شيخ اياز جي وائين ۾ فني ۽ فڪري حُسن
اياز وائيءَ کي نه رڳو عروضي سٽاءُ آڇي جديد خيالن سان هم ڪنار ڪيو آهي، پر ڪٿي ڪٿي هُن وائيءَ کي گيت جي لئي، رنگ، رس، چس ۽ آهنگ به ڏنو آهي، جيڪو پنهنجي نوعيت جو هڪ نئون ۽ انوکو تجربو آهي. اياز جي وائي ۽ گيت جو اهو مِلندڙ جُلندڙ ردم ۽ رنگ، ڪٿي ته ايترو سرايت ڪري ويل آهي، جو وائي ۽ گيت جي شناخت مشڪل ٿي پوي ٿي. مثال لاءِ سندس هي ٻه’گيت ـــ نما وائيون‘ ڏسو:
ڪيئن ڪريان مان، ڪنهن به ريت،
منهنجي من کي چين ناهي!
هاءِ، ڪهڙي ريت آهي، چنڊ ناهي منهنجو ميت،
منهنجي من کي چين ناهي!
هيءَ گلابي رُت ڇڏي، مون کان رُسي ويا ڪيئن گيت،
منهنجي من کي چين ناهي!
هار ڪائي هار ناهي، جيت ڪائي ناهي جيت،
منهنجي من کي چين ناهي!
تون ڪٿي آهين پرين، آهي ڪٿي اڄ تنهنجي پريت!
منهنجي من کي چين ناهي!
روح منهنجي جي نجات ــ
تنهنجي اکڙين ۾ هئي!
پياري پياري، ڪاري ڪاري، هيءَ ڪجل جي ڪائنات،
روح منهنجي جي نجات ــ
تنهنجي اکڙين ۾ هئي!
تنهنجي ڇپرن جي ڇپر هيٺان ڪئي مون ننڊ رات،
روح منهنجي جي نجات ــ
تنهنجي اکڙين ۾ هئي!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص103)
۽ هي ’وائي ــ نما گيت‘ جو نمونو به ملاحظه ڪريو.
چاندي راتين ۾ ڪنهن رابيل جي ٻوٽي جيان،
ڄڻ تون هئينءَ.
يا سڳنڌن ۾ ڀريل ڪنهن واءُ جي جھوٽي جيان،
ڄڻ تون هئينءَ.
کيرٿر تان گَڊُ ڪو نئن گاج تي جيئين جھُڪي،
تئن مان هُيس.
رڻ ۾ ڪوئي هرڻ پاڻي ڏسي ڏاڍو ڊُڪي،
تئن مان هُيس.
تون ملينءَ مون کي ته سارو جڳ مليو، ٻيو ڇا کپي!
منهنجي سکي!
ماڳ ڏاڍو آ پري، جي دڳ مليو ٻيو ڇا کپي!
منهنجي سکي!
(راج گھاٽ تي چنڊ، ص183)
شيخ اياز پنهنجي اظهار لاءِ ڪنهن مخصوص ۽ مقرر هيئت جي پرواھ نه ٿو ڪري. مخصوص ۽ مقرر حدون رواجي ماڻهن لاءِ هونديون آهن ۽ اياز پنهنجي تخليقي اظهار ۾ سچ ته غير رواجي ۽ غير معمولي تخليقڪار آهي. هن جي خيالن ۾ سامونڊي ڇولين جھڙي سرڪشي ۽ بي ساختگي آهي، جنهن کي ڪنهن طئي ٿيل رَند ۽ راھ تي هلائڻ ناممڪن آهي. اياز جي شاعريءَ جي هر صنف ۾ سندس انفرادي تجربي ۽ تخليقي انداز جي جھلڪ نمايان نظر اچي ٿي. هن جو اظهار پاڻ سان گڏ قالب ۽ هيئت ساڻ کڻي اچي ٿو. هن جي خيال کي پنهنجي خوبصورتي ۽ احساس کي پنهنجو روح آهي. اهو ئي سبب آهي، جو هن جي وائين جو به ڪو هڪڙو رنگ ۽ مقرر قالب ڪونه آهي، پر اهي گھڻ ــ رنگيون ۽ گھڻ ــ قالبيون آهن. سندس ڪن وائين ۾ غزل جھڙي تاثريت آهي، ته ڪن ۾ گيت جھڙي ڌنڪ ۽ ڪٿي وري ڪنهن ۾ لاڏي ۽ سهري جو ساءُ ۽ رچاءُ ملي ٿو. جيئن ’سهري ــ رنگ‘ واري هي وائي:
ٿالهه کڻي روپڙو ميندي پُسايو،
دودل گھر آيو.
نَڀَ جيان نيرڙو تنبو لڳايو،
دودل گهر آيو.
ڀورڙيون نينگريون ٻانهون وڌايو،
دودل گهر آيو.
ڏونڪلڙا ڀير تي ور ور وڄايو،
دودل گھر آيو.
دودل جو ديس لئه لايو سجايو،
دودل گهر آيو.
(واٽون ڦلن ڇانئيون، ص139)
هُن جي ڪجھه وائين ۾ نظم واري ٻولي، لهجو، اُڇل، حساسيت ۽ ڪَٿائي تسلسل به ملي ٿو، جنهن ڪري اهي هيئت توڙي لهجي ۾ وائي کان وڌيڪ نظم جي ڏِکَ ڏين ٿيون ۽ انهن جي رواني ۽ رنگينيءَ مان ڪٿي ڪٿي ٻنهي جو رَليل مِليل رچاءُ ۽ لطف به اچي ٿو. وائي ۾ اياز جو اهو فني تجربو يڪتا چئي سگهجي ٿو، جنهن کي پنهنجي الڳ ۽ انفرادي سونهن ۽ سندرتا آهي، پر شيخ اياز اڪثر ڪري شعري صنفن جا جيڪي مقرر فني سَنڌا ٽوڙيا آهن، ان سان مختلف شعري صنفن جي مخصوص شناخت ضرور متاثر ٿي آهي. اهو ئي سبب آهي، جو سندس شاعريءَ جي نقادن ۽ محققن لاءِ مختلف شعري صنفن ۾ امتياز ڪرڻ هڪ وڏو مسئلو آهي.اياز جي ’نظم ــ رنگ وائين‘ جا چند نمونا هيٺ ڏجن ٿا:
ترس اي حُسنِ ازلِ ــ
اڄ ته منهنجو روح رڄجي ئي نٿو!
ترس اي پرده نشين پردو هٽائي چار پل ــ
هيءَ هوا، هيءَ رات ۽ هيءَ آرزو دل ۾ اَجھل،
ترس اي حُسنِ ازلِ ــ
اڄ ته منهنجو روح رڄجي ئي نٿو!
چنڊَ، تنهنجي لاءِ آهن منتظر منهنجا ڪنول ــ
ترس اي حسنِ ازل!
اڄ ته منهنجو روح رڄجي ئي نٿو!
ترس، تو مان ڪجهه ته ڍاپن هاءِ هي اکڙيون ڀنل ــ
ترس اي حسنِ ازل!
اڄ ته منهنجو روح رڄجي ئي نٿو!(ص92)
اي زمانن جا ضمير!
تنهنجي ڪهڙي منزلِ مقصود آ؟
آب و گل مان ڇو بڻايئه زندگانيءَ جو ضمير؟
تنهنجي ڪهڙي منزلِ مقصود آ؟
آدمي ڪيو ڪوھ و صحرا، ماه و انجم کي اسير!
تنهنجي ڪهڙي منزلِ مقصود آ؟
چشمِ فطرت مان اڃا تائين اُگهيو ڪنهن ناهه نير!
تنهنجي ڪهڙي منزلِ مقصود آ؟
جنهن ڪئي ڪوشش، انهيءَ جو آهه سوريءَ تي سرير!
تنهنجي ڪهڙي منزلِ مقصود آ؟ (ص96)
ڀنڀٽ ڀنٽ ڀڙڪن ڀڙڪن،
راڳ اسان جا! راڳ اسان جا!
اکڙين ۾ آڙاھ ازل جا، آڳ اُلا آ سارو تن من،
ڀنڀٽ ڀنڀٽ ڀڙڪن ڀڙڪن،
راڳ اسان جا! راڳ اسان جا!
شعلا شعلا سارو عالم، جڳمڳ جڳمڳ سارو جيون،
ڀنڀٽ ڀنڀٽ ڀڙڪن ڀڙڪن،
راڳ اسان جا! راڳ اسان جا!
تند تپي ٿي، ڪوئي مٺڙو نانءُ جھپي ٿي، ڀٽڪي ڀٽڪي بن،
ڀنڀٽ ڀنڀٽ ڀڙڪن ڀڙڪن،
راڳ اسان جا! راڳ اسان جا! (ص101)
(ڀونر ڀري آڪاس)
شيخ اياز جي ابتدائي دؤر وارين وائين ۾ بلاشبه فارسي، اردو ۽ هندي ٻوليءَ جي ڪجھه دقيق لفظن جو واهپو ملي ٿو، جيڪو نج ٻهراڙي جي سادي وينگس جھڙي هن صنف لاءِ ٿورو اَسڀاويڪ لڳي ٿو، پر سندس پوءِ واري دؤر خاص ڪري،’لڙيو سج لڪن ۾، راج گھاٽ تي چنڊ، ڪپر ٿو ڪن ڪري، اَڪن نيرا ڦليا ۽ اُڀر چنڊ پس پرين‘ واري شعري مجموعن ۾ جيڪي وائيون آهن، اهي رس ڀري ٻولي، قدرتي ترنم، جذباتي ورلاپ، ڪردارن ۽ تمثيلن ۾ اصلوڪيون ۽ پنهنجي ڪلاسيڪي روايت جي خوشبو سان مڪمل طور رچيل نظر اچن ٿيون.
هن جي وائين ۾ داخلي درد ۽ اُڌمن جا ورلاپ به آهن، ته اجتماعي، قومي ۽ سماجي سُجاڳيءَ جو سڏ ۽ پڙاڏو به آهي. هن پنهنجي وائين ۾ نه رڳو سنڌ جي اتر، سِري، لاڙ، ڪاڇي، ڪوهستان، ٿر ۽ ڪچي جي منظرن، ماحول، سماجي حالتن، فڪري لاڙن، ٻولي، رسمن، رواجن ۽ عام انساني ڪيفيتن جو عڪس پيش ڪيو آهي، پر شهري زندگي، اُتان جي ٻولي، ماڻهن جي مزاج، انهن جي مالي مسئلن، فڪري مونجهارن، دلي روڳن ۽ راحتن جو پڻ اثرائتو ۽ ڀرپور چِٽُ چِٽيو آهي. هيٺين وائين ۾ جديد شهري جيوت جا عڪس ۽ نوان علامتي احساس پَسي سگهجن ٿا.
مومل رات هلائي ڪارِ،
نشي ۾ ڌُت مينڌرو!
جھرمر جهرمر ڪاڪ جان
رات هئي هوٽل جي بارِ،
نشي ۾ ڌت مينڌرو!
اُڀري ٿي آڪاش ۾
وسڪي جي نَئن تارون تارِ
نشي ۾ ڌت مينڌرو!
(هينئڙو ڏاڙهونءَ گل جيئن، ص71)
مَڇ وڏا مانگر،
قهري ڪُن ڪلاچ جا.
لولا لنگڙا مورڙيا ڪهڙا سَنڊَ سَٻر!
پُڇ پَچارون ايتريون سُجھن نه سانڀر
مون ڏي گھوري غور سان سانڀي ڇَر؟
ماڻهو منگهي پير جا گينوايا گوندر....
قهري ڪن ڪلاچ جا.
(جھُڙ نيڻان نه لهي، ص159)
اياز جي وائين ۾ هڪ طرف هن جي منفرد فني تجربن جو ساهس ملي ٿو، ته ٻي طرف محاڪات، تخيل، ٻولي جي مٺاس، لهجي جي نرملتا، ترنم جي تازگي، احساس جي نفاست، تمثيلي انداز، اظهار جي سادگي ۽ فنڪاراڻي حُسن جو نرالو امتزاج نظر اچي ٿو، جيڪو سچ ته پڙهندڙن جي دلين تي دستڪ ڏئي انهن جي اندر ۾ قرار جي بي قراري به پيدا ڪري ٿو، ته بي قراريءَ جو قرار به کين آڇي ٿو.
چانڊوڪيون راتيون،
چنبيليءَ جي واس ۾.
چنڊ پيو وهنجي مٿان سانوڻ برساتيون،
چنبيليءَ جي واس ۾.
ٽاري ٽاري ننڊ ۾، پکين جون لاتيون،
چنبيليءَ جي واس ۾.
توکي ساري سپرين، مون وايون ڳاتيون،
چنبيليءَ جي واس ۾.
(جھُڙ نيڻان نه لهي، ص123)
لُنءَ لُنءَ نڪتي لاٽَ،
ڪونجون ڪُڻڪن روهه ۾!
جهرمر جوت ٻَري پئي،
آئي ڇپر ڇاٽ،
ڪونجون ڪُڻڪن روهه ۾!
جرڪي پيئي جيءَ ۾،
وانگيئڙن جي واٽ،
ڪونجون ڪُڻڪن روهه ۾!
مارڳ ۾ مرڪن پيا،
لڱئي ساڻ للاٽ،
ڪونجون ڪُڻڪن روهه ۾!
(لڙيو سج لڪن ۾،ص56)
’چانڊوڪي رات ۽ چنبيلي واس‘ ٻِٽي احساس جون علامتون آهن. ’چانڊوڪي رات ۽ چنبيليءَ واس‘ ۾ جيڪڏهن ’پرين‘ سنگ ۽ ساٿ هوندو، ته ’چنڊ ۽ چنبيلي‘ سونهن ۽ سڳنڌ جون علامتون بڻجي وصل جي لمحن کي اڃان وڌيڪ حسين بڻائينديون، پر اهي جيڪڏهن جدائي، ڦوڙائي ۽ فراق جون ساعتون هونديون، ته ’چانڊوڪي ۽ چنبيلي واس‘ درد، ڀوڳنا، اذيت ۽ اضطراب جو اهڃاڻ بڻجي، انتظار ۽ اوسيئڙو ڪندڙ کي گھائينديون ۽ تڙپائينديون.
ساڳي ريت اياز جي وائيءَ جا ٻول ’لُنءَ لُنءَ نڪتي لاٽَ، ڪونجون ڪُڻڪن روهه ۾‘ هڪ عجيب ۽ انوکي درد جو تاثر پيش ڪن ٿا. هر لفظ ڄڻ ته درد جي دانهن آهي، ۽ هر دانهن ڄڻ ته روهه ۾ ڪونج جو ڪرلاءُ، جيڪو هر سِٽَ پڙهڻ سان هنئين ۾ هُرڻ ۽ ٻُرڻ لڳي ٿو. شيخ اياز جتي پنهنجي وائين ۾ داخلي ڪيفيتن ۽ احساسن کي اوريو آهي، اُتي هن وڻندڙ ٻولي، موهيندڙ تشبيهن، جاذب ترڪيبن ۽ اَڇوتن استعارن کي پڻ فنڪاراڻي نموني استعمال ڪيو آهي.
عشق اسان وٽ آرائينءَ جئن آيو جھول ڀري،
ڪوئي ڪيئن ڪري!
موتئي جهڙي مُرڪ پرينءَ جي مُگرو ماتِ ڪري،
ڪوئي ڪيئن ڪري!
ڏاڙهونءَ ڦُوههَ ڦُلاريا مُنهن ۾ ٻَهه ٻَهه يار ٻري،
ڪوئي ڪيئن ڪري!
جنهن جي چڳ چنبيليءَ ول جئن سُرهي سيج ڀري،
ڪوئي ڪيئن ڪري!
جنهن جا نِهٺا نيڻ ائين، جئن رڻ ۾ رات ٺري،
ڪوئي ڪيئن ڪري!
پَلَ پَلَ تي ٿو پيارُ ڪَمل جئن ڪومل هَٿَ ڌري،
ڪوئي ڪيئن ڪري!
تنهن کان ڪيئن جدا ٿي جيئون، سرتيون! ڪيئن سَري،
ڪوئي ڪيئن ڪري!
هَيءِ هَيءِ ڏاڙهونءَ جهڙا ڳل!
هَيءِ هَيءِ جوڀن جاڙَ ڪَيَءِ!
نچڻي ٻيهر اچڻي ناهي، هيءِ هيءِ پايل جهڙا پَلَ!
هَيءِ هَيءِ جوڀن جاڙَڪَيَءِ!
سارو ڏينهن وُٺو هو سانوَڻُ، بيٺا سانجهيءَ جو بادل!
هَيءِ هَيءِ جوڀن جاڙَڪَيَءِ!
ڪنهن جي واٽ وَٺي ويٺو آ، ڪاريهر جي ڪنهن کي ڪَل!
هَيءِ هَيءِ جوڀن جاڙَڪَيَءِ!
(وِڄون وَسڻ آئيون، ص18، 20)
مٿين وائين ۾، اياز ’پرينءَ جي مُرڪ کي موتئي، جوڀن کي ڏاڙهون ڦلار، زلفن کي چنبيليءَ ول، نيڻن کي رڻ ۾ ٺريل رات، پيار کي ڪنول ۽ پَلن کي پايل‘ سان ڀيٽ ڏئي هڪ طرف حُسن جو پُرڪشش جمالياتي احساس اکين اڳيان عيان ڪيو آهي، ته ٻي طرف پنهنجي وائين ۾ اندروني قافين ۽ تجنيس جي وافر واهپي سان وڻندڙ ترنم پيدا ڪيو اٿائين، جيڪو من جي ڪَلين کي مُرڪائي ۽ احساس جي ڳلين کي مَهڪائي ڇڏي ٿو.
وائيءَ ۾ وراڻيءَ سان نِڀاءُ ۽ وراڻيءَ جو مٿين سِٽَ سان رَچاءُ، انتهائي ڏکيو ۽ مشڪل معاملو هوندو آهي، پر اياز پنهنجن وائين ۾ نه صرف ان فني گھرج جو لاجواب پورائو ڪيو آهي، پر هن وائين ۾’هڪ لفظي‘ ۽ ’ٻه لفظي‘ وراڻين جا خوبصورت تجربا ڪري وائيءَ کي نئين ندرت ۽ نواڻ پڻ عطا ڪئي آهي، جيڪا فني توڙي فڪري لحاظ کان موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي.
بيڪس، ڪَنئيوُ ــ روهڙي.
ڄڻ ته اونده ۾ ٻري ٿو،
ڪوئي ڏيئو ــ روهڙي.
ٿي وجهي تاريخ ۾،
ڪنهن وقت ليئو ــ روهڙي.
(ص35)
ڪيترا ڏيئا ٻرن ٿا،
رات آئي.
آءُ منهنجي هنج ۾ منهنجي سُهائي،
رات آئي.
چنڊ وانگر هيءَ تنهنجي ويجهڙائي،
رات آئي.
(راج گهاٽ تي چنڊ، ص100)
شيخ اياز پنهنجن وائين ۾ پنهنجي داخلي ڪيفيتن جي ڪرب سان گڏوگڏ سنڌ ۽ ساري دنيا جي درد کي جنهن فنڪارانه قدرت ۽ ڪمال سان سمايو آهي، اهو سچ ته اياز جھڙي باڪمال شاعر جو ئي شيوو آهي. سندس وائين جي حوالي سان آغا سليم پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو، ”اياز کان اڳ شاعر وائيءَ ۾ لوڪ داستانن جي ڪردارن جي واتان پنهنجي دؤر جو داستان بيان ڪندا هئا، پر اياز وائيءَ کي سماجي ناسورن جي اظهار لاءِ به استعمال ڪيو آهي“ (22). هو زندگيءَ جي هر درد ۽ الميي کي وائيءَ جي ورلاپ ۾ سمائي ٿو، ايتري تائين جو بازار ۾ وڪامجندڙ ناريءَ جي ڪٿا ۽ ڪرب کي پنهنجي وائي ۾ هن ريت اظهاري ٿو.
روز وڪاڻي هاءِ نماڻي، وينگس وچ بزار،
الوميان وينگس وچ بزار.
ڪپڙا جنهن جا رنگ برنگي، چپڙا چاشني دار،
ممتا ماري ماءُ ستي هئي، ڄائيءَ لاءِ ڄمار،
ڪنهن ٿي ڄاتو وقت ڪندو هيئن لوليءَ تي للڪار.
(ڪلهي پاتم ڪينرو، ص24)
شيخ اياز جي وائين ۾ موضوع جي وسعت سان گڏوگڏ ترنم ۽ فني ندرت به جهجهي ملي ٿي. هن جي وائين ۾ انيڪ تجربن ۽ غير رواجي اظهار جي خوبين کان علاوه هڪ الڳ فڪري رچاءُ، تخيلي تازگي، رواني ۽ احساساتي حُسناڪي جو امتزاج ملي ٿي. فڪر ۽ موضوع جي لحاظ سان اهي انسان جي داخلي جذبن ۽ جولانن جون ترجمان آهن ۽ احساساتي اعتبار کان انهن جو خمير ڪلاسيڪي ۽ جديد ادب جي مٽيءَ مان ڳوهيل آهي.