شيخ اياز جا دوها
ماترڪ ڇند جي حساب سان دوهو (13 + 11 = 24) ماترائن تي سِرجيو ويندو آهي، پر دوهي جي مقرر ماترڪ سٽاءَ (13 + 11 = 24) ۾ اضافو ڪري جديد شاعرن ان کي نه رڳو (16 + 11 = 27) ماترائن تي بيهاريو آهي، پر خاص ڪري شيخ اياز هن صنف ۾ فني ۽ فڪري تجربا ڪري ان کي نئون روح عطا ڪيو آهي.
دوهي کي هندي ۾ شلوڪ به چيو ويندو آهي، جڏهن ته سنڌي ۽ سرائڪيءَ ۾ ان لاءِ ’ڳاهه، ڏوهيڙو ۽ دوهڙو‘ جا لفظ پڻ مستعمل آهن. دوهو فني توڙي فڪري طور هندي شاعريءَ جي صنف ’باره ماسي‘ سان پڻ مماثلت رکي ٿو، جنهن ۾نه فقط محبت ۽ هجر جي احساسن ۽ ڪيفيتن جي اثرائتي اُپٽار ملي ٿي، پر ڀڳتي شاعرن جي صوفياڻي رمزن ۽ رعنائين جا روح کي راحت آڇيندڙ فلسفيانه رنگ به ملن ٿا. نموني طور ’باره ماسي‘ جا ٻه مثال:
ارے! يه عشق هے يا کيا بلا هے!
که جس کي آگ سے سب جگ جلا هے!
جدائي کي اگن دل ميں لگا دي،
ميري راحت کي پونجي سب جلا دي!(15)
ٻن هم وزن مختصر سٽن جي سٽاءَ تي مشتمل دوهي جي صنف، سچ ته پنهنجي وجود ۾ فڪر، فن، محاڪات، حسن ۽ حسيت جي وشال ڪائنات رکي ٿي. دوهو توڙي جو هندي شاعريءَ جي چمن جو گل آهي، پر اهو سنڌي شاعريءَ ۾ پنهنجو هڳاءُ ۽ حُسن کڻي اُسريو ۽ نسريو آهي. سنڌي شاعريءَ ۾ دوهي جو پيوند شيخ حماد، سمنگ چارڻ، ڀاڳو ڀان ۽ ڪجهه ٻين لوڪ شاعرن لڳايو، پر ان جي پروش ۽ پالنا ۾ قاضي قادن، شاهه ڪريم، ميئن شاهه عنات، شاهه لطيف ۽ سچل سرمست وڏو ڪردار ادا ڪيو . اڳتي هلي شيخ اياز پڻ دوهي کي فني ندرت ۽ فڪري جماليات سان اهڙو مالا مال ڪيو آهي، جو ان کي پَسي ۽ پُرجهي من باغ بهار ٿي پوي ٿو.
تنهنجو سندر روپ انهيءَ تي چوڏهينءَ چنڊ چٽاءُ،
منهنجي من ۾ کيپُ، نديءَ جو هيجَ ــ هندورو واءُ.
(ڪلهي پاتم ڪينرو، ص38)
ڪلاسيڪي دوهي جو موضوع گھڻو ڪري ناصحانه، رزميه ۽ تصوف رهيو آهي، پر شيخ اياز پنهنجي دوهي ۾ ڪلاسيڪي روايت کي برقرار رکڻ سان گڏوگڏ، ان ۾ فني جدت ۽ فڪري جماليات جا اهڙا سندر رنگ سمايا آهن، جيڪي نوان ۽ نرمل آهن. انهن ۾ روايتي تقليد نه، پر سندس تخليقي جوت ۽ فڪري جمال جا جوهر جهلڪن ٿا. اياز پنهنجي شعري مجموعي، ’ڀونر ڀري آڪاس‘ جي مهاڳ ۾ لکي ٿو، ”منهنجي دوهي جو موضوع ڪلاسيڪي دوهي کان زياده وسيع آهي. منهنجو ڪوئي به دوهو هندي يا اردو دوهي جي تقليد نه آهي، جيتوڻيڪ مون انهن جي مخصوص مزاج برقرار رکڻ ۽ هندي آميز زبان سان انهن جي مخصوص ڪيفيت پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي“ (16).
اياز پنهنجن دوهن ۾ دل جي دنيا جي عڪس ۽ احساس کي پيش ڪرڻ کان علاوه فطرت ۽ زندگيءَ جي هر منظر ۽ مظهر کي پورٽريٽ ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. اهو ئي سبب آهي جو هن جي شاعريءَ ۾ مصوراڻي رنگيني ۽ شاعراڻي دلڪشي پنهنجي مِڙني حُسناڪين سان موجود ملي ٿي.