فطرتي حُسن
فطرتي ۽ قدرتي حُسن کي حُسنِ فطرت، طبعي يا ڪائناتي حُسن به چئجي ٿو. ماڻهو ازل کان نه فقط انساني سونهن ۽ سندرتا جو شيدائي رهيو آهي، پر قدرتي ۽ فطرت جي حُسن کان به تمام گھڻو متاثر رهيو آهي. قدرتي حُسن ۾ڪائنات جا اهي سڀئي حسين نظارا ۽ موهيندڙ منظر اچي وڃن ٿا ، جن ۾ سج، چنڊ، ستارا، اوچا آبشار، نيريون نديون، اڏول پربت، گلن تي پوندڙ ماڪ ڦڙا، آڪاش ۾ ڇانيل گھنگھور گھٽائون، مطلب ته ڪائنات ۾ موجود رنگ برنگي گلن، ٻوٽن، سمنڊن، دريائن، پهاڙن ۽ صحرائن کان وٺي اُڀ ۾ موجود سمورن لقائن، اسرارن ۽ مظهرن تائين جون حقيقتون ۽ حُسناڪيون فطرتي حُسن ۾ شامل آهن.
انسان هميشه فطرت، ان جي رعنائين ۽ رنگينين کان متاثر رهيو آهي ۽ ان جي حُسن ۽ حقيقتن مان گھڻوڪجھه حاصل ڪيو اٿائين. فطرت انسان جي ازلي استاد رهي آهي، انهيءَ ڪري ابتدا ۾ انسان پنهنجي فن ( تخليقن) ۾ فطرت جي نقل ڪئي آهي، پر اڳتي هلي هن فن کي فطرت کان آزاد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جنهن ۾ هو اڄ تائين مڪمل سوڀارو ٿي نه سگھيو آهي ۽ شايد ڪڏهن به ٿي نه سگھي، ڇو ته فطرت ۽ فن جو چولي دامن جو تعلق آهي.
فن ۽ فطرت جو توڙي جو پاڻ ۾ اٽوٽ رشتو آهي، پر پوءِ به انهن ٻنهي جي اهميت ۽ افاديت الڳ الڳ آهي، اهو ئي سبب آهي، جو ان بابت عالمن ۽ مفڪرن جا رايا به مختلف آهن. ڪن جي خيال ۾ فن، فطرت جي نقل آهي، انهيءَ ڪري اها فن کان اُتم ۽ اعلى آهي، پر ٻين جو چوڻ آهي، ته ” فن، فطرت جي نقل نه، پر ان کي وسيع ترين انداز ۾ پيش ڪرڻ جو نالو آهي. ان جو اهو هرگز مقصد ناهي، ته فن کي فطري نه هجڻ گھرجي. تصنع پسندي فن ۽ فنڪار ٻنهي لاءِ موت مثل آهي. فن کي فطرت وانگر بي ساختگي ۽ بيخودي جو حامل هئڻ گھرجي. ان جي لازمي ۽ ضروري صفت، خود روي ۽ آمد آهي ۽ اها ئي ان جي خوبصورتي آهي“(21).
اهي مفڪر، جن تي مذهبي اثر غالب آهن، اهي،”فن جي مقابلي ۾ فطرت ۽ ان جي حُسن کي وڌيڪ قابلِ ستائش سمجھن ٿا ، ڇو ته ان جو خالق خدا ۽ فن جو تخليقڪار انسان آهي....خدا، انسان کان اعلى تخليقڪار آهي، ان ڪري ان جي تخليق انساني تخليق کان زياده مڪمل، زياده حسين ۽ زياده قابلِ ستائش آهي“(22).
جن مفڪرن فطرت کي حُسن ۽ فن جو سرچشمو چئي، ان جي تعريف ۽ تائيد ڪئي آهي، انهن ۾ والف، رواقي، ارسطو (Aristole)، افلاطون (plato)، سقراط (Socrates)، لائبنز (Leibneitz)، بام گارٽن (Baumgarton)، ديدرو (Diderot)، روسو (Rousseau)، شوپنهار (Schopenhauer) ۽ ورڊس ورٿ (words worth) شامل آهن. ان جي برعڪس بودليئر (Baudelaire)، آسڪروائيلڊ Oscarwild)) ۽ ڪروچي (Croce) جهڙا مفڪر آهن، جيڪي نه صرف فن کي فطرت کان اعلى ۽ اُتم سمجھن ٿا، پر ان کي فنڪار جي نگاهه جو محتاج پڻ قرار ڏين ٿا.
”فطرت صرف ان وقت حسين لڳي ٿي، جڏهن ان کي هڪ فنڪار جي نظر سان ڏسجي ٿو. فنڪار جي اظهار ۽ احساس کان جيڪڏهن ان کي الڳ ڪري ڇڏجي، ته فطرت هيئت کان سواءِ ٻيو وڃي ڇا بچندي !“(23).
شين جي اهميت ۽ حيثيت تڏهن آهي، جڏهن انهن کي ڪو پَسندڙ ۽ پائيندڙ آهي. انهن جو ڪو ڪارج ۽ استعمال آهي. رڃ ۾ پيل ڪنهن اڻ تراشيل پٿر تي جيستائين ڪنهن سنگ تراش جي نظر نه ٿي پوي، ان کي ان جون تخليقي آڱريون تراشين نه ٿيون، تيستائين اهو هڪ بي ڊولو پٿر ئي رهي ٿو. جيستائين رڃ ۾ ٽڙيل رابيل کي ڪنهن حُسن شناس جي نظر نه ٿي ملي، تيستائين ان جي سونهن ۽ سُڳنڌ ڄڻ ته اَڪارج ٿي رهي.
ڊاڪٽرڪملا گوڪلاڻي پنهنجي ڊاڪٽريٽ جي مقالي، ”سنڌي شعر ۾قدرت جو چِٽُ“ ۾ لکي ٿي: ”سونهن ۽ جماليت جو دارومدار من تي آهي. قدرت جي سونهن اسان جي ڪلاتمڪ نظريي جو نتيجو آهي. قدرت متعلق هڪ مخصوص نظر بنا، ڪنهن به قسم جي سونهن جو تصور نه ٿو ڪري سگھجي. يعني قدرتي سونهن کي محسوسڻ لاءِ ڪلاتمڪ درشٽي ضروري آهي“(24).
فن جا حامي تصور ۽ تخيل پسند ٿين ٿا، انهنِ لاءِ فن، حُسن جو سرچشمو آهي. هيگل (Hegel)، جيڪو فني حُسن کي فطرت جي حُسن کان اعلى ۽ اُتم سمجھي ٿو، ان جو چوڻ آهي ته: ”انساني ذهن، فطرت کان اعلى ۽ ارفع آهي. حُسن پنهنجو پاڻ کي حسياتي صورتن ذريعي ظاهر ڪندو آهي. تصور جو پنهنجو پاڻ کي حواسن تي آشڪار ڪري ڇڏڻ حُسن آهي. حُسن، بشمول فطرت، ڪائنات جي هر شيءِ ۾ آهي، پر ڪُلي طور اهو صرف فن ۾ ئي منڪشف ٿيندو آهي“(25).
فن جي حامين وٽ مواد کان وڌيڪ اسلوب جي اهميت آهي ۽ هو سماجي ۽ فڪري افاديت کان وڌيڪ فني ۽ فنڪارانه خوبصورتي ۽ توازن کي اهم سمجھن ٿا، تنهن ڪري ’فن براءِ فن‘ جي فڪر کي اهميت ڏين ٿا. هنن کي اسلوب پرست (formalist) به چئجي ٿو. جڏهن ته، فطرت جا حامي حُسن ۽ حقيقت، فن ۽ فڪر کي زندگي جي سچائين ۽ سماجي ڪارج سان سلهاڙي پيش ڪرڻ جا طرفدار آهن، ان ڪري انهن کي ’فطرت ۽ فن، براءِ زندگي‘ جا پيروڪار چيو وڃي ٿو. ٻنهي جا خيال توڙي جو مختلف ۽ متضاد آهن، پر ٻئي تخليقن ۾ حُسن جا متلاشي ۽ اقراري ضرور آهن.
هي سمورو سنسار فطري حسن جو اهڙو مها ساگر آهي، جنهن مان هر ماڻهو پنهنجي جمالياتي ذوق، شعوري پهچ ۽ پسند جي بنياد تي جمالياتي حظ حاصل ڪري ٿو ۽ اها فطري سونهن ۽ سگهه ئي آهي، جيڪا انسان کي موهي، متاثر ڪري، ان جي اندر ۾ حُسناڪين جي احساس کي جاڳائي ٿي. فطرت ۽ انسان جو رشتو ازلي آهي. فطرت نه رڳو پنهنجي افادي حُسن سان انسان کي سهولتون ۽ آسائشون عطا ڪري ٿي، پر اها پنهنجي غير افادي يعني جمالياتي سونهن سان انسان جي فهم ۽ ادراڪ کي منور ڪري، ان کي تخليقڪار، مصور، موسيقار، فلاسافر ۽ آرٽسٽ بڻائي ٿي.
حقيقت ۾ فطرت مختلف ۽ متضاد ايڪائين جو اهڙو حسين امتزاج آهي، جنهن ۾ اڪيلي ۽ انفرادي هجڻ بدران ميڙ ۽ اجتماع ۾ وڌيڪ سونهن ۽ سُندرتا آهي. جيڪڏهن غور ڪري ڏسنداسين ته فطرت جي اڪثر شين ۾ اسان کي حُسن انهن جي اجتمائيت، گھڻائي، وڳر ۽ جوڙ ۾ نظر ايندو. جيئن باغ ۾ گلن جون ٻاريون، زمينن ۾ سرسبز فصل، سرنهن جو ڦولار، سورج مکيءَ جا کيت، آڪاش ۾ ٽمڪندڙ ستارا، بادل، انڊلٺ جا رنگ، ڪونجن جون قطارون، مور ۽ ڊيل جو جوڙُ، هنجن جي جوڙي، محبت ۾ گم ٻه وجود، آبشار ڌارائون، پهاڙي سلسلا ۽ ٻيا انيڪ فطرت ۾ موجود منظر ۽ مظهر آهن، جيڪي ڪثرت ۾ وحدت جي جمال جو مثال پيش ڪن ٿا. فطرت جا مظهر نه فقط انسان جي خارجي ۽ داخلي احساسن جي تسڪين جو پورائو ڪن ٿا، پر اهي انسان ۾ وجداني ڪيفيت اُڀاري، ان جي جمالياتي شعور کي پڻ سگهارو بڻائن ٿا.
فطرتي حُسن جا ٻه قسم آهن، جن مان هڪ کي حُسنِ جميل ۽ ٻي کي حُسنِ جليل چئجي ٿو. حُسن جميل ۾ وڻ ٽڻ، گل ٻوٽا، پکي پکڻ، پهاڙ، نديون، آبشار ۽ ٻيون اهڙيون کوڙ فطرتي سندرتائون ۽ سچائيون شامل آهن، جن تائين انسان جي رَسائي ۽ پهچ آهي. جڏهن ته حُسن جليل ۾ سج، چنڊ، تارا، درياءَ، سمنڊ ۽ اهڙا ٻيا انيڪ قدرتي مظهر اچي وڃن ٿا، جن تائين انسان جي پهچ نه آهي يا اهي ان جي هٿ وس نه آهن ۽ انهن جي جاه و جلال سبب هو انهن جو مطيع آهي. اياز جي شاعريءَ ۾ ٻنهي حُسنِ جميل ۽ حُسنِ جليل جا عڪس ۽ نقش نمايان نظر اچن ٿا.
شيخ اياز جي شاعري ۾ انساني جمال سان گڏوگڏ فطرتي سونهن ۽ صداقت جا اهڙا اڻ ڳڻيا مظهر پڻ ملن ٿا، جيڪي نه رڳو موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهن، پر انهن جو عڪس ۽ نقش اياز پنهنجي نرالي تخليقي سگهه ۽ حسناڪ انداز سان چِٽيو آهي. جيئن هڪ مصور پنهنجي مشاهداتي سگهه، فني ڏات ۽ تخليقي سُرت سان پنهنجن رنگن ۾ احساسن جو روح بيدار ڪندو ۽ فطرتي منظرن جي نقش ڪشي ڪندو آهي، ائين ئي اياز پنهنجي شاعري ۾ لفظن جي مصوري ڪئي آهي.
اياز جي فطرت پسندي کي ٻن حصن ۾ تقسيم ڪري سگهجي ٿو. هڪ حصو سندس وطن ۽ ڌرتي جي فطرتي سونهن ۽ سندرتا جي نقش نگاريءَ تي محيط آهي، جنهن ۾ هن سنڌ جي ٿر، بر، بحر، اتر، لاڙ، سري، ڪاڇي ۽ ڪوهستان جي فطرتي حسن ۽ حقيقتن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ محفوظ ڪيو آهي. اياز پنهنجي سموري شاعريءَ ۾ پنهنجي وطن ۽ ان جي حُسن ۽ جمال جي ڳالهه ڪئي آهي، پر خاص ڪري هن پنهنجن بيتن ۾ پنهنجي ڌرتيءَ جي گلن ڦلن، ولين وڻن، ندين نالن، پهاڙن، آبشارن، صحرائن، جهنگلن، تاريخي ماڳن مڪانن، مطلب ته ديس جي هر حسين شيءِ کي پنهنجي شاعريءَ ۾ سمائي، انهن سان والهانه پيار ۽ پنهنجائپ جو اظهار ڪيو آهي.
هي تورئيءَ جا کيت، هي ڌرتيءَ سندر مُکُ،
جنهن کي ڏسي ڏُکُ، ور ور ٿئي انت جو.
جهڙ ڦڙ جي جهونگار، لاڙائوءَ جي لوءِ ۾،
وسُ وسُ منهنجا يار، آيا وسڻ ڏينهڙا.
اڇا پيلا گُلڙا، سِڻَ ۾ سائين آڻ،
چترَ جئين چانڊاڻ، ريت پَسائي رات جو.
اُڀ ۾ نڪتي انڊلٺ، ڄڻ ڪوئي ڪٺمالُ،
مٿان پون مينهڙا، هيٺان چري مالُ،
ڪير چوي جنجالُ، آهن جيئڻ ڏينهڙا.
آڌيءَ جو آڪاس ۾، ڪيڏو چنڊ چٽاءُ،
کٿي اوڙهي آءُ، ٻاهر ڏاڍو وائرو!
پاڻيءَ جا آنڇر ٿين، ويرو تار وسي،
پيرين گاهه گسي، ڪرمين ڀاڳين ٻاجهريون!
تاڙو تنواري پيو، ڏيڏر ٿا ٻولين،
مور پيا ڳولين، ڪارا ڪڪر اُڀ ۾.
جيڏيون جَرَ هيڙي، اڄ جو آهي اڀ ۾،
مون منُ ڄڻ ٻيڙي، مٿان نيري سمنڊ ۾.
ڪنڊيءَ هيٺان ليٽجي، مٿي ڏيئي ٻانهن،
ساري ڌرتيءَ دانهن، سرتي! اچي سانت ۾.
(اڪن نيرا ڦليا) ــ (ص43،44)
مٿين بيتن ۾شيخ اياز پنهنجي ڌرتيءَ جي کيتن، سرسبز گلن ۽ گاهن جو سندر نقش چِٽيو آهي. توريءَ ۽ ٻاجهريءَ جا کيت، اڇا پيلا گل، جي ڌرتيءَ جي مُکَ تي جهومر جيان سونهنِ ٿا. ان سان گڏوگڏ ڌرتيءَ جي ڏکاري ۽ اڃايل اندر جو عڪس به پَسائي ٿو. تاڙي جي تنوار ۾ جيڪا آترويلا ۽ اڃ آهي، ان جي تڙپ ۽ تاس ۾، مينهن لاءِ پياسي ڌرتيءَ جو سمورو درد اوتيل محسوس ٿئي ٿو، پر انهيءَ کان پوءِ آڪاش جي چِٽيل منظرن، نيري ڀوري بادلن، آڌيءَ رات چنڊ جي چِٽاءَ، اوهيڙا ڪري وسندڙ برسات، ٺوٺ ڌرتيءَ جي سيراب ٿيل سيني ۽ انڊلٺ جي اُڀريل عڪس کي پَسجي ٿو، تڏهن لطيف سائين جو ’ڏک، سکن جي سونهن‘ وارو استعارو هينئين تي هُري اچي ٿو ۽ جياپي ۽ جستجو جي معنى اياز جي فطرتي منظرن جي اظهار ۾ ويتر بامعنى ۽ اُتساهيندڙ لڳي ٿي.
شيخ اياز توڙي جو عمر جو گھڻو عرصو شهر ۾ گذاريو، شهري زندگيءَ جا تجربا ۽ تلخيون هن جي شاعريءَ جو هڪ اَٽوٽ ۽ اهم حصو آهن، پر هن جي تخليقي ۽ شاعراڻي روح سدائين ٻهراڙيءَ جي فطرتي ۽ آزاديءَ واري زندگيءَ کي چاهيو ۽ اوليت ڏني. هن هميشه شهر جي گُھٽ، ٻوسٽ، مصنوعي ۽ مشيني زندگيءَ کان اُڪتاهٽ جو اظهار ڪيو ۽ فطرت جي حُسن ۽ حقيقتن کي ماڻڻ جي خواهش ڏيکاري آهي. هو پنهنجي آتم ڪهاڻي ۾ ان حوالي سان لکي ٿو، ”وڏا وشال ميدان، سمندر، آڪاش مون کي وڻندا آهن. شهر ۾ ته منهنجو هانءُ گهُٽجندو آهي. مان شهري ماڻهو نه آهيان. ٻهراڙي منهنجي نس نس ۾ شامل آهي“ (26).
اياز، مصور پال گاگين وانگر فطرت جو مشتاق هو. جيئن پال گاگين ڀونوچ سمنڊ ۽ ان جي آسپاس موجود فطرتي نظارن، وڻڪار ۽ سرسبزيءَ کي پنهنجي تخليقي عڪسن ۾ سمائي، چترڪاري جي پنهنجي هڪ انوکي دنيا ٺاهي ۽ ان کي اهڙا نرالا رنگ بخشيا هئا، جيڪي به امر آهن. ساڳيءَ ريت اياز پڻ سنڌ جي جهر جهنگ ۽ خاص ڪري ٿر جي جيوت ۽ فطرت جي حُسن ۽ حقيقتن کي اثرائتي نمونيءَ سان پنهنجي شاعريءَ ۾ پينٽ ڪيو آهي. اياز جي شاعريءَ ۾ ٿر، جنهن جي منظرن ۽ مظهرن کي هو خدا جي مصوري سڏي ٿو، سي جيئري جاڳندي نظر اچن ٿا.
چونڊي پئي چاهه مان، متيرا، ميها،
چِتر ٿر جيها، مور نه منهنجي کنڊ ۾.
ٽونر ٽم ٽم ڪن پيا، مٿن سِينڍوڻيون،
ڄڻ تن جون جوڻيون، ڪالهه مُئيون جي مورڻيون.
اڄ ته ساهي پٽ، ڪنهن ڪونڀٽ جي ڇانو ۾،
ڇا تو ڪيو گهٽ، اڪ اُکيڙيا ڪيترا.
اُٿي راسون اُٺ جون، هر سان ٻَڌائين،
۽ پو ڇٽيائين، ٻج ٻنيءَ ۾ پاند مان.
ڪارونجهر جي اوٽ ۾، ميٿيءَ جي واڙي،
جنهن ۾ ريٻاري، گهلي پئي گهاگهرو.
(ص46)
ڪارونجهر جي پٻ تي، ڌڻ ڌراڙن جو،
چٽ انهيءَ جهڙو، جيڏا! ڪهڙي جوءِ ۾؟
آيو اوهيرا ڪري، ڄرڪي منهنجي ڄاڻ،
چڙا چنگ وڳا پئي، ڀنا پئي ڀاڻ،
ساري رات وٿاڻ، چانڊوڪي ۾ چيٽ جي.
پاڻي پيئاري، ڇيلا ڇوڙي جهنگ ۾،
ويٺي نهاري، وڻجاري جي واٽ کي.
(ص48)
برکا ڀنل گلڙا، منهنجو من موهين،
ڇا ڇا آٿت ڏين، ٿر جي ٿڌي ريت تي.
ٿر جي ٿڌي ريت تي، چانڊوڪي ڇٽڪي،
منهنجو من ڀٽڪي، موٽي آيو ماڳ تي.
مري پنهنجي موت کان، پُٺتي نهاريان،
اکيون جيئن ٺاريان، ٿر جي ٿڌي ريت تي.
ساٿي! مون دنيا گهمي، چونڊيو آهي ٿرُ،
ڄڻ ڪنهن سُرڳ سمان آ، واريءَ تي هي گهرُ،
سانجهيءَ وير امرُ، آهي رتيءَ ريت تي.
(ص52) ــ (اَڪن نيرا ڦُليا)
شيخ اياز جي فطرت نگاريءَ جي ٻي حصي ۾ هن جي ٻين ملڪن ۾ مشاهدو ڪيل زندگيءَ جي حقيقتن، تلخين ۽ حسناڪين، فطري منظرن، تجربن ۽ سيرن سفرن دوران حاصل ٿيل اهي مظهر، مشاهدا ۽ لقاءَ آهن، جن کي هن پنهنجي شاعري ۾ تخليقي ۽ تخيلي انداز سان پيش ڪيو آهي. هو سرمائيدار ۽ ٻي جي پورهئي، پگهر جي ڪمائيءَ تي پنهنجي اجارا داري قائم ڪندڙ ۽ عياشيءَ جي زندگي گذاريندڙ استحصاليءَ جي ڪردار ۽ ڪرتونن جو نقش هن طرح پيش ڪري ٿو.
اکيون ڳاڙهي ڄور جان، سوچي ٿو ڪجهه سيٺ،
ڇا ٿو ڏسي هيٺ، وسڪيءَ وچ گلاس ۾؟
وسڪيءَ وچ گلاس ۾،ڪاري ناڻي ڍيرَ،
ڪوڙا ڪيس، عدالتون، واپارين سان ويرَ،
وڍيءَ آڇ، انڌيرَ، ڍڍيءَ نوٽن ڳوٿريون!
وسڪيءَ وچ گلاس ۾، ڪائي سندر نارِ،
آئي هن جي ڪار ۾، بيهي وچ بزارِ،
’چئبا سَو ٻه چارِ، پنجين سودو ٺاهبو!
(ڪپر ٿو ڪن ڪري. ص288)
هڪ طرف اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ استبدادي ۽ استحصالي ٽولي جي ڪردار ۽ ڪمن جو عڪس پَسائي ٿو، ته ٻي طرف مِل ۾ پيڙهجندڙ مزدور جي حالتِ زار جي عڪاسي هن ريت پيش ڪري ٿو.
چمنيءَ مٿان چنڊُ، موهي ماڻهوءَ هينئڙو،
سِمي پيو سونهن سان، مل کان ٻاهر مَنڊُ،
اندر جيئڻ جَنڊُ، پينهين پورهيت هڏڙا.
مزدورن مل ٻاهران، ڪئي جو هڙتال،
لٺيون وُٺيون منيهَن جان، ڪريا ڌرتيءَ لال،
ڪيا ڪجهه سوال، مون کي گهوري گورڪيءَ.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري. ص287)
شيخ اياز جي حُسن شناسي ۽ فطرت پرستيءَ جو دائرو ايترو ته ڪشادو ۽ وسيع آهي، جو ان ۾ دنيا جهان جي خوبصورتيءَ جو عڪس پَسي سگهجي ٿو. اياز جي فطرت پسندي سندس شعور، تحت الشعور ۽ لاشعور ۾ موجود اهڙو اَملهه اَثاثو آهي، جيڪا سندس تخليقي اظهار ۾ انوکي انداز ۽ احساس سان اوتجي سندس شاعريءَ کي نيون معنائون ۽ حُسناڪيون بخشي ٿي. حقيقت ۾ اياز هڪ اهڙو حُسن شناس ۽ تخليقي آرٽسٽ آهي، جنهن جي شاعريءَ ۾ فطرت جون سموريون سچائيون ۽ سندرتائون پنهنجي مڙني نفاستن ۽ نرملتائن سميت موجود ملن ٿيون.