صنعت مبالغو (Allusion)
ڪنهن ڳالھه کي وڌائي، اهڙي ريت بيان ڪجي، جو اها وڌاءُ ۽ مبالغو محسوس ٿئي ۽ عقل کان مٿانهين ۽ اعتبار ۾ نه اچڻ جھڙي لڳي، ته ان کي صفت مبالغو چئبو آهي. شاعريءَ ۾ نثر جي نسبت جذباتي اثر انگيزي جي صلاحيت وڌيڪ ٿئي ٿي. نثر ۾ لفظي تاڃي پيٽي سان مفهوم ۽ معنويت پيدا ڪري سگھجي ٿي، جڏهن ته شاعريءَ ۾ رڳو لفظي سٽاءَ سان اهو سڀ ڪجھه حاصل ڪرڻ ممڪن نه آهي، ان لاءِ شعري جماليات جو هجڻ انتهائي ضروري آهي.
نثر ۾ مبالغي ۽ ابهام جو عنصر فهم ۽ ابلاغ جا مسئلا پيدا ڪندو آهي، پر شاعريءَ ۾ مبالغو، سحر ۽ حُسن جو استعارو آهي. شعر ۾ جيستائين سحر ۽ جادوئي اثر نه هوندو، تيستائين اهو پنهنجو احساس ۽ تاثر دل ۽ دماغ تائين منتقل ڪري ۽ پهچائي نه سگھندو. شعر جي تحسين ۾ ابلاغ ۽ فهم جو رشتو لاڳاپيل آهي. فهم کان سواءِ ابلاغ ممڪن آهي، پر ابلاغ کان سواءِ فهم ناممڪن آهي. شعر جي اثر انگيزي لاءِ ٻين ڪيترن ئي فني ۽ جمالياتي جُزن سان گڏ ابهام ۽ مبالغي جو عنصر انتهائي اهم آهي، جيڪو شاعريءَ ۾ نرالي سونهن کي جنم ڏئي ٿو.
شاعريءَ ۾ ابهام جو ابلاغ ۽ فهم نهايت ئي نازڪ معاملو آهي. شعر ۾ ابهام ۽ مبالغا آرائي جي حقيقي حُسناڪي اهو ئي شاعر پيدا ڪري سگھندو آهي، جنهن جو روح حقيقت جي ادراڪ ۽ ادراڪ جي حقيقت کان آشنا هوندو آهي. شاعري مان جذباتي طور محظوظ ۽ متاثر ٿيڻ لاءِ شيخ اياز پڻ پنهنجي شاعريءَ ۾ ابهام ۽ مبالغي جو عنصر شامل رکيو آهي، جيڪو تخيلي توڙي احساساتي حوالي سان موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي.’سج جي چترڪار هجڻ، مَٽ مان مَهڪي جيئڻ جي جنسار جو نڪرڻ، پيئڻ کان پوءِ جيئڻ ۽ سروَ سان سرجڻهار جي لنءَ لنءَ لهڪڻ، عدم کان به اڳ هجڻ، مور جي نچڻ سان ساري سنسار جو محوِ رقص ٿيڻ، کنوڻ جو کِلڻ ۽ ڪونڊيءَ ۾ اڄ به مارئيءَ جي پاڻي پيئارڻ جي احساسَ‘ جون ڳالهيون جيڪي اياز پنهنجي هيٺئين شعرن ۾ ڪيون آهن، اهي مبالغي ۽ ابهام جي صنعت جي ذمري ۾ اچن ٿيون ۽ حقيقت جيان انهن کي به پنهنجي هڪ الڳ سونهن ۽ صداقت آهي.
مَهڪي نڪتو مَٽَ مان، جيئڻ جو جنسار،
سَروَ سِرجـــڻهـار، لـنءَ لـنءَ ۾ لـهڪڻ لڳو.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص156)
مون کان اڳ به ڪونه هو، مون کان پوءِ نه ڪو،
ڪنهن به ته هي سپنو، مون جئــن ڏٺو ڪينڪي!
هو لهريون آڪاش جون، جن جو آر نه پار،
سورج چتـرڪـار، جـن جـا چـتر ٿـو ڪـــڍي.
(اڀر چنڊ پس پرين، ص82، 90)
ڌرتي ساري ٿي نچي، نچي ٿو پاتار،
مورَ سڄو سنسارُ، آندو آهي وجد ۾.
(ص55)
راڌڻ پور ۾ رات، چنڊُ ڏَسي ٿو پيچرو،
شايد منهنجي باتِ، آئي تنهنجي سمجهه ۾؟
تنهنجي ڄاڻَ نه ڄاڻَ، تون جو مون تي ٿو کِلين،
کنوڻ کِلي اُڀَ ۾ ڇا ڄڻ پنهنجو پاڻَ؟
يا ساري مانڊاڻَ، تو تي ٺٺولي ڪئي؟
اڃا ڪوُنڊي مارئي پاڻي پيئاري،
مون کي جيئاري، سارَ انهيءَ جي سَتَّ جي.
(ص81) ــ (سورج مُکيءَ سانجهه)
شيخ اياز جي شعري لسانيات نه رڳو سليس، سُپڪ، سرل ۽ سهڻي آهي، پر هُن ان کي پنهنجي شاعريءَ ۾ ٻين ڪيترين ئي فني صنعتن سان سنواري ۽ سينگاري اهڙي نئين نويلي ڪنوار جيان بڻايو آهي، جو ان جي نزاڪت ۽ سونهن هر پڙهندڙ ۽ ٻُڌندڙ تي پنهنجا مختلف ۽ ديرپا اثر ڇڏي ٿي.