لفظي ۽ لغوي معنى
جماليات عربي ٻولي جي لفظ ‘جمال’ مان ورتل آهي، جنهن جي معنى آهي، حُسن، سونهن. جامع فيروز لغات اردو جو مصنف لفظ جمال ۽ جميل جي وضاحت هن ريت ڪري ٿو، ”جمال (ج ــ مال) (ع ـــ ا ــ مذ) حُسن، جوڀن، خوبصورتي. (جميل ـ ج ـ ميل) (ع ــ صف) حسين، خوبصورت، سُندر، شڪيل“(3).
ساڳين لفظن جو ڇيد ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ ’جامع سنڌي لغات‘ ۾ هن طرح ڪيو آهي.”جميل: صفت (ع ــ جمل ــ سهڻو ٿيڻ) خوبصورت، حسين. جمالُ ــ جمالَ (ج) ذ: (ع ــ جمل ــ سهڻو ٿيڻ) سونهن، حُسن، خوبصورتي“(4). جمال لفظ جا ٻيا متبادل لفظ جيڪي مشرقي زبانن جهڙوڪ: ’عربي، فارسي، هندي، سنڌي ۽ اردو‘ ۾ موجود ۽ مروج آهن، انهن ۾ ’سونهن، سوڀيا، حُسن، خوبصورتي ۽ سُندرتا‘ شامل آهن. جڏهن ته انگريزي زبان ۾ ان معنى لاءِ بيوٽيBeauty)) لفظ استعمال ٿئي ٿو. حُسن ۽ جمال جا لفظ قرآن مجيد ۽ احاديث ۾ پڻ ملن ٿا:
”اَلّذِي اَحسَنَ کُلّ شَيءِ خَلَقه“. (السجده 32 ـ 7)
)هُن (الله)، جيڪا شيءِ به ٺاهي، حسين ٺاهي آهي.(
”لَقَد خَلَقنَا الا اِنسَانَ فِي اَحسَنِ تَقوِيم“. (التين 95 ـ 4)
(بيشڪ! اسان انسان جي فطرت کي نهايت حسين بڻايو آهي.)
”وَصَوّرَکُمُ فَاَحُسَنَ صُورَکُمّ“. (التغابن 64 ـ 3)
(۽ توهان جون صورتون ٺاهيون ته نهايت ئي حسين ٺاهيون.)
”اَللهُ جَمِيُلا" يُحِبُ الَجَمالَ“. (الحديث)
يعني: الله حسين آهي، پاڻ حُسن کي پسند ڪري ٿو.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پنهنجي ڪتاب، ’آرزوءِ حُسن‘ ۾ لکي ٿو، ”حُسن مان مراد، صورت ۽ معنويت جو حُسن به آهي، ته حُسن الاهي به، جيڪو حقيقي ۽ حُسنِ محض آهي. حُسن انتهائي مقدس، پاڪيزه ۽ لطيف لفظ آهي، پر ان جي مفهوم ۾ جنسي عنصر ايترو ته شامل ٿي ويو آهي، جو ان جي معنويت جي لطافت ۽ نرملتا ئي گم ٿي وئي آهي. اسان جي ٻولي ۽ ثقافت ۾ پڻ حُسن ۽ عشق جا لفظ جنسي مفهوم سان لاڳاپجي ويا آهن. حقيقت ۾ حُسن لفظ پنهنجي مڙني صفتن ۾ حسين ۽ لطيف آهي. اهو معاشرتي اخلاق، ڪل ادب، فن ۽ ثقافت ۾ به آهي، ته جمال ۽ جلالِ الاهيءَ ۾ به. مطلب ته حُسن جمالياتي قدرن جو مخزن آهي“(5).
ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي ’تحقيق لغات سنڌي‘ ۾، سونهن ۽ سندرتا جي لفظن جي لغوي ۽ اشتقاقي ڇنڊ ڇاڻ هن طرح ڪئي آهي.”سونهن (پرا، سوهم. سن، شوڀن ــ شڀ = چمڪڻ) خوبصورتي، جھلڪ. سُندرَ (پرا، سن، سُندرَ، سُ= چڱيءَ طرح سان+ در = عزت ڏيڻ) خوبصورت“(6).
انگريزي زبان ۾ مروج لفظ بيوٽي ((Beauty جيڪو پڻ حُسن ۽ جمال جي معنى ۽ مفهوم طور استعمال ٿئي ٿو، تنهن لاءِ آڪسفورڊ ڊڪشنري ۾ هن ريت لکيل آهي:
“Beauty (noun) The quality of being pleasing to the senses or to the mind”(7).
يعني: اهڙو گڻ، جيڪو ذهن يا حواسن کي خوش ڪري، اهو حُسن آهي.
آڪسفورڊ ڊڪشنري جي 1990ع واري ڇاپي ۾ ان لفظ جي وضاحت هيئين ٿيل آهي:
“Beauty – n (pl: ies) A combination of qualities such as shape, color etc, that pleases the aesthetic senses, the sight, the intellect or moral sense” (8).
(حُسن: صورت،رنگ ۽ ٻين اهڙين خوبين جو مجموعو آهي، جيڪو ديد، دانش ۽ اخلاقي حساب سان جمالياتي سرهائي عطا ڪري ٿو.)
ان لفظ جي وسعت ۽ گهڻ رُخي استعمال جي حوالي سان سعيد احمد رفيق لکي ٿو، ”لفظ بيوٽي (Beauty)وسيع ۽ محدود ٻنهي معنائن ۾ استعمال ٿئي ٿو. وسيع مفهوم جي حوالي سان جمال ۽ جلال ٻئي شامل آهن، جڏهن ته محدود معنى ۾ هي فقط جمال لاءِ استعمال ٿئي ٿو. عربي ۽ اردو ۾ انهن ٻنهي لفظن لاءِ الڳ الڳ حدون موجود آهن. حُسن ۽ جمال، جن مان حُسن وسيع ترين قدر ۽ ان جي ڀيٽ ۾ جمال نسبتاً محدود آهي. لفظ حُسن ۾، جمال ۽ جلال ٻئي شامل آهن. انهن ٻنهي لفظن جي استعمال ۾ عام طور تي فرق نه رکيو ويندو آهي، پر انهن کي گھڻو ڪري مترادف لفظن طور استعمال ڪيو ويندو آهي. ان جو وڏو سبب بذات خود لفظ جماليات آهي. جماليات لفظ جمال مان ورتل آهي، پر حقيقت ۾ اسان جماليات ۾ صرف جمال تي بحث نه ڪندا آهيون، پر فن کان علاوه حُسن ۽ ان سان واسطيدار ٻيا قدر ۽ صفتون پڻ زير بحث آڻيندا آهيون. هڪ طرف ان ۾ جمال، نزاڪت، دلڪشي، دلربائي ۽ نظر افروزي تي بحث ڪيو ويندو آهي، ته ٻي طرف جلال، عظمت، وقار ۽ قوت وغيره تي. نه صرف ايترو پر منفي صفتن مثلاً قبح ۽ بدصورتي وغيره جو مطالعو به جماليات جو هڪ حصو آهي.“(9).
جماليات جي مٿين لفظي ۽ لغوي وضاحت کان پوءِ ڪجھه اهم ڊڪشنرين، انسائيڪلوپيڊيائن ۽ عالمن جي راين جي روشنيءَ ۾ ان جي وڌيڪ ڇنڊڇاڻ ڪنداسين، ته جيئن ان جو مفهوم اڃان وڌيڪ چٽو ٿي سگهي.
ڊاڪٽر نصير احمد ناصر پنهنجي ڊاڪٽريٽ جي مقالي ۾ لکي ٿو، ”ايسٿيٽڪس (Aesthetics) لفظ يوناني ٻولي جي هڪ لفظ مان نڪتل آهي، جنهن جي معنى اهڙي شيءِ آهي، جنهن جو ادراڪ حواسن ذريعي ڪري سگھجي. ان طرح ان لفظ جي لغوي معنى اهڙي معروض جي آهي،جنهن جو تعلق حِس سان هجي. ان لحاظ کان اردو ۾ هن لفظ جو صحيح ترجمو حسيات ٿيندو. جئين ته اردو، (سنڌي) ۽ عربي زبانن ۾ جمال لفظ گھڻو مروج آهي ۽ هن جو گھڻو تڻو تعلق به حُسن ۽ جمال سان آهي، انهيءَ ڪري ان جو ترجمو ’جماليات‘ عام ٿي ويو آهي. هن علم لاءِ ’حُسن جو فلسفو‘ يا ’حُسن جو علم‘ جون ترڪيبون به عام طور تي مستعمل آهن“(10).
ڊاڪٽر ناصر ان سلسلي ۾ وڌيڪ لکي ٿو، ”حُسن جي فلسفي لاءِ سڀ کان پهريان ايسٿيٽڪس (Aesthetics) جو اصطلاح بام گارٽن (Baumgarten) استعمال ڪيو ۽ ان کي فلسفي جي هڪ جدا شعبي جي حيثيت ڏني. دراصل يوناني زبان جي لفظ ايسٿيٽڪس (Aesthetics) جي معنى اهڙي شيءِ جي آهي، جنهن جو ادراڪ حواسن ذريعي حاصل ٿئي ٿو، پر بام گارٽن (1714ع ــ 1762ع) هن علم کي پهريون ڀيرو جماليات جي لفظ سان تعبير ڪيو، جيڪو احساس ۽ ادراڪ ٻنهي جي معاونت ڪري ٿو“(11).
جماليات Aesthetics)) لفظ جي بنياد ۽ مفهوم جي حوالي سان ڊاڪٽر بدر اُڄڻ پنهنجي پي ايڇ ــ ڊي ٿيسز، ’سنڌي ادب ۾ تنقيدنگاري‘ ۾ لکي ٿو، ”اهو اهڙو ڳتيل اصطلاح آهي، جنهن سان اڻ ڳڻيا مفهوم لاڳاپيل آهن. هي لفظ يوناني ٻولي جي لفظ (Aistheta) مان ورتل آهي، جنهن جي معنى آهي، شين جي حواسن سان سُڃاڻ. يوناني ٻولي ۾ هن جو مطلب اهو به آهي، ته اهو ماڻهو جيڪو سُڃاڻي سگھي“(12).
جيمس ايل جيريٽ ان حوالي سان وڌيڪ وضاحت ڪندي لکي ٿو:
“Aesthetics is the study of aesthetic experience, aesthetic attitude, aesthetic quality, aesthetic value and derivatively of closely related topics such as artistic creativity, artistic standards, beauty and opposites”(13).
(جماليات، جمالياتي تجربي، جمالياتي رويي، جمالياتي خوبي، جمالياتي قدر ۽ ان سان ويجھڙائي رکندڙ ڪجھه ٻين موضوعن مثال طور، فنڪارانه تخليق، فنڪارانه معيار، حُسن ۽ ان جي ضدن جي مطالعي تي مشتمل آهي.)
حقيقت ۾ جماليات اهڙن فني اصولن جو مجموعو آهي، جن تحت فطرت ۽ حُسن جي پرک ڪئي ويندي آهي ۽ فلسفي سان ان جي لاڳاپي هجڻ ڪري، اها حُسن ۽ فن جي سوالن تي پڻ روشني وجھي ٿي. دي آڪسفورڊ انسائيڪلوپيڊيڪ ڊڪشنريءَ ۾ ان بابت هيئين لکيل آهي:
“Aesthetic (adj:) (a) of appreciation of the beautiful, having such appreciation in accordance with principles of good taste. (b) A movement in late 19th, in England advocating art for arts sake. Aesthetically (adv:) aestheticism(n) (c) philosophy of beautiful, philosophy of art”(14).
(الف ــ جماليات، خوبصورتي جي پرک جو علم، جنهن جو اصولي معيار لطف ۽ تسڪين آهي. ب ــ 19 صدي ۾ انگلينڊ ۾ شروع ٿيل تحريڪ، جيڪا فن براءِ فن جي حامي هئي. ٻ ــ جماليات، سونهن ۽ فن جو فلسفوآهي.)
ايسٿيٽڪس (Aesthetics) لفظ جي اُچار، ان جي اصليت ۽ معنى جي حوالي سان دي نيو انسائيڪلوپيڊيا برٽينڪا ۾ لکيل آهي:
“Aesthetics, also spelled esthetics…The term aesthetics derived from the Greek word for perception (Aisthesis) was introduced by the 18th century German philosopher Alexander Baumgarten to denote what he conceived as the realm of poetry, a realm of concrete knowledge in which content is communicated in sensory form. The term was subsequently applied to the philosophical study of all the art and manifestations of natural beauty” (15).
(ايسٿيٽڪس يا اسٿيٽڪس لفظ يوناني ٻولي مان ورتل آهي، جيڪو 18 صدي ڌاري جرمن مفڪر اليگزينڊر بام گارٽن، شاعري ۽ ٻين حسياتي شين جي ادراڪ جي حوالي سان متعارف ڪرايو ۽ اهو لفظ فن ۽ حُسن جي مڙني فلسفياڻي پهلوئن جو اطلاق ڪري ٿو.)
ساڳي لفظ لاءِ آڪسفورڊ انگلش ڊڪشنري جو مرتب لکي ٿو:
“Aesthetics (Aesthesis >Greek) (a) the perception of external world by the senses…The term aesthesis, properly signifies mere sensual perception of the outward qualities and necessary effects of bodies. (b) the antithesis between facts and feelings…..Aesthete(ad; gr) (c) one who professes a special appreciation of what is beautiful and endeavours to carry his ideas of beauty into practical manifestations” (16).
(ايسٿيٽڪس (ايسٿيسس ــ يوناني) اهڙو لفظ آهي، جيڪو خارجي دنيا جي حواسن ذريعي آگهي ڏئي ٿو ۽ خاص ڪري مادي خاصيتن ۽ اثرن جو حسي ادراڪ آڇي، حقيقتن ۽ احساسن جي وچ ۾ فرق پيدا ڪري ٿو. ان طرح هڪ فنڪار پنهنجي خاص بصيرت سان سونهن جي پرک ۽ حُسن بابت پنهنجن خيالن کي عملي جامو پهرائي ٿو.)
مٿين لفظ بابت وڌيڪ وضاحت ۽ روشنيءَ جي حوالي سان نيو اسٽينڊرڊ انسائيڪلوپيڊيا ۾ لکيل آهي:
“Esthetics or Aesthetics, The branch of philosophy that deals with the nature of beauty and art. The word esthetics was coined from the Greek word Aisthetikos meaning perceptible by the senses.Aesthetics is concerned with such problems as the nature of beauty. Is beauty quality that is present in an object or in the eye of the beholder? The nature of art is an art, an imitation of reality or an expression of emotion and the value art?. Is art valued for its social or moral effects or for its own sake?” (17).
(اسٿيٽڪس يا ايسٿيٽڪس، فلسفي جي اها شاخ آهي، جنهن جو تعلق حُسن ۽ فن جي فطرت سان آهي. ايسٿيٽڪس لفظ يوناني ٻولي جي لفظ ايسٿيٽيڪوس مان ورتل آهي، جنهن جي معنى حواسن ذريعي ساڃاھ آهي. جماليات جو تعلق حُسن ۽ ان سان لاڳاپيل مسئلن سان آهي. ڇا حُسن ڪنهن شيءِ جي خوبي آهي يا اهو ڪنهن ڏسندڙ جي اک ۾ ٿئي ٿو؟ فن، حقيقت جو نقل آهي يا جذبن جو اظهار؟. فن جا قدر سماجي ۽ اخلاقي اثرن سبب جنم وٺن ٿا يا اهي خود پنهنجو پاڻ ئي مُلهائتا آهن؟.)
جماليات لفظ جي بنياد، ان سان لاڳاپيل هم معنى لفظن جي بيان ۽ لغوي ڇنڊڇاڻ جي مٿين تفصيلي وضاحت کان پوءِ هاڻي هڪ نظر جماليات جي تشريح ۽ وصف تي وجھنداسين.