عربي شاعريءَ ۾ جماليات
رسول بخش پليجي پنهنجي ڪتاب، ’انڌا اونڌا ويڄ‘ ۾ عربي شاعري ۽ خاص ڪري امراءَ القيس ۽ عربيءَ جي ڪجهه ٻين اهم شاعرن بابت پنهنجي راءِ جو اظهار هن ريت ڪري ٿو،”اها حقيقت آهي، ته عربي شاعريءَ جيتوڻيڪ پوين دورن ۾، يزيد بن معاويه، اخطل، فرزدق، ابونواس، المتنبي ۽ ابوالعلى معري جھڙا باڪمال شاعر پيدا ڪيا، ليڪن سندن ڪلام ۾ اِمراءَ القيس، لبيد، نابغه زيبائي ۽ ان دور جي ٻين شاعرن واري بيساختگي، جذبات جي شدت، تخيل جي بلندي ۽ فطري حُسن جو جواب ڳولڻ عبث آهي“(19).
عربي ادب ۾،’سبعه معلقات‘ کي ادبي، فني، فڪري، لساني ۽ جمالياتي حوالي سان اهڙي حيثيت حاصل آهي، جھڙي سنڌيءَ ۾ شاھ جي رسالي ۽ فارسي زبان ۾ سعدي جي گلستان، فردوسي جي شاهنامي، حافظ جي ديوان ۽ روميءَ جي مثنويءَ کي اهميت آهي. سبعه معلقات ستن عرب شاعرن جي قصيدن تي مشتمل هڪ اهڙو شاهڪار آهي، جنهن ۾ اِمراءَ القيس، زهير بن ابي سلمى، عمرو بن ڪلثوم التغلبي، طرفه ابن عبدالبڪري، عنتره بن شداد العبسي، لبيد بن ربيعه العامري ۽ حارث بن حِلزه اليشڪري جي شاعري شامل آهي. هنن شاعرن جو اسلام کان اڳ واري دور سان تعلق آهي، جنهن کي ’ايامِ جاهليت‘ جو دور چيو وڃي ٿو. سندن شاعريءَ کي فحاش ۽ عريانيت زده به چيو ويو آهي، پر عربي شاعريءَ جي نقاد ۽ پارکو قاضي حسين احمد چواڻي، ”اها شاعري لفظن، تشبيهن توڙي لغت ۽ محاورن جي لحاظ سان انتهائي مستند ۽ معتبر تسليم ڪئي وئي آهي. عربي لغت جو گھڻو تڻو دارومدار ان دور جي شعر ۽ شاعري، اظهار ۽ اندازِ بيان تي مشتمل آهي“ (20).
ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو ان سلسلي ۾ لکي ٿو، ”سبعه معلقات جي هر شعر مان شاعر جي قادرالڪلامي جو اندازو ٿئي ٿو. ان ۾ قدرتي منظرن جي عڪاسي، نادر صحرائي تشبيهون، سراپا نگاري، عشق ۽ محبت جي دلچسپ واقعن سان گڏوگڏ....جنسي جذبن جي اظهار ۽ ان دور جي تهذيب، معاشرت، رسم و رواج ۽ ٻين زندگيءَ سان لاڳاپيل اهم موضوعن جي جھلڪ پڻ نظر اچي ٿي“ (21).
انهن خوبين ڪري ئي ان شاعريءَ کي ’الشعر ديوان العرب‘ چئي، نه رڳو محفوظ ڪيو ويو آهي، پر غلام محمد گراميءَ جي راءِ موجب، ”اسلامي مدرسن ۽ نصابِ نظامي ۾ سبعه معلقه کي لساني ۽ ادبي حيثيت سان نصاب ۾ رکيو ويو آهي ۽ اهي جامع ازهر قاهره کان وٺي دارالعلوم ديوبند جي مدرسته الواعظين لکنوء تائين پڙهيا ۽ پڙهايا وڃن ٿا“(22).
عربي شاعريءَ ۾ امراءَ القيس جي شاعريءَ کي انهيءَ ڪري تمام وڏي وقعت حاصل آهي، جو اها ان دور جي ٻولي، تهذيب ۽ تمدن جي عڪاس هجڻ سان گڏوگڏ شاعراڻي تخليقي نُدرتن ۽ نرملتائن سان مالا مال آهي. هن جي شاعريءَ ۾ توڙي جو خمريات، جذب، مستي، جنسي جذبات ۽ حسينائن سان ميل ملاقاتن جو کُليو اظهار ملي ٿو، پر هن پنهنجي شاعريءَ ۾ جيڪي اَملھه تشبيهون، استعارا ۽ ڪنعايه استعمال ڪيا آهن ۽ قدرت جي فطري نظارن، بارش جي بوندن، کنوڻ جي چمڪاٽن، مٽيءَ جي هُڳاءَ، پکين جي پڪارن، عورت جي سڊول جسم ۽ ان جي حسين ادائن جي پنهنجن شعرن ۾ نقش نگاري ڪئي آهي، اها سچ ته ڪمال جي آهي. ان کان سواءِ عربيءَ ۾ غزل جي موجد ۽ طويل رومانوي نظم لکڻ جو سهرو به سندس سِرَ تي آهي، ان ڪري ئي، بقول غلام محمد گرامي، ”ادب جا مورخ کيس عربي ادب جو امام سڏن ٿا“(23).
اِمراءَ القيس جي شاعريءَ ۾ جتي عرب جي صحرائن، ديوقامت پهاڙن ۽ خانه بدوش قافلن جي منظر ڪشي آهي، اتي عشق ۽ الفت جون پچارون ۽ محبوبه جي حُسن جي تعريف جو اثرائتو اظهار به ملي ٿو. هو پنهنجي هڪ شعر ۾ پنهنجي پرينءَ جي حُسن ۽ جمال جو بيان هيئين ڪري ٿو:
مهَفهَفتُه بيضَاءُ غيرُ مفَاضته، ترائبُها مصقُولته ڪالسجَنجَل
ڪَبِڪرالمقاناتهِ البيَاض بصُفرته، غَذاها نميروالماءِ غيرُالمحلل.
(امراءَ القيس)
(محبوبه، جنهن جي سنهڙي ۽ نازڪ چيلھه، پيٽ سڌو، رنگ ڳورو، بدن هلڪو ۽ سهڻو، سندس سينو اهڙو جھڙو چمڪندڙ آئينو. سندس رنگ ان موتيءَ جھڙو، جنهن جي سفيديءَ ۾ سونهن پئي جھلڪا ڏئي ۽ ان کي ڄڻ ته اهڙو سون جو پاڻي ڏنل آهي، جيڪو ڪڏهن دُنڌلائجي نه ٿو) (24).
طُرفه ابن العبدالبڪري عربن ۾ پنهنجي عاشق مزاجي ۽ حُسن پرستيءَ سبب نه صرف مشهور هو، پر هو عربي شاعريءَ ۾ دل کي ڇُهندڙ تشبيهن، تخيل جي بلند پروازي، فڪر جي گھرائي ۽ دلڪش اندازِ بيان جي حوالي سان پنهنجو هڪ الڳ مقام رکندڙ شاعر هو. هن جي شاعريءَ ۾ عورت، اُٺن ۽ شراب جي تعريف کان علاوه ڏاهپ، دانائي، موت ۽ حياتي جي فلسفي جي حوالي سان ڳوڙها نقطا ملن ٿا. چيو وڃي ٿو ته هن جي شاعريءَ تي حافظ ۽ خيام جي رِندي ۽ سرمستي جو اثر آهي. اَڇوتي تشبيهن، تخيل جي بلندي، ٻوليءَ جي حُسناڪي ۽ اندازِ بيان جي دلڪشيءَ جون خوبيون سندس شاعريءَ ۾ عام ملن ٿيون، جيڪي کيس وڏي مانَ ۽ مرتبي وارو شاعر ثابت ڪن ٿيون. سندس هن شعر ۾ تشبيهي ڪمال ۽ احساساتي جمال جي هي جهلڪ پَسو:
وَتَبسِمُ عَن المَي کان مُنَوِرا تَخللَ حُرالرمل دِعص لَهُه نَدي
سَقته ايَاتُ الشمسِ الا لِثاتِههِ اسِف وَ لم تَکدِم عَلَيههِ باثِمدِ.
(مولانا ناصر، تسهيلات : ص46)
(گندمي چپن واري منهنجي محبوبه جڏهن مُرڪي ٿي، تڏهن هن جا موتين جهڙا ڏند، ائين ٿا لڳن ڄڻ ’بابونا‘ جون تازيون مُکڙيون ٽِڙي پيون آهن. هُن جي ڏندن ۾ سج جي ڪِرڻن جھڙي چمڪ آهي. هُن جون مهارون سُرمئي ۽ ڏند چمڪندڙ آهن، جيڪي من موهي وجهن ٿا.)
فارسي شاعرن وانگر عربي شاعريءَ ۾ پڻ شراب، ڪباب، عيش عشرت ۽ عريانيت جا موضوع عام آهن. عمرو بن ڪلثوم، حارث بن حلزه، عنتره بن شداد ۽ زهير بن ابي سلمى کان وٺي لبيد بن ربعيه تائين سڀني جي شاعري شراب جي خمارن، عورت جي حُسن ۽ شباب جي سُرور ۾ ٻُڏي پئي آهي، پر ادبي ۽ فني پرک جي حوالي سان ڏسجي، ته ان ۾ اظهار جي نُدرت، بيان جي حُسناڪي ۽ فڪري جاذبيت کان علاوه پنهنجي نوع جي هڪ نرالي جمالياتي حسيت پڻ جهجهي انداز ۾ ملي ٿي. عمرو بن ڪلثوم جو هي شعر پڙهو، جنهن ۾ پيئڻ پُڄاڻان به پياسي هجڻ جو احساس انتهائي اثرائتي ۽ جمالياتي انداز ۾ اظهاريو ويو آهي.
الاهُبي بِصحنِڪکِ فاصبَحِينَا، وَلاتُبقي خُمُورَ الاندَرينَا
مُشَعشَعَته کاناُلحصفِيها، اِذا ماالماءُخالطَهاسَخِينا.
(عمرو بن ڪلثوم)
(اي محبوبه! اُٿي سُجاڳ ٿي، پنهنجي پيالي ۾ اسان کي صبوحي پِيار، ۽ اها ايتري پِيار، جو ڳوٺ مان آيل شراب ٻين لاءِ نه بچي. اهڙو شراب پِيار، جو جڏهن ان ۾ گرم پاڻي ملائين، تڏهن ائين لڳي ڄڻ ته ان ۾ زعفران مليل آهي) (25).
ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجي جي راءِ موجب، ”عربي شاعريءَ ۾ گل جي رنگيني نه آهي، صحرا جي خاموشيءَ کي چيريندڙ اُٺن جي ٽلين جو آواز آهي“(26). ان ۾ غنائيت، فطري سادگي ۽ برجستگي، صحرائن جي وسعت ۽ پهاڙن جي صلابت ملي ٿي ۽ ان جي اسلوب جو جاه و جلال هڪ ئي وقت هيبت، حيرت ۽ رقعت جي ڪيفيتن کي بيدار ڪري ٿو. عربن وٽ سماجي طور تي شجاعت ۽ آبرو، بدويانه اخلاق، فياضي ۽ مروت جا قدر موجود آهن، جن کي هنن پنهنجي شاعريءَ ۾ ورتايو آهي. ان کان علاوه قدرت جي سونهن ۽ صداقت به سندن شاعريءَ جو موضوع رهي آهي، پر شراب ۽ شباب جي حُسناڪيءَ جو ذڪر سندن شاعري ۾ جهجھو ملي ٿو.
تمتع بذا اليوم القصير فانھ، رهين بايام الشهور الاطاول.
(مون کي منهنجي مجبوبه چوي ٿي، هن مختصر وصال مان چڱي طرح پياس اُجھاءِ، ڇو ته هي ڏينهن جدائيءَ جي مهينن جي طويل ايام وٽ گروي رکيل آهي. هي ڏينهن مدتن کان پوءِ نصيب ٿيندو آهي)(27).
عربي شاعري گھڻي قدر محبت ۽ مزاحمت جي موضوعن تي مشتمل آهي. اڪثر عرب سماج ۾ مذهبي لاڙي جي رغبت سبب عورت وڌيڪ پابندين ۽ ضابطن جو شڪار آهي. جن سماجن ۾ عورت ۽ محبت مقيد هوندي آهي، اتي مزاحمت ۽ رومان جا جذبا ۽ احساس وڌيڪ اُسرندا ۽ نِسرندا آهن. جديد عربي شاعريءَ ۾ صلاح عبدالصبور ۽ نزار قاباني خارجي سونهن ۽ صداقتن جي عڪاسيءَ سان گڏ انسان جي داخلي احساسن ۽ اُڌمن جو ڀرپور چِٽ چِٽيو آهي، جيڪو نه رڳو موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي، پر اهو عرب سماج جي شعور ۽ ڏاهپ جو هڪ نئون عڪس ۽ جمالياتي احساس پڻ پيش ڪري ٿو.