1. حُسن جو مابعدالطبيعاتي نظريو
Metaphysical theory of Beauty
هن نظرئي موجب حُسن، ”الله تعالى جي هڪ صفت آهي ۽ صرف اها شيءِ خوبصورت آهي، جيڪا ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان الله سان لاڳاپيل آهي“(44). هن نظرئي جي حامين ۾ شيلنگ، شوپنهار، ڪرزن، فشر، ونڪل مان ۽ سينٽ آگسٽائين وغيره شامل آهن، پر هن جو پهريون داعي يوناني مفڪر افلاطون هو، جنهن جي خيال موجب: ”حُسن مطلق، ازلي ۽ ابدي آهي ۽ اهو خير ۽ صداقت جو هم معنى پڻ آهي. خدا جي ذات ۾ اهي اعلى قدر نه فقط موجود آهن، پر ذاتِ باري تعالى انهن جو سرچشمو آهي. حُسنِ مطلق، هر حسين شيءِ ۾ منعڪس آهي. اهو ڪامل، يڪتا ۽ سدا رهندڙ آهي. حُسنِ مطلق، ادراڪ کان مٿانهون آهي، جنهن کي ظاهري اک سان نه، پر دل جي اک سان پَسي سگھجي ٿو“(45).
اِشراقي فلسفي افلاطون ۽ فيثا غورس هن نظرئي جي تمام گھڻي پرچار ڪئي، جنهن ۾ اڳتي هلي ڪجهه واڌارا ڪري فلاطونيس نو اِشراقيت جو نظريو پيش ڪيو. انهن ٻنهي نظرين جي تصوف جي مختلف مسلڪن سان وابسته صوفين ۽ سنتن پوئواري ڪئي آهي. معروف مفڪرن اِبن سينا، فارابي ۽ اخوانِ صفا کان وٺي منصور حلاج، امام غزالي، جنيد بغدادي ۽ بايزيد بسطامي تائين سڀئي ڪنهن نه ڪنهن طور ان خيال جا قائل رهيا آهن. سندن خيال موجب هن دنيا ۾ موجود شين ۾ جيڪو به حُسن ۽ جمال آهي، اهو آفاقي حُسن جو عڪس آهي. هن ساري سنسار ۾ جيڪي رنگ ۽ رونقون آهن، اهي نورِ الاهيءَ جو ڪمال آهن. ”جڏهن جز ۾ ڪل، فاني ۾ لافاني، مُرئي ۾ غير مُرئي، ڪثيف ۾ لطيف ۽ سياهي ۾ نور چمڪي ٿو، ته ڏسندڙ جي اک اصل ۾ ازلي حُسن جو مشاهدو ڪري ٿي ۽ سندس روح سرشار ٿي وڃي ٿو“(46).
تون ئي سڀ جي ساهه ۾، سڀ ۾ تون ئي تون،
سانجھي، سمنڊ، سپون، ڪيئي ولر واءُ ۾.
(شيخ اياز، اُٿي اور الله سان، ص15)