شيخ اياز جي نظمن ۾ فني ۽ فڪري حُسن
اي ڪاش اهو تون ڄاڻين ها
آزاد هوا ڇا ٿيندي آ!
اي ڪاش اِهو تون ڄاڻين ها!
پرواهه بنا پَرَ ڪئن هوندا،
آزاد فضا ڇا ٿيندي آ!
اي ڪاش اِهو تون ڳائين ها
ڪلهه رات ڀڳت سنگهه ڦاسيءَ تي
جو گيت اڌورو ڳاتو هو!
اي ڪاش اُهو تون پائين ها
جو هار هوائن ۾ لُڏندي
ڪلهه تانيا ٽوپي پاتو هو!
(رڻ تي رم جھم، ص19)
شيخ اياز سنڌي شاعريءَ جي قديم ۽ ڪلاسيڪل روايتن سان، نه صرف پنهنجي جدت ۽ جولان جو روح جَڙيو آهي، پر هن پنهنجي شاعريءَ لاءِ اهڙا جديد فني پيمانا تخليق ڪيا آهن، جن کي پنهنجو معيار ۽ پنهنجي مخصوص انفراديت آهي. هُن نظم ۾ اهڙا لاتعداد فني ۽ موضوعاتي تجربا ڪيا آهن، جيڪي سنڌي شاعريءَ ۾ اڳ نظر نه ٿا اچن.
”اسان وٽ مثنوي کي ڇڏي باقي نظم جون هيئتون يا شڪليون مقرر آهن، جن کي گڏي مسمط سڏجي ٿو.....اسان جي سنڌي شاعريءَ ۾ استاد شاعرن ۽ عروضي ڪتابن بحرالفصاحت ۽ رياض البلاغت ۾ انهن جي هيئت متعين آهي، پر اياز انهن جامد هيئت وارن نظمن ۾ ڪيتريون ئي تبديليون آنديون آهن ۽ انهن جو روايت سان لاڳاپو به نه ٽٽو آهي“(15).
هي بيت اٿئي، هي بم گولو،
جيڪي به کڻين، جيڪي به کڻين!
مون لاءِ ٻنهي ۾ فرق نه آ،
هي بيت به بم جو ساٿي آ،
جنهن رڻ ۾ رات ڪيا راڙا،
تنهن هڏ ۽ چم جو ساٿي آ.
هي بيت ڪپهه جو بيت نه آ
مون ان ۾ رُڪ ڀريو آهي!
تو اڳ به ڪيئي بيت ٻُڌا،
تو وهه جو ڍُڪ ڀريو آهي.
تون پرک ته هن جي قوت کي
هن ڪيئي قلعا مسمار ڪيا،
انڌير نگر جي بُرجن تي،
مون اُن سان ڪيئي وار ڪيا.
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص110)
شيخ اياز جي شعري مجموعي، ’رڻ تي رم جھم‘ ۾ 39 صفحن تي ڦهليل ڇھه سِٽي فارم ۾ هڪ طويل نظم ملي ٿو، جيڪو نئين گھاڙيٽي، نرالي ردم ۽ ’فاعلن مفاعيلن‘ جي وزن تي سِرجيل آهي. هر صفحي تي ٻه ڇھه سٽا ڏنل آهن، جن مان هر هڪ ۾ خيال ۽ ترنم جو اهڙو يڪسان تسلسل آهي، جو هر ’ڇھه سٽو‘ هڪ مڪمل نظم لڳي ٿو.
دل کي ائين وڪوڙيو ٿي
ڄڻ ته ول چنبيليءَ جي
ڦهلجي وئي آهي!
ڪيتري نه خوشبو آ
ڄڻ ته رات سانوڻ جي
مست ٿي وئي آهي!
(ص90)
پيار کي پلين ٿي ڇو؟
بانوري چڪوري آءُ
چاندني کڙي آهي!
آءُ، رات جي راڻي
تو جيان ٽِڙِي آهي
تو جيان ٽِڙِي آهي!
(رڻ تي رم جھم) ــ (ص92)
شيخ اياز جي ڪتابن، ’واٽون ڦلن ڇانئيون‘، (ص199، 207، 211، 215)، ’پن ڇڻ پُڄاڻان‘، (ص56، 203، 232) ۽ ’بڙ جي ڇانو اڳي کان گھاٽي‘، (ص141، 142) ۾ ڪيترائي ’هائيڪو نما نظم‘ نظر اچن ٿا، جيڪي اصل ۾ ’هائيڪو‘ ۽ ’ٽه سِٽا‘ آهن، پر اياز پنهنجي فني ڏات ۽ تخليقي ڏانءَ سان انهن ۾ ڪٿي پهرين سِٽَ جي وراڻي سان خيال جي وحدت ۽ تسلسل جو تاثر برقرار رکيو آهي، ته ڪٿي سٽاءُ ۽ گھاڙيٽي ۾ فني ۽ تخليقي تجربا ڪري ان ۾ نظم جي ڪيفيت، رواني ۽ رنگيني پيدا ڪئي آهي. هيٺ ’هائيڪو ــ نظم‘ جا ڪجهه نمونا پيش ڪجن ٿا.
مان ۽ تنهنجي سار،
رتل ڏانهن رُسي وئين
ڇا لئه منهنجا يار؟
مان ۽ تنهجي سارَ
سَڳو وچ سُرندڙي
وَڄي ويرو تار!
مان ۽ تنهنجي سارَ
رڻ تي راتاها، مٿان
واريءَ جا وسڪارَ!
مان ۽ تنهنجي سارَ
ايندي ڇا آڪاس مان
هماليه هونگار؟
مان ۽ تنهنجي سار
ٻرندي ڪڏهن اوچتو
جبل جي جھونگار.......؟
(بڙ جي ڇانو اڳي کان گهاٽي، ص142)
واويلا وڻڪارَ
وڻجارن جي واٽ ۾
ڏنو سِرُ ڌنارَ.
واويلا وڻڪارَ
رُنا گهايل گَڊَ ليءِ
جبل جا جھونجھار.
واويلا وڻڪار
آيا آهن اوچتو
ڪڪر ڪارونڀار.
واويلا وڻڪار
وسي پيو وڏ ــ ڦڙو
ڌوُ ڌوُ ٿي ڌوڪار.
(پن ڇڻ پُڄاڻان، ص204)
ڏينم ته ڪا ورندي!
ڇا سوچيئه ڇا آهيان؟
اڻ سَرنِدي سَرنِدي
ڏينم ته ڪا ورندي!
ڏائڻ جھڙي ڏيهه تان،
رات ڪڏهن ٽرندي؟
ڏينم ته ڪا ورندي!
چارڻ! ڪيسين چپ تو،
ڳُجهَه اندر ڳرندي؟
امر ڪارونجهرَ
ڇا هو مور مري ويا
ڏيئا جي ڏونگر؟
امر ڪارونجهرَ
اڄ نه ويرا واهه تي
ڪارونڀار ڪڪرَ!
امر ڪارونجهرَ
ٻاٻيها، رَتَ پنکيا
اڄ به تنهنجي تَرَ
(واٽون ڦلن ڇانئيون، ص199، 213)
شيخ اياز هائيڪو جي وچين سِٽَ ورجائي ان ۾ نظم جو تاثر پيدا ڪرڻ کان علاوه ان جي ٻي ۽ آخري سِٽَ دهرائي هائيڪو ۾ نظم جو رنگ ۽ روح ڀَرڻ جا نوان ۽ انوکا تجربا پڻ ڪيا آهن.
مون جنهن لوڪان لِڪَ
وُٺا مينهن ملير تي
ڇِرڪَ وجهي ٿي ڇِڪَ
وِڄن ڪئي وَسَ
وُٺا مينهن ملير تي
هسيون پائي هَسَ.
ٿرن ٿڌا ٿانوَ
وُٺا مينهن ملير تي
وانڍين منجهه وهانوَ.
(پن ڇڻ پُڄاڻان، ص238)
وڻجارا! واپارَ؟
ڇڏ ته ويڙهي ۾ وڃان
ڏونرا ڇِنان ڏارَ!
مون من ماروءَ ڌارَ!
ڇڏ ته ويڙهي ۾ وڃان
ڏونرا ڇِنان ڏارَ!
ڌن نه گھرجي يارَ،
ڇڏ ته ويڙهي ۾ وڃان
ڏونرا ڇِنان ڏارَ!
هي تنهنجا ويچارَ!
ڇڏ ته ويڙهي ۾ وڃان
ڏونرا ڇِنان ڏارَ!
(بڙ جي ڇانو اڳي کان گھاٽي، ص141)
شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ جيڪي انيڪ هيئتي ۽ فڪري تجربا ڪيا آهن، انهن مان هر هڪ ۾، هُن پنهنجي انفراديت ۽ خالص سنڌي رنگَ ۽ رچاءَ کي قائم رکي، نئين جدت ۽ فني سٽاءَ کي جنم ڏنو آهي. مٿين هائيڪن ۾ مخصوص سِٽن جهڙوڪ: ’مان ۽ تنهنجي سار، واويلا وڻڪار، وٺا مينهن ملير تي، ۽ ڇڏ ته ويڙهي ۾ وڃان ــ ڏونرا ڇِنان ڏارَ‘ جو ورجاءُ هڪ طرف هائيڪو ۾ ’منظرن ۽ ماحولَ‘ جا عڪس چِٽي ٿو، جيڪا هائيڪو جي اصل سُڃاڻپ ۽ انفرادي شناخت سمجھي ويندي آهي، ته ٻي طرف انهن سِٽن جو ورجاءُ لطف ڏيندڙ ترنم ۽ خوبصورت خيال جي وحدت کي جنم ڏئي ٿو، ۽ خيال جي وحدت ۽ تسلسل ’نظم‘ جون اهم ايڪائيون تصور ڪيون وينديون آهن. ان طرح هائيڪو جي منظرنگاري، ماحول، محاڪات ۽ نظم جي فڪري يڪسوئي ۽ خيال جو تسلسل ملي، هڪ نئين تخليقي ۽ شعري رنگ کي جنم ڏين ٿا، جيڪو سچ ته موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي.
ان کان علاوه مٿين ’هائيڪو ــ نظمن‘ ۾ استعمال ٿيل ترڪيبون، استعارا، منظر ۽ ماحولُ اسان جو پنهنجو ۽ ڏٺل وائٺل آهي. احساس ۽ شعور پڻ انهن کان آشنا ۽ مانوس آهي. ’رتل ڏانهن رسڻ، واريءَ ـ وسڪارا، هماليه ـ هونگار، جبل ـ جهونگار، گهايل ـ گَڊَ، ڪڪر ڪارونڀار، وڏ ڦڙي ـ وسڪار، وٺا مينهن ملير، وِڄن ڪئي وَسَ، ٿرن ٿڌا ٿانوَ، ڏونرا ڇِنان ڏار، وڻجارا ـ واپار، اَمر ڪارونجهر ۽ ڏيئا جي ڏونگر‘ سڀ اهڙا لفظ آهن، جن مان هر هڪ کي پنهنجو فطري ۽ ثقافتي پسمنظر آهي، انهيءَ ڪري انهن جو احساساتي تاثر نه رڳو من کي موهي ٿو، پر سِٽن ۾ موجود ترنم جي تازگي، اختصار جي جامعيت ۽ خيال جي خوبصورتي پڻ متاثر ڪري ٿي.
نظمَ ۾ مذڪوره فني ۽ فڪري تجربن کان علاوه اياز جا منظوم سنگيت ناٽڪ، ’مُندن جو منڊل، ڀڳت سنگھه کي ڦاسي، دودي سومري جو موت، ۽ رني ڪوٽ جا ڌاڙيل‘ پڻ نظم جو نرالو نمونو آهن، جن ۾ هن هيئت، وزن، خيال، ٻولي، تخيل، ڪردار نگاري، منظرڪشي، ترنم، ترڪيبن، استعارن، تمثيلن ۽ تشبيهه نگاري جي حوالي سان پنهنجا ڀرپور تخليقي جوهر ڏيکاريا ۽ فني طور اَڇوتا تجربا ڪيا آهن.
ساڳي نموني سان موت ۽ زندگيءَ جي مختلف پهلوئن، ڪيفيتن، احساسن، تجربن، مشاهدن ۽ محسوسات جي پسمنظر ۾ لکيل اياز جو طويل نظم، ’الوداعي گيت‘، جيڪو 125 صفحن تي ڦهليل آهي، اهو پڻ اياز جو ’نظم‘ ۾ نرالو تجربو آهي، جنهن ۾ هن مثلث، مربع ۽ مخمس جي هيئتن جي آميزش سان نظم جو نئون ۽ نرمل تاڃي پيٽو جوڙيو آهي. اياز جو هي هڪ اهڙو منفرد طويل نظم آهي، جنهن ۾ رُڪنن جي گھٽ وڌائي، هيئتن جي مختلف تجربن، خارجي منظرن جي گوناگوني ۽ داخلي ڪيفيتن جي ڳوڙهائيءَ باوجود، ان ۾ نه فقط هيئت ۽ موضوع جي حوالي سان ڪمال جي مطابقت ۽ هم آهنگي محسوس ٿئي ٿي، پر پوري نظم ۾ ربط، خيال جي وحدت، ترنم جي تازگي ۽ احساس جي دلڪشي به مثالي ملي ٿي.
ٿو گِھنڊ وَڄي، اڄ وڃڻو آ،
ڪنهن دور انڌيريءَ دنيا ۾،
ڀرپور سمندر گرجي ٿو،
ڪنهن وِسميءِ جھڙيءَ دنيا ۾.
ڪوئي به نکيتر ڪونه آهي،
اونداهه اَکُٽ لهرائي ٿي،
ڪا ڪاري ڪويل ڪوڪاري،
ڄڻ پورب پَڇمَ گهائي ٿي...
جنهن وقت ستارا تڙڳن ٿا،
ڪا نيلي جهيل هوا ۾ آ،
۽ پنڇي جهوٽا کائن ٿا،
۽ تن جي ننڊ فضا ۾ آ.
مان سوچان ٿو اڳتي ڇا آهي؟
هي سپنو ٿو ڪيڏانهن وڃي؟
مان ڇا آهيان؟ مان ڇو آهيان؟
۽ هر ڪو ٿو ڪيڏانهن وڃي؟
اڄ رات ڀٽائيءَ جئن جاڳي،
مان ٽيڙو اُڀَ اُڀاريان ٿو،
جنهن وقت ڪَتيون ڪَر مُوڙن ٿيون،
مان پنهنجو ماضي ساريان ٿو...
ٿو آڌيءَ رات ڪبير اچي،
۽ پو مون سان گڏجي ڳائي ٿو،
پو پنهنجا پنٿي ڳولي ٿو،
۽ مون کي ڀاڪر پائي ٿو...
من روز پَرندن سان اُڏري،
ٿو اُڏري دور ستارن سان،
جنهن وقت وڃي ٿو ڏينهن لهي،
ٿو پار وڃي تن پيارن سان.
مون کان پري هوندي به ڄڻ،
تون آنهه منهنجي ساهه ۾،
آگم ڪري اُڀرين پئي،
تون چت ۾ تون چاهه ۾.
اي ڪاش مان ليٽي پوان،
اڳ جئن سندءِ آغوش ۾،
۽ پو ابد تائين اچان،
جيڪر نه ٻيهر هوش ۾...
سو درد ها، سو دک ها،
پر زندگي پياري هئي،
اڌ رات جو ٻٻرن مٿان،
ڇا چاندني پياري هئي!
اڄ چنڊ ڏي آڪاس ۾،
ٿو وک وڌايان،
اي سنڌ توکي الوداع!
اي هند توکي الوداع!
تو ۾ هيو سارو جڳت،
اي جند توکي الوداع!!
(الوداعي گيت)
شيخ اياز نظم ۾ نه رڳو نوَن هيئتن ۽ گھاڙيٽن جا مختلف ۽ منفرد تجربا ڪيا آهن، پر هُن نظم جي مروج گھاڙيٽن ۾ ٿوريون گھٽ وڌايون ڪري جديد نظم سِرجڻ جي سگهه پڻ ساري آهي. اياز پنهنجي شعري مجموعي، ’ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون‘ ۾ لکي ٿو، ”شاعر کي پراڻا ۽ نوان گھاڙيٽا سڀئي اچڻ گھرجن ۽ هن ۾ ايتري انفراديت هجڻ گھرجي، جو هو پنهنجا گھاڙيٽا گھڙي سگهي ۽ هيئت ۽ موضوع ۾ مطابقت ۽ هم آهنگي پيدا ڪري سگهي. هن کي ڪڏهن ڪڏهن روايت کي ريٽي پنهنجي وجدان تي ڀاڙڻ گھرجي“(16). اياز سچ پچ ڪيترين ئي روايتن کي ريٽي، پنهنجن نظمن ۾ نئين تخليقي وجدان جي پالوٽ ڪئي آهي، جنهن ۾ احساس جي تاثريت ۽ تازگي سان گڏ فن جي نئين ندرت ملي ٿي.
جت لُڪ لڳي، جت اَڪ تپن،
سو ديس مسافر منهنجو ڙي!
جت سج ڦُلا ٿي نڪري ٿو،
۽ آگ اُلا ٿي نڪري ٿو،
جت ڏينهن ڪڙهائيءَ جيئن ڪڙهن،
سو ديس مسافر منهنجو ڙي!
جت ڪاري اُس ڪنواٽن تي،
۽ ويڙهيچن جي واٽن تي،
ٿا واريءَ جا وسڪار ٿين،
سو ديس مسافر منهنجو ڙي!
جت ماڪڙ ماڪڙ ٻوٽن تي،
۽ گرم هوا جي جهوٽن تي،
ٿا جهانگيڙا جهونجهار جِين،
سو ديس مسافر منهنجو ڙي!
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص125)
عروضي نظم جا مختلف، مخصوص ۽ ڪجھه مقرر گهاڙيٽا آهن، جن تي اهو لِکيو ويو آهي، پر اياز جي هر نظم کي پنهنجي نرالي هيئت ۽ پنهنجو الڳ اسلوب ۽ احساس آهي. محمد ابراهيم جويو سندس شعري مجموعي، ’ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘ جي مهاڳ ۾ لکي ٿو: ”اياز جا نظم مون کي انوکا پئي معلوم ٿيا آهن. انهن کي نظم جو ڪو مروج روپ نه آهي ۽ ائين ٿو لڳي، ڄڻ ڪنهن نشي ۾ آيل مصور ڪيئي رنگ ڪئنواس تي هاري، برش جي زوردار جھٽڪي سان، گھڙيءَ ۾ عجيب غريب نقش ٺاهي ورتا آهن! ’هي گيت اُڃايل مورن جا‘ ۽ ’رُت آئي ڳاڙهي ٻيرن جي‘ وارا سندس نظم پڙهي، محسوس ٿئي ٿو، ته اهي ڪنهن شيش محل جي گھڙيل ۽ ماپيل هڪ ڪَرنِ شيشن وانگر نه آهن، پر ڄڻ اونداهي رات ۾ ڪنهن جوالا اوچتو ڦاٽ کاڌو آهي ۽ ٻرندڙ اڱرن ۽ ڌاتن چوڌاري پکڙجي، هڪ عجيب جھرمر لائي ڏني آهي. نظمن جي انهيءَ بي ساختگيءَ، روانيءَ، رنگا رنگي ۽ انوکائيءَ ۾، ساڳي وقت هڪ گھري، رچي ريٽي ٿيل انقلابي شعور جو اظهار پنهنجي ڪمال تي پهتل آهي“ (17).
شيخ اياز جا نظم نه صرف پڙهندڙن ۽ ٻُڌندڙن کي پنهنجي رواني ۽ رنگينيءَ سان موهن ۽ متاثر ڪن ٿا، پر انهن جي دل تي پنهنجي تخيل ۽ فڪر جي تازگيءَ جا ديرپا اثرَ پڻ ڇڏن ٿا. هن جي نظمن ۾ يڪ رنگي نه آهي، پر فن توڙي فڪر جي حوالي سان گهڻ رنگي آهي، انهيءَ ڪري هن جو هر نظم ماڻهوءَ کي هڪ نئين رنگيني ۽ فڪري آسودگي آڇي ٿو.
اي ننڊ نِڪاري! آءُ نه تون
هي گيت اڌورو آھ اڃان.
اي لهرون لهرون ننڊ! اڃان
مان پنهنجي ٻيڙي جوڙيان ٿو
۽ تنهنجي ڪاري ڪنڌيءَ تي
ڪجهه عرصو لنگر کوڙيان ٿو.
هي سپنا سپنا سِڙھ منهنجا
ٿو پرکي تن جي سَٽ ڏسان
جا مهلت آ غنيمت آ
هر ڪنهن وڃڻو آھ هتان
هي وقت اُٻهرو وانجھي آ
جو ڪنهن جي مور نه مڃڻو آ
۽ ٻيڙن ــ ٻوڙ هوائن ۾
جو مون سان گڏجي وڃڻو آ...!
(وڄون وسڻ آئيون، ص137)
اياز جي نظم ۾ ڪٿي غزل جو سٽاءُ آهي، ته ڪٿي گيت جي رنگيني ۽ لَئه. ڪٿي مسلسل ٽيڙو جي ترتيب ۽ تضاد مان نظم جو تاڃي پيٽو جُڙي ٿو، ته ڪٿي دوهي جي سٽاءَ سان نظم جي ندرت نکري سامهون اچي ٿي. ڪٿي ترجيح بند، ترڪيب بند، ته ڪٿي مثنوي جي فارم ۾ پڻ اياز نظم لکڻ جا تجربا ڪيا آهن. ڪٿي وائي جي ورلاپ مان نظم جي نت نئين صدا جنم وٺي ٿي، ته ڪٿي وري اهو ڪنهن انقلابي ۽ مزاحمتي رنگ ۾ رتل آهي. ڪٿي ان ۾ پايل جي جھنڪار ۽ پيار جي وسڪار آهي، ته ڪٿي جنگي جوش، ولولو ۽ مزاحمتي احساس جھلڪا ڏئي ٿو. سندس شاعريءَ مان چند اهڙن نظمن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا، جن ۾ نه رڳو نظم جي نرالي هيئت، منفرد مواد ۽ ترنم موجود آهي، پر اهي ڪيفيت، تاثر ۽ فني حُسن جي لحاظ کان به پنهنجو مٽ پاڻ آهن:
جيسين مون اي ميت، نه پوري ڪئي آهي سنگيت،
ٽُٽي به منهنجي وينا تيسين جُڙندي پئي ڪنهن ريت.
جڏهن به هوندي هيج هوا ۾، جڏهن به ڦُٽندو ڦاڳُ
تڏهن ڪٿي ڪنهن من ــ مُکڙيءَ ۾ هوندو منهنجو ماڳ.
وري ڪڏهن مڌ ماتي رُت جي ريت نڀائڻ لاءِ،
مان ايندس، مان ايندس، تنهنجي جڳ ۾ ڳولي جاءِ
مان ايندس، مان ايندس تو وٽ ڪنهن سپني سان ساڻ،
آڳ اکين ۾، راڳ چپن تي، آهه منهنجو اُهڃاڻ.
(ص75)
ڀڙڪي، ٽڙڪي، ڪڙڪي من تي ڪائي وِڄ مٿان،
لڙڪي لام، ڇڳو آکيرو، پنڇي حيرت مان،
ڏسي ڪري آڪاش
چيو، ’اي ڪاش!
وڃان مان اُڏري ڌرتيءَ تان!‘
(ڪلهي پاتم ڪينرو) ــ (ص77)
هونءَ ته پَلُ پَلُ ڪوڙو سِڪو
ڪنهن ڪنهن پل کي ڪنچن ــ ڪايا
ڪنهن ڪنهن پل جي مُٺِ ۾ آهي
کهُنبي جھڙي جيون مايا
ڪنهن ڪنهن پل پر باک ڦٽيءَ جا
ڦُوڳ ڦلاريا، رنگ رچايا....
(وڄون وسڻ آئيون، ص92)
جي ڪوتا تنهنجي ڪاج اچي
مان تولئه ٻيهر ڳائيندس.
تون چاهين ٿو ٻيهار ڀَڃان
مان پنهنجا هيڻا هڏ اڃان!
مان توسان ساٿ نڀائيندس.
مون تُڙڳي رَتّ ـ تلاوَن ۾
۽ گهرن گهرن گهاون ۾
جو ڳاتو هو ورجائيندس.
جا آگ اُجهامي وئي آهي
جا هُر کُر کامي وئي آهي
مان تنهن ۾ دونهن دُکائيندس.
(ص16)
ريشم! ايڏو موت مٺو آ؟
اُن جا سپنا نيارا آهن؟
هر سپني کان پيارا آهن؟
سمنڊ جيان بي انت ته ناهي!
ڪاريءَ رات ڪنارا آهن؟
جن تي يار ڦرن، ڇا اهڙا
چانڊوڪيءَ جا چارا آهن
جڳ سارو آ جهرمر جهرمر
تنهنجي سنگ ستارا آهن؟
تون، مان، ڇانوَ گلن جي ــ توکي
سرتي ڪي سانڀارا آهن؟
يا هن جڳ ۽ هُن جڳ ۾
ويسر جا وسڪارا آهن
تو وٽ ننڊ ابد جي آهي،
يا جاڳين ٿي، ڏينهن ڏٺو آ؟
ريشم! ايڏو موت مٺو آ؟
(چنڊ چنبيليءَ ول) ـ ـ (ص88)
شيخ اياز جي مٿئين نظمن ۾ اڇوتي تخليقي تجربن سان گڏ نئين ۽ من کي ڇُهندڙ ترڪيبن ۽ تمثيلن جو استعمال به ڪمال جو آهي. ’پَل جي مُٺ، کُهنبو جيون، ڪنچن ڪايا، ڦوڳ ڦلار، رتُ تلاءَ، نيارا سپنا، ڇانوَ گلن، ويسر وسڪارا، ننڊ ابد جي، هيج هوا، من مُکڙي، مڌ ماتي رُت، آڳ اکين، راڳ چپن ۽ چانڊوڪيءَ چارا‘ وغيره اهڙيون ترڪيبون ۽ تمثيلون آهن، جيڪي پنهنجي اصطلاحي مفهوم توڙي علامتي معنى ۾ اياز پهريون ڀيرو استعمال ڪيون آهن، جن کي پنهنجي هڪ فڪري ۽ معنوي حُسناڪي آهي.
شيخ اياز جي سموري شاعريءَ ۾ هڪ ڪيف ۽ سرمستيءَ جي ڪيفيت آهي، پر خاص ڪري سندس نظمن ۾ هڪ انوکي وجد ۽ بي خوديءَ جو احساس ملي ٿو. هو پاڻ پنهنجي شعري مجموعي، ’ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون‘ ۾ لکي ٿو، ”شاعريءَ جي تخليق وقت جسم روح ۾ بدلجي وڃي ٿو، مَنُ تَن جي پڃري جون تيليون ڊاهي هوا ۾ اُڏامي ٿو، زندگي پنهنجا سارا ٻنڌن ٽوڙي، پنهنجي غلاميءَ مان آزادي ماڻي ٿي ۽ ريت جي ڪڻ ڪڻ کان وٺي تارن جي رم جھم تائين ساري ڪائنات شاعريءَ جي دائري ۾ اچي وڃي ٿي....شاعري، ساحري به آهي، پيغمبري به آهي. هاڻي ته منهنجي ساري ’مان‘ والاري وئي آهي. ان ۾ ميران ٻائي جي گيت،’گھٽ گھٽ ۾ پنڇي بولتا‘ يا ڀٽائي جي بيت’جر ٿر تک تنوار، وڻ ٽڻ وائي هيڪڙي‘ جھڙي ڪيفيت آهي. ڪوئي ازل ابد جو گيت منهنجي پڃري مان ٻولڙيون ٻولي رهيو آهي“ (18).
مان سپنو هان، مان سپنو هان
تنهنجو سپنو، تنهنجو سپنو،
’تون‘ جو ’مون‘ ۾ آهين.
تون جو مون ۾ ويٺو ڳائين،
منهنجي مُک مان گيت چوائين،
منهنجي پڃري ۾ پَرَ ساهي،
اُڏري ويندين پڃرو ڊاهي
ٻئي ڪنهن پڃري جي ڳولا ۾،
۽ سُر جي سمپورنتا ۾،
مون کي سپني جئن ساريندين،
ٻئي ڪنهن پڃري ۾ گھاريندين،
جيسين ڳائي اُڏرين اُن مان...
(ڪلهي پاتم ڪينرو، ص78)
پيار تو لاءِ ايئن آ من ۾
ڄڻ ته جھرڻا ڦُٽي پيا آهن،
اوچتو ڪنهن هَرئي ڀَرئي بَن ۾!
موتئي کيت جئن کِڙي پئي آن،
چنڊ تو ڏانهن تڪي ٿو، تون
ماڪَ ۾ ايتري ٽِڙي پئي آن!
ڄڻ ته هالار جي هندوري ۾،
تون لُڏين ٿي ليارَ وڻ وانگر،
۽ ڪرين ڇانو هيٺ ڍوري ۾.
ڪنهن گهڙيءَ لاءِ گهورَ گهايو هان،
سونهن جيڪا ازل ابد ناهي،
آنءُ تنهن سونهن ۾ سمايو هان.
(سورج مُکيءَ سانجهه، ص283)
شيخ اياز جي پهرين دور واري نظمن ۾ انقلابي ۽ مزاحمتي لهجو پنهنجي اوج تي نظر اچي ٿو. وچئين دور واري نظمن ۾ محبت ۽ مزاحمت جو مليل جليل رنگ ملي ٿو، جڏهن ته سندس پوئين دؤر واري نظمن ۾ فطرت، زندگي، محبت، موت، تصوف، داخلي ڪيفيتن ۽ خارجي حقيقتن ۽ حُسناڪين جا ٻيا انيڪ پهلو نظر اچن ٿا. اياز جي نظمن جو جيڪڏهن گهرائي سان اڀياس ڪبو، ته اهي فڪري طور مشرق ۽ مغرب جو حسين امتزاج محسوس ٿيندا، ليڪن هيئت، حسيت ۽ فني ندرت جي حوالي سان اهي اياز جي پنهنجي ڏات ۽ ڏانو جو نتيجو ۽ ڪمال آهن.
اياز جي شاعري، فن ۽ فڪر، وجدان ۽ تخليقي تجربن جو سهڻو سنگم آهي. هو پنهنجي اظهار لاءِ جيڪا زبان استعمال ڪري ٿو، اها سادي، سڌي ۽ نج مادري سڀاءُ واري آهي، جنهن ڪري هن جي نظمن ۾ رواني، ميٺاج، خيال جي کرائي، سنڌي مزاج جي سادگي ۽ لهجي جي معصوميت آهي. هُن جي تخليقي اُڏام هڪ حيرت ڀريو ڪارنامو ته آهي ئي، پر سندس فني تجربا به انوکي انفراديت جا حامل آهن، جن کي پنهنجي هڪ الڳ سونهن ۽ صداقت آهي.