخو ۽ ڦلواڙيءَ جيان گھڻ رنگو شاعر آهي، جنهن جي اظهار ۽ احساس ۾ هڪ ئي وقت جدت طرازي ۽ رومانيت جي رنگيني به آهي، ته انقلاب جو عزم، جدوجهد جي جستجو ۽ زندگي جي حُسناڪي ۽ حقيقت جو ادراڪ به. اياز، حُسن، عشق، انقلاب، ڌرتي، ڌرتي واسين، انسانيت ۽ سماجي تبديليءَ جي شعور جو شاعر آهي ۽ هن جي شاعري جي ادبي ۽ فڪري پس منظر جو وڏو محرڪ به اهي صداقتون ۽ سندرتائون ئي آهن.