قافيو ۽ رديف
شعر جي توازن ۽ ترنم ۾، قافيي ۽ رديف جو وڏو ڪردار آهي. لفظ ’قافيو‘ عربي ٻوليءَ جي لفظ ’قفا‘ مان نڪتل آهي، جنهن جي معنى آهي پٺيان هلڻ. اصطلاحي معنى ۾، اهو هم آواز لفظ، جيڪو شعر جي پڇاڙيءَ ۾ اچي، تنهن کي قافيو چئبو. جڏهن ته عربيءَ ۾ ’رديف‘ لفظ جي معنى ’وَهٽ تي ٻيلهه سوار ٿيڻ‘ آهي. اصطلاحي معنى موجب، اهو لفظ جيڪو قافيي جي پويان ورجائجي، ان کي رديف چئبو. قافيي واري شعر کي ’مقفى‘ ۽ جنهن ۾ قافيو رديف ٻئي گڏ هجن، ان کي ’مردف‘ چيو وڃي ٿو.
منظوم شاعريءَ ۾ وزن وانگر قافيي ۽ رديف جي پنهنجي حُسناڪي ۽ حقيقت آهي. شاعريءَ ۾، قافيو ۽ رديف نه رڳو شعر جي زيب ۽ زينت ٿين ٿا، پر اهي رواني ۽ ترنم کي پڻ جنم ڏين ٿا. جديد دؤر ۾غير مقفى ۽ غير مردف شاعريءَ پڻ جهجهي ڪئي وڃي ٿي ۽ قافيي رديف کي ايڏي اهميت نه ٿي ڏني وڃي، ڇو ته قافيي ۽ رديف کي غير ضروري قيد تصور ڪيو وڃي ٿو. اهو پڻ چيو وڃي ٿو، ته قافيي جي تلاش ۾ اڪثر خيال جي اُڏام متاثر ٿئي ٿي ۽ شعر صرف لفظي آرائش جو گورگ ڌنڌو بڻجي پوي ٿو، جنهن مان فڪري روح ۽ جمالياتي رنگَ غائب ٿي وڃن ٿا. اها ڳالهه ڪنهن حد تائين درست آهي، پر اها سڀني شاعرن تي لاڳو نه ٿي ٿئي، ڇو ته سمورا شاعر قافيي ۽ رديف پويان نه هوندا آهن، پر قافيا ۽ رديف فطري طور سندن خيال جي تخليقي تاڃي پيٽي جو حصو بڻجي ويندا آهن. اياز پڻ اهڙو شاعر آهي، جنهن جي شاعريءَ ۾ قافيو ۽ رديف سندس تخيل ۽ تخليقي اظهار جو اَٽوٽ حصو محسوس ٿين ٿا. شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ نه رڳو رديف جو سهڻو ۽ سيبائتو استعمال ڪيو آهي، پر هُن اهڙا انيڪ نوان قافيا تخليق ڪيا آهن، جيڪي سندس فني ڏات جي دينِ آهن ۽ هُن اهي سنڌي شاعريءَ ۾ پنهنجي منفرد تخليقي ڏات ۽ انداز سان گھڻو ڪري پهريون ڀيرو ئي استعمال ڪيا آهن. اياز جي شاعريءَ مان قافيي ۽ رديف جا ڪجھه مثال:
نه مــهـــتــاب، نه هــــو آفــتــاب آ، ســـائــيــن!
مـــگر ايـــاز ڪـــيو انـــتــخــاب آ، سائين!
اسان جي روح ۾ جنهن جي نفيس خوشبو آ
اهـــو بــــــــدن به مـــــثـــــالِ گـــــــلاب آ، ســائيـــن!
(ص76)
ڇا چوان آ ڪير مهمان، اي اديون
آ اڱڻ ۾ چنڊ مون سان، اي اديون.
نينهـــن آيــو مينهن وانگر، هـاءِ هــاءِ
پيو ٽِڙي دل جو گلستان، اي اديون.
(ص99)
هـــــا آءٌ گنـهگـار، گـنـهـگــار، گــنـهـگــار
مـــــون پيــار ڪيو، پيــار ڪــيو، پيــار
تون نور به آن، دور به آن، چنڊ به ناهين
سرهاڻ به آن ساڻ به آن، گــل به نه آن يار.
(ص102)
او ڌرتيءَ جا ريت ــ رتا
سپنا! سج ــ ورنا سپنا!
ڪنهن سندرتا جي ساکي
هيءَ ويساکـــي پــورنمــا!
پـهتا منهنجـا پيــاسا چـپ
توتي جيون جا جھرڻـــا!
(ص146)
اهڙا پارا آندا پوهَه،
سيءُ نه لاٿو ڪنهن به ستوههَ.،
ڳاڙها ڳڀرو! تون ڪيڏانهن؟
ڪيئي روجهه رُلايا روهَه.
سرتيون پرتيون ساحل کي،
آءٌ، گهڙو ۽ ڇوليءَ ڇوهَه.
(ص179)
ڪيئي جادوءَ جهڙا جيءَ،
پر ڪا اهڙي، جھڙي هيءَ.
تنهنجي هاٺي هَنجَ ــ اُڏارَ،
لاهه نه لوئي، سَرَ تي سيءَ!
مينهن ــ ولوڙا، چاڻو چنڊَ،
رات به جهڙي ڏوڌيءَ ڌيءَ!
ماڱر ساري ٽانگر ــ واس،
لوئي ناهه مَڇيءَ جي لِيءَ.
(ص187)
گهر گهر گھنگهروءَ گونج نئين،
هونءَ ته ناچو آهي هِڪُ.
واريءَ تي وڻَ، اڳتي اُڀُ!
ٽيڙوءَ هيٺان رات ته ٽِڪُ!
پيءُ اسان سان پڌرو ٿيءُ،
لوڪ لڄارا، آءُ، نه لِڪُ!
(ص160 ) ـ ـ (گيڙو ويس غزل، مرتب: اسحاق سميجو)
مٿين شعرن ۾’مهتاب، انتخاب، گلاب، مهمان، گلستان، گنهگار، پيار، يار، رتا، سپنا، پورنما، جھرڻا، پوههَ، ستوههَ، روههَ، ڇوههَ، جيءَ، هيءَ، سيءَ، ڌيءَ، لِيءَ، هِڪُ، ٽِڪُ ۽ لِڪُ‘ وغيره اهڙا قافيا آهن، جن مان ڪجھه اياز پنهنجن تخليقن ۾ پهريون ڀيرو استعمال ڪيا آهن، ته ڪجھه اڳ جي شاعرن پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪتب آندا آهن. هڪ لحاظ کان ڀل انهن کي روايتي به ڪوٺجي، پر اياز جنهن تخليقي انداز ۽ رنگ ۾ انهن کي پنهنجي شاعراڻي سِٽاءَ ۾ ڀِچايو آهي، اهو سچ ته نرالو ۽ منفرد آهي.
سِٽن ۾ لاتعداد تجنيسي حرفن ۽ اندروني قافين،’گنهگار، پيار، نور، دور، سرهاڻ، ساڻ، سرتيون، پرتيون، اهڙي، جهڙي، ماڱر، ٽانگر، پيءُ ۽ ٿيءُ‘ جو ورجاءُ هڪ طرف ردم ۽ رقص جھڙي ڪيفيتن کي اُڀاري ٿو، ته ٻي طرف ’ريت ــ رتا ۽ سج ــ ورنا سپنا، سندرتا ساکي، پورنما ويساکي، پياسا ــ چپ، جيون ــ جھرڻا، هنج ــ اُڏار، چاڻو ــ چنڊ، مينهن ــ ولوڙا ۽ ٽانگر ــ واس‘ جھڙيون اَڇوتيون ترڪيبون ۽ انهن جو مترنم سٽاءُ من کي موهي وجھي ٿو، پر ان کان وڌيڪ غزل جي صنف ۾ ’سائين ۽ اي اديون‘ جھڙن نج سنڌي صوفياڻي مزاج جي لفظن جو رديف طور نڀاءُ اياز جو ڪمال آهي. روايتي طور تي اهي لفظ وائي، ڪافي ۽ گيت جي ٻولي جو اثاثو آهن، پر اياز پنهنجي ڏانءَ ۽ ڏات سان انهن کي غزليه ــ رنگ ۾ به اهڙو رَچايو آهي، جو اهي اَسڀاويڪ لڳڻ بدران سڀاويڪ ۽ سُندر ٿا لڳن. ٻولي ۽ فني نُدرت جي حوالي سان اياز جي اها تخليقي انفراديت آهي. دستوري قافين ۽ تجنيسي حرفن جي سُهڻي ۽ سيبائتي استعمال سان گڏوگڏ اياز جي شاعريءَ ۾ اندروني قافين جي پڻ هڪ ڪهڪشان نظر اچي ٿي.
ڌرتي چمڪي، واري اُڏري، رائو، ڏينهن تَتو!
هرڻي هونءَ به مرڻي، پر جي ماري رُڃ رڳو!
چپ چميءَ لئه اُڀريا، سامهون آهي چوڏهينءَ چنڊُ،
ڪهڙو سُندر سپنو آهي، جيون جو سپنو!
تنهنجي ڇاتي آتي آتي، نيڻ به تنهنجا نينڍَ،
دانهون دانهون تنهنجون ٻانهون، پيار پلين ٿي ڇو؟
(ص156)
تون نانهه ته هي چَنگُ، چَڙو، چَنڊُ نه ڏي ساءُ،
اي سِيرَ ــ مُئي! آءُ، هلي آءُ، هلي آءُ.
ڪا رات نئين، رِيت نئين آڻ اسان لاءِ،
جئن پريت پُراڻي نه ٿئي، وار نئون واءُ!
مان جاڳَ به هان، آڳَ به هان، راڳَ به آهيان،
سچو به سندم سنگِ، ڀٽائي به سندم ڀاءُ.
تون سَچّ به آن، مَچّ به آن، جيءَ جَلي سنڌ!
ڄرڪاءِ ڄڀيون ماءُ، ڪڏهن سوچ نه سرچاءُ!
مون سنڌُ ڏٺي، هندُ ڏٺي، سَچّ چوڻ لاءِ،
هڪ ’شيخ اياز‘ آهه، ڄَڻيون ٻيو نه ڪٿي ماءُ.
(گيڙو ويس غزل، ص169)
شيخ اياز پنهنجي دؤر جو اهڙو مضطرب روح آهي، جنهن پنهنجي اظهار ۽ انقلاب آفرين پيغام لاءِ نرالو آهنگ ۽ جدا ٻولي تخليق ڪئي آهي. محمدا ابراهيم جويو ان حوالي سان لکي ٿو، ”اياز پنهنجي ٻوليءَ کي ڪتابي ٻولي مان ڪڍي، عوامي لهجي سان مالامال ڪري، ان کي ايڏي وسعت ۽ تازگي ڏني آهي، جو سنڌي شاعري سمورا بند ڀڃي هڪ ڀيرو ٻيهر اڳتي وڌي آهي ۽ ان مان نوان لفظ، نيون ترڪيبون ۽ نوان قافيا هاڻي کُٽڻا ئي نه آهن ۽ ان جي فڪر ۽ اَجھل جذبي جي پالوٽ بيهڻي ئي ناهي“ (19).
ٻولي، اسلوب، تخيل، ترڪيب، ترنم، سلاست، فصاحت، بلاغت ۽ جدت اياز جي شاعريءَ جا اهڙا فني جمالياتي عنصر آهن، جيڪي يقيني طور سندس احساس ۽ اظهار کي سُندر ۽ سگھارو بڻائن ٿا.