7. گھڻ ــ رُخا ۽ انتقالي مشاهدي وارا عڪس
(Complex & Synaesthetic images)
مٿي مختلف حواسن سان واسطو رکندڙ عڪسن يعني، بصري، سماعتي، ڇُهائي، متحرڪ، غير متحرڪ ۽ ذائقي وغيره واري عڪسن جو ذڪر ڪري آيا آهيون، جيڪي الڳ حيثيت ۾ ڪنهن نه ڪنهن حواس جي نشاندهي ڪن ٿا، پر ڪجھ عڪس اهڙا به آهن، جيڪي هڪ ئي وقت مختلف حواسن کي ڇُهي جامع ۽ گھڻ ــ پهلوئي عڪس ٺاهن ٿا. مرڪب ۽ گھڻ ــ پاساوان عڪس، هڪ کان وڌيڪ حِسُن کي ڇُهندڙ ۽ اڪيلي عڪس کان وڌيڪ مختلف شين جا جاذب ۽ ڀرپور عڪس پيش ڪندا آهن، انهيءَ ڪري پڙهندڙ توڙي ڏسندڙ تي انهن جو اثر وڌيڪ ٿيندو آهي.
حقيقت ۾ اياز هڪ مصور شاعر آهي. هو ڪنهن به احساس ۽ ڪيفيت کي بيان ڪرڻ لاءِ پنهنجي شاعريءَ ۾ اهڙا منظر ۽ عڪس چِٽي ٿو، جيڪي لفظن ۾ اظهاريل ڪيفيت ۽ احساس کي وڌيڪ چِٽو ڪن ۽ پُرتاثير بڻائين ٿا. هو لفظن سان جذبن جي ڳالھه ڪرڻ جو فن به ڄاڻي ٿو، ته فن سان جذبن جون تصويرون تراشڻ جي ڏات به رکي ٿو.لفظ جو باطن تخليقڻ، شاعراڻي رمز پيدا ڪرڻ، معنوي ۽ لفظي عڪسن سان شاعراڻي حساسيت جو حُسن پَسائي سگھڻ، هر شاعر جي وس جي ڳالھ نه آهي، پر اياز پنهنجي ڪمال ڏات ۽ فن سان اهو سڀ ڪجھه ڪري ڏيکاري ٿو.
هيٺين بيتن ۾ اياز هڪ ئي وقت گھڻ پهلوئي عڪسن (Complex images) ذريعي سهڻي ۽ ميهار جي ملاقاتن ۽ محبتن جو ڪهڙو نه چِٽو نقش چِٽيو آهي، جيڪو نه فقط لفظي تاڃي پيٽي ۾ نرالو ۽ جاذب آهي، پر ان ۾ جذبي ۽ احساس جي اُڇل به موهيندڙ ۽ من ۾ لهرون پيدا ڪندڙ آهي. سهڻيءَ جو مٿو ميهر جي هنج ۾ آهي، مٿان ماڪ ٿي پوي، رات جو سمو، ٿڌڙي موسم، پرينءَ جو هنج، ڪهڙو نه گھڻ ــ پارو، مڪمل ۽ موهيندڙ عڪس آهي.
مٿـــو ميهــر هـنـج ۾، مــٿان پـوي ماڪَ،
ڇا ڇا ٿڌيءَ ٿاڪَ، پرين تنهنجي پار تي.
مٿين بيت سان گڏ هي ٻيو بيت به پڙهندا هلو:
ڇاتيءَ تي ميهار جي، سهڻيءَ ڇــڙيــل وار،
جھر جھر هوا جھنگ جي، اوندهه انڌوڪار،
پَســـائــي ٿــي پـيــار، ڀـر تي دُکـي بـاهــڙي.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص125)
ميهار جي ڇاتيءَ تي سُهڻيءَ جا وکريل وار, غير متحرڪ ۽ نظري عڪس (Static & visual image) آهي. جھر جھر ڪندڙ جھنگلي هوا، ٻُڌڻ جو عڪس Auditory image)) ۽ چوڏس اونداهي، انتقالي مشاهدي جو عڪس Synaesthetic image)) آهي، جڏهن ته دُکندڙ باھڙي جو منظر، بصري ۽ حرارتي عڪسنVisual & thermal image) ) کي ظاهر ڪري ٿو. هڪ ئي بيت ۾ ايترين مختلف حِسُن جا عڪس ملي، هڪ انوکي فڪري ۽ احساساتي جماليات کي جنم ڏين ٿا.
شيخ اياز جي گھڻو ڪري سموري شاعري انساني جذبن، ان جي حُسن جي جَلوَنِ ۽ فطرت جي موهيندڙ مظهرن سان ڀري پئي آهي. هُو حُسن جو ايترو ته مشتاق ۽ متوالو آهي، جو هن جي اک زندان جي جھروڪي مان به چانڊوڪيءَ جو آبشار پَسي وٺي ٿي.هيٺين وائيءَ ۾ اياز نظري منظر کي ڪهڙي نه ڪمال ڏات ۽ فنائتي ڏانءَ سان پينٽ ڪيو آهي.
آءُ زندان جي جھروڪي مان نهار،
ڪهڙي پياري رات آ.
آسمانن مان ڪري ٿو آبشار،
ڪهڙي پياري رات آ.
هيءَ هوا، هي هيجُ، هي سامهون کجورين جي قطار،
ڪهڙي پياري رات آ.
(ڀونر ڀري آڪاس، ص91).
رات، جيڪا اونداهي ۽ سياهيءَ جي نشاني آهي ۽ زندان، جيڪو قيد، مجبوري ۽ اداسي جو اهڃاڻ آهي، جتي روشني ۽ خوشبو جو ڪوئي رهگذر ڪونهي. اياز پنهنجي وائيءَ جي اُٿڪ ۾ اونداهي رات ۽ قيد جي ڪوٺڙيءَ جو عڪس پيش ڪري ٿو. زندان، جتي زندگي، پَرَ ڪٽيل پرندي جھڙي آهي. جتي آزادي ۽ اُڏام صلب ٿيل آهي. جتي سج رڳو ديوارن کان ٻاهر ٿو اُڀري ۽ چنڊ جي چانڊوڪي فقط جيل جون ڇتيون ئي ڏسن ٿيون. سڄو منظر هڪ هنڌ ڄميل، غير متحرڪ ۽ ساڪن آهي ۽ ان جو عڪس ڀيانڪ ۽ تصور ساھ ٻوساٽيندڙ، پر ٻي سِٽَ ۾ اياز زندان جي جھروڪي مان ٽپي ايندڙ چنڊ جي چانڊوڪيءَ جي آبشار ڌارائن ۽ هوا ۾ جھومندڙ کجين جو، جيڪو متحرڪ ۽ زندگيءَ سان ڀرپور عڪس چِٽيو آهي، اهو ايترو ته حسين ۽ موهيندڙ آهي، جو سياھ رات ۽ جيل جي سلاخن جو قبيح تصور به گھڙِي پل لاءِ وسري وڃي ٿو.
اياز جي شاعريءَ ۾ گھڻ ــ عڪسي حُسناڪي ۽ دلفريبي آهي. هن فطرت ۽ انساني سونهن جي سنگم سان پنهنجي شاعريءَ جي تاڃي پيٽي ۾ جيڪا حسين صورتگري ۽ صنم تراشي ڪئي آهي، اها قابلِ تعريف ۽ قابلِ رشڪ آهي.
ديواني درياههَ کي، ڪيڏي گِڦَّ چپن!
پيرين ان جي پيڪڙا، وجهي ڪُنَّ ڦِرن،
ڇيڙ انهيءَ سان ڇوليون، ڪري ڪارون ڪن،
پو به نه ٿيون ڇِرڪن، جن کي ساهڙ ساهه ۾.
(ص132)
لِڪڻ لڳيون لوهڻيون، جڏهن چنڊُ کِڙيو،
دانهن ڪري درياههُ جئن، مٿان مَڇَّ چِڙيو،
سهڻيءَ ساههُ مِڙيو، ميهرَ سان مهراڻ ۾.
(ص134) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
سَر تي نِوڙيـون سومريون، جـھُـٻـا ڏين نه جـھـل،
جھومڪ جھومڪ پاپڙيون، جھرمر، جھرمر ڳل،
جـــــرڪــي پــيــا جـھـاجـهه ۾، کــائــي انــگ اُٿــــل،
ڇـــــا ڇــــا پيـارا پــــل، واريـــاســي جــــي واٽ ۾.
(ص77)
ڏيئا منجھه ڏهر، چونري چونري چمڪيا،
آڌيءَ واءُ اتـــــــر جـــــــي، ٿـــــر ۾ آھ ٿَـــهر،
توبن پوھ پـهر، سوَ ساروڻــيون سيءَ ۾.
(ص78) ــ (وڄون وسڻ آئيون)
مٿين بيتن ۾ اياز نه رڳو ٿر جي قدرتي نظارن، درياهه جي دهشت ۽ وحشت، سهڻيءَ جي جرئت ۽ محبت ۾ هيجاني ڪيفيتن جي عڪس نگاري ڪئي آهي، پرهن انهن ۾ نِسواني حُسن جي موهيندڙ ۽ جاذب تصوير پڻ پيش ڪئي آهي. ٻوليءَ جي سونهن، اظهار جي نُدرت، لهجي جي نرملتا، احساس جي نفاست ۽ جذبن جي حُسناڪي سان گڏوگڏ انهن ۾ موجود احساساتي ۽ عڪسي سونهن نه صرف نيڻن کي موهي ٿي، پر خيال ۽ تصور جي نزاڪت پڻ دل جي دوار تي دستڪ ڏئي، اندر کي انوکي سندرتائن کان آشنا ڪري ٿي. ’سَر تي نِوڙيل ناريون، اُڇلون ڏيندڙ انگ، ڪنن ۾ جرڪندڙ جھومڪ، گلابي ڳل، هوا ۾ لهرائيندڙ لباس، ڏهرن ۽ چونرن ۾ ٽمڪندڙ ڏيئا، آڌيءَ اتر واءُ، ٿر جي ٿڌي رات ۽ پرينءَ بنا پوهه جي پهرن ۾ اندر ۾ برپا ساروڻين جو طوفان‘، ڪيڏيون نه لفظن ۾ جامع تصويرون، گھڻ ــ پارا چِٽ ۽ انتقالي مشاهدي جا مڪمل عڪس آهن.
شاعر جي عڪس نگاري، فوٽوگرافيءَ کان انهيءَ ڪري به مختلف ۽ منفرد هوندي آهي، جو ان ۾ منظر جامد، نه پر متحرڪ ۽ جيئرا جاڳندا محسوس ٿيندا آهن. هر منظر ۾ هڪ ڪيفيت، هڪ احساس، هڪ رنگ ۽ روح هوندو آهي. اهڙي رنگ ۽ روح سان ڀرپور اياز جا هي گھڻ ـ پهلوئي ۽ انتقالي مشاهدي جا چند عڪسي اسڪيچَ ڏسو، جنهن ۾ رنگ ۽ منظر هڪ ئي وقت رَلي مِلي روح کي عجيب راحت ۽ اکين کي انوکي تراوت آڇي رهيا آهن.
اُڀ ۾ نڪتي انڊلٺ، ڄڻ ڪوئي ڪٺمالُ
مٿان پوَن مينهڙا، هيٺان چَري مالُ،
ڪير چوي جنجالُ، آهن جوڀن ڏينهڙا!
(ص44)
ڪارونجهر ٻيهر، ڪونڀٽ سڀ ساوا ڪيا،
روهيڙي گهر گهر، ڳاڙها ڪيا گلڙا.
(ص65)
اڪــــن نـيـــــــرا ڦـــــلـيــــا، مـــــٿـــان مــيــنــهــــن وســـــــن،
سارو ڏينهن گسن، ڪارونجھر سان ڪڪريون.
وينگس ڦلڙي نَڪَ ۾ پايو لُڏي ٿي،
سانجهي ٻُڏي ٿي، تارا اُڀريا اُڀ ۾.
(ص20) ــ (اَڪن نيرا ڦُليا)
حقيقت ۾ اياز جي شاعري، اهڙو رنگ رتو آڪاس آهي، جنهن ۾ انيڪ تاثر، تصور ۽ حسي عڪسن جون دلڪشيون آهن. هن جي شاعري جماليات ۽ تصورات جو هڪ اهڙو حسين محل آهي، جنهن جي هر دري ۽ دروازي مان سونهن ۽ سُندرتا جَھلڪندي محسوس ٿئي ٿي. هن جي شاعريءَ کي روح جي گھرائيءَ سان پڙهڻ ۽ پُرجھڻ کان پوءِ اها سُڌ پوي ٿي، ته هو واقعي هڪ مصور شاعر (Imagist Poet) آهي ۽ هن جي شاعري، حُسن ۽ حيرت جو انوکو جزيرو آهي.