اَپورڻ يا جزوي تڪرار (Partial reduplication)
”جنهن فقري يا جملي ۾ ڪنهن صورت جي تڪرار واري عمل ۾ صورت جو پهريون جزو يا پويون جزو بدلجي ۽ باقي جزو ساڳيو رهي، ته اهڙي تڪرار کي اَپورڻ تڪرار چئبو“ (15). اياز جي شاعريءَ مان چند مثال:
پرڏيهي ڏيهي وڌو تو جو ٻيهر ٻک،
منهنجو من مورک، پيهي ويو پڇتاءَ ۾.
ڪيڏي هُر کُر، تنهنجي ان آواز ۾.
(ص31)
سونهن ڏسي سُڌ ٻُڌ مون کان سڀ وسري وئي.
(ص48)
ٻُڌي سُڌي ڳـــــالـهــــــڙيءَ مــنــهــنـجــــو نه ويـــســــاھُ،
تنهنجو منهنجو ٺاھُ، سانجھيءَ آنـدو سمنڊ تي.
(ص60) ــ (اُڀر چنڊ پس پرين)
ان کان علاوه اياز جي شاعريءَ ۾ وراڻ جا ٻيا ڪجهه نمونا پڻ ملن ٿا، جن جو ترتيب وار ذڪر هيٺ پيش ڪجي ٿو. ساڳي وراڻ جي سيبتائي ۽ سونهن ڪلاسيڪي شاعرن خاص ڪري شاهه ڪريم، شاهه لطف الله قادري ۽ شاهه لطيف وٽ جهجهي انداز ۾ ملي ٿي.
1. اياز جا ڪجهه بيت ڪنهن نالي سان شروع ٿين ٿا ۽ پوءِ اهو نالو مسلسل ورجاءَ جي صورت ۾ سِٽ جي ابتدا ۾، ته ڪڏهن وچ ۽ ٻي پد جي آخر ۾ دُهرائبو رهي ٿو.
2. ڪن بيتن ۾، شعر جو پهريون پد ورجائي هُن بيت ۾، نغمگي ۽ نظم جهڙي رنگيني پيدا ڪئي آهي.
3. ڪٿي بيت جي آخري پد ۾ فقرو ورجائي وراڻ پيدا ڪئي اٿس.
4. جڏهن ته ڪي بيت اهڙا آهن، جن جي آخري پد سان نئين بيت جي شروعات ڪئي وئي آهي.
تڪرار ۽ ورجاءَ جو اهو انداز اهڙو دلفريب ۽ دل نشين آهي، جو ان کي پڙهندي ۽ بار بار ورجائيندي اُڪتاهٽ بجاءِ لطف ۽ تسڪين جو عجيب احساس ٿئي ٿو. اياز جا وراڻ جي مٿئين خوبين وارا بيت تمام گھڻا آهن، جن کي هتي مڪمل پيش ڪرڻ ممڪن نه آهي، پر ورجاءَ جي چئني نمونن مان چند مثال هيٺ ڏجن ٿا.
سورٺ! هي آواز يا ڪاريهر جي ڪاٽ!
ڪيڏي انگن آٽَ، ڪيڏو لونءَ لُڇي پئي!
(ص81)
سورٺ! هي آواز يا شوَ جو تانڊو ناچّ ــ
ڪاري رات، ڪماچ، ڄرڪي پيو ڄر ۾.
(ص82)
سامي! هن سنسار ۾، هي ماڻهوءَ جو من،
پائي ماڻهوءَ پيار ۾، پنهنجو آتم ڌن،
پيارَ بنان پورن، ڪوبه نه آهي ڪاپڙي.
(ص212)
سامي! هن سنسار ۾، اَواهو انسانُ،
هيٺان آنڌي اُڀ جي، سدا سرگردانُ!
ماڻهو پو به مهانُ، نِڀُّ انهيءَ کان ننڍڙو.
(ص219)
سسئي! هيءَ سُڃاڻَ، جُڳَّ جُڳاندر ڳالهڙي،
جڙجي ويا جيءَ ۾، اکين جا اُھڃاڻَ،
پاڻ وڃائي پاڻُ، پاتو پنهنجي پاڻ کي.
سسئي! هيءَ ساڃاههَ،جُڳَّ جُڳاندرڳالهڙي،
من کي آڻي مُٺ ۾، هِئن ڇو هُونءَ نگاههَ!
ڪيڏي تو ۾ ڪامڻي! ڏورانهين جي ڏاههَ!
پَرجهيم منجهه پساههَ، ناتو نِيَرَ وانگيان.
(ص107)
جوڀن پهريان ڏينهڙا، ساوڻ گھاٽا مينهن،
سارا سارا ڏينهن، جُهڙ نه لهي جيءَ تان.
جوڀن پهريان ڏينهڙا، ڦَڳڻ ۾ جئن ڦُلَّ،
مور نه تن جي تُلَّ، سارا ڏينهن ڄمار جا.
جوڀن پهريان ڏينهڙا، گھٽائون گھنگھور،
منُّ انوکو مورُ، نچي تن سان نڀ ۾.
(ص102)
اُٿو پٿر پٻَّ جا، هن جا پير چمو!
ڪندو ڪونه ٻيو، ريٽو پنهنجو رت سان.
اُٿو پٿر پٻَّ جا، اُٿو، مُنڌَ ڏسو!
اڳتي ڪيچي ڪو، سڏُ نه ڪندو سڃ ۾.
اُٿو پٿر پٻَّ جا، ويو سج ٻُڏي!
جي هيءَ مُنڌَ لُڏي، ڪو به نه ويندو ڪيچ ڏي.
(ص118)
ٻانهون ساهڙ ٻک ۾، ڪنڌيءَ تي ڪامَهه!
ڪيئن نه پڪي پَهه، گھِڙي گھڙو هٿ ڪري.
ٻانهون ساهڙ ٻک ۾، مٿان ساوڻ چنڊُ!
ڏم ته ڏاري هينئڙو، گهر تڙ جيئڻ جنڊُ،
ميهر! توسان منڊُ، مور نه آهي اوپرو.
(ص125)
پاڻي، پرٽياڻيون، لهريون، پاڇا لوڏ ۾،
ٺونٺيون ڪَسيون ڪنگڻن، لهريون اُڏاڻيون،
رڻ جهڻ، رهاڻيون، نپوڙيندي ڪپڙا.
نپوڙيندي ڪپڙا، ٻانهون ٻر ٻر ڪن،
ڄڻ ڪو سج سرير ۾، لهسي منجهه لڱن،
اها! پورهيت تن، هڏ وڃي هِيرا ٿيا.
هڏ وڃي هِيرا ٿيا، پورهئي مٽ نه مور،
ساري رات سرور، پورهيو پگهر واسيو.
(ص104)
وَرَ ها ونگيءَ ٽَڪُ ۾، ڄاتئه ڀليءَ ڀت،
پوءِ به آڻي اَرٽَ کي، مون کي چيئه، ڪَتِ!
پرکيئه منهنجي پَتِ، ڦورو ڦولهه ته مان وڃان.
ڦوروڦولهه ته مان وڃان، مون کان وٺ اُٽلَّ!
مان ڄاڻان جي مون ڏنا، پوڻيءَ پوڻيءَ پلَّ،
توکي ڪهڙي ڪلَّ، مون ڇا اوريو اَرٽ سان!
ڦوروڦولهه ته مان وڃان، تَندُ تُراڙي پاءِ!
مون کي ئي ڪسُ لاءِ، آءٌ نه ڪسر هيرئين.
توري پوءِ اَگھاءِ، ڦورو ڦولهه ته مان وڃان!
سُٽُّ انهيءَ کان سَڦرو، جي ڪو آهه، ٻُڌاءِ؟
ونئڻن هوندي واءِ، مون پُڄاڻان پارکو!
(ص208)
مون کي منهنجي چنگَ، ڪاريهر جئن ڪاٽيو،
مون جئن اَٽيل انگَ، شال مَ پَسو پونيرو!
مون جان کنيو پيرُ، سجُّ هڻي ويو ٽامڻي ــ
مون جئن واريءَ ويرُ،شال مَ پَسو پونيرو!
روڳي راتيون ڏينهڙا، پلُ پلُ صديون پونءِ،
مون پيرين جا ڀونءِ، شال مَ پَسو پونيرو!
(ص268)
هي جي آيا هيل، اڳ نه اهڙا آڳڙيا،
ڪَٽُ ڪَڙڻ جي ويلَ، ڇا ڇا جرڪيا جيءَ ۾.
اڄ جن ڦوڪي آڳَ، اڳ نه اهڙا آڳڙيا،
ڌمڻ وڏا ڀاڳَ، ساري ڪَٽُ ڪڙهي وئي.
ڪُٽي ڪُٽي ڪَٽُ، رُڪُ ڪيائون پڌرو،
ڪيرُ لوهارن مَٽُ، اڳ نه اهڙا آڳڙيا.
(ص269) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
سوريءَ مٿي سڏڙا، ڏاڍا ڪالهه ڪيام،
سوچي سمجهي سنڌڙيءَ، ٻوڙي ڪَنّ ٻُڌام،
آڌيءَ رات اُجهام، ڏيئا منهنجي ڏات جا!
آڌيءَ رات اُجهام، ڪنهن کي گهرجي سوجهرو!
تنهنجو ههڙي واءَ ۾، ڪهڙو آهي قيام!
ڪهڙو ويرَ! وِسام، ڏيئا منهنجي ڏات جا.
ڏيئا منهنجي ڏات جا، ايڏو واءُ وَڻاءُ!
توتي ڪنهن به پتنگ جي پَرَ نه ڪيو پڙلاءُ،
آڌيءَ منجهه اُهاءُ، پو به اهو ئي ٿو ڪرين!
(ص61) ــ (وِڄون وَسڻ آئيون)
شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪيترن ئي هنڌن تي اسم تصغير جو استعمال ڪري، ان ۾ صوتي ميٺاڄ، احساس جي سادگي ۽ لهجي جي انوکي معصوميت پيدا ڪئي آهي. سنڌي ماڻهو پنهنجي عام ڳالھه ٻولھه ۾ اسم سان ’ڙو، ڙي يا ڙا‘ جا اکر مِلائي، اظهار ۾ عجيب نفاست پيدا ڪندا آهن، جيڪا سندن سٻاجھڙائي کي ظاهر ڪندي آهي. اياز پڻ پنهنجي هيٺين تخليقن ۾ ’اکين بدران اکڙيون، دل بدران دلڙي، جند بدران جندڙي ۽ مارن بدران ماروئڙا، سنڌ بدران سنڌڙي، ٻانهن بدران ٻانهڙي، ڪرهل بدران ڪرهلڙو، سانول بدران سانولڙو، چولي بدران چولڙي، گولي بدران گولڙي، رتول بدران رتولڙي، ڇولي بدران ڇولڙي، ۽ ٻولي بدران ٻولڙي‘ جا لفظ ڪتب آڻي نرالي نرملتا پيدا ڪئي آهي.
اکڙيون ڪيئن اَلينديون يار! سارا سور سلينديون يار!
(ص19)
ديس ڇڏي پرديس رُلي ٿي، دلڙي ٿي ديواني ڙي!
(ص19)
تو ۾ مون ۾ ساڳو، جندڙي ڪچو ڌاڳو.
(ص28)
آهي انگ اٽوٽ او ماروئڙا! وو ميان!
ماءُ اسان جي سنڌڙي، ڀاءُ ڀٽائي گھوٽ.
او ماروئڙا! وو ميان!
(ص83)
ساڀيا ۽ سپني ۾ ويڇا جو به مٽائي،
ٻول انهيءَ جي ٻانهڙي آهيان.
(ص82)
ڪرهلڙو ڙي جيءَ جھلو هو،
سانولڙي جو ڳيچ چئو ڪو!
(ص176) ــ (وڄون وسڻ آئيون)
جيئڻ جھيڻي باهڙي،
مچ نه ساڳيو مچ،
لالڻ! لاءِ نه ڏينهڙا!
ڏورانهن ۾ ڏيئڙا،
سانگيئڙن جي سارَ،
ڏٺي لهدم ڏکڙا.
هئه هئه منهنجي چولڙي،
ڌوءُ نه ڌوٻي گھاٽ تي!
ان ۾ جنهن جو واس آ،
آءٌ انهيءَ جي گولڙي.
آھ گجر جي گج ۾،
ڪائي رات رتولڙي.
سارو ڏينهن ڇهاءَ سان
ڇاتيءَ جَنهن جي ڇولڙي.
ميرو سمجھه نه منڌ کي،
ٻُڌ ته منهنجي ٻولڙي.
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص63)
”اياز نه صرف ٻوليءَ جي صوتياتي اثرن کي پنهنجي شاعريءَ لاءِ استعمال ڪيو آهي، پر لفظن جي اوک ڊوک ڪري، نوان لفظ، نيون تشبيهون، نوان استعارا ۽ نيون علامتون آنديون آهن ۽ ٻي طرف پنهنجي شاعريءَ جي زبان کي جديد دؤر جي تقاضائن سان لاڳو پڻ ڪيو آهي“ (16). ان کان علاوه شيخ اياز شعر ۾ نفاست ۽ نزاڪت پيدا ڪرڻ لاءِ ڪيترن ئي هلڪن ۽ نفيس لفظن جي استعمال سان گڏ نحوي ترڪيبن ۾ لفظن جون اڳياڙيون ۽ پڇاڙيون تبديل ڪري اظهار ۾ رَس ۽ رنگ پيدا ڪيو آهي.
نئين لفظن جو وڏو ذخيرو سندس شاعريءَ ۾ موجود آهي. لفظن جي هاڪاري، ناڪاري ۽ ذومعنويت سان گڏ هن پنهنجي شاعريءَ ۾ انيڪ ٻٽن لفظن، ضميري پڇاڙين، معنوي مصدرن، صفاتي حرفن، حرفي پڇاڙين ۽ صوتياتي قافين جو پڻ سهڻو استعمال ڪيو آهي. اسمن مان فعل، فعلن مان اسم، اسمن مان ظرف، ظرفن مان اسم، اسمن مان صفتون ۽ صفتن مان اسمَ جوڙڻ جون اڻ ڳڻيون خوبيون اياز جي شاعريءَ ۾ نظر اچن ٿيون، جيڪي اُتم ڏاتار سان گڏ سندس وڏي فنڪار هجڻ جي گواهي ڏين ٿيون.