صنعت تضمين (Borrowing)
جڏهن هڪ شاعر ڪنهن ٻي شاعر جي ڪا اهڙي سِٽ يا مصرع پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪتب آڻي، جيڪا ضرب المثل هجي يا ان مان ائين نه لڳي ته شاعر ڪا چوري ڪئي آهي، ته ان کي تضمين چئبو. لطيف سائين هي هنر پنهنجي شاعريءَ ۾ تمام گھڻو اپنايو آهي. پنهنجي متقدمين قاضي قادن، شاھ ڪريم، شاھ عنات رضوي، ڪبير، ميران، حافظ، سعدي ۽ ٻين ڪيترن ئي شاعرن جي سِٽن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ انتهائي فنائتي انداز ۾ تضمين طور استعمال ڪرڻ سان گڏ قرآن مجيد جي ڪيترين ئي آيتن جي حصن ۽ عربي مقولن کي پڻ هن پنهنجي تخليقي فن ۽ ڏات سان پنهنجي شاعريءَ ۾ سمايو آهي، جو اهي ڪنهن به طور تي اوپريون ۽ ڌاريون نه ٿيون لڳن، پر سندس اظهار جو اٽوٽ حصو محسوس ٿين ٿيون.
شيخ اياز پڻ ڪجھه شاعرن جون مصراعون تضمين جي انداز ۾ پنهجي شاعريءَ ۾ استعمال ڪيون آهن، جيڪي شعر ۾ اُڌاريون ۽ اَسونهيون محسوس ٿيڻ بدران سونهندڙ ۽ سندس ئي تخيل جو حصو محسوس ٿين ٿيون. خاص ڪري ڀٽائي جي شاعريءَ جون انيڪ سٽون هن پنهنجي شاعريءَ ۾ تضمين طور ڪتب آنديون آهن. مثال طور هيٺين بيتن ۾، ’جاڳ به تنهنجي جيءَ سان‘، ’چارئي چُنيءَ پوت‘، ’مون کي چاڙهي چيِئنَ‘، ’ڏيئا تيل ڦليل جا‘، ’سون سريکا هٿڙا‘، ’هٿين، پيرين، مونڙين‘، ’جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا، ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا‘ وغيره، شاھ لطيف جي بيتن جي ڪجهه پدن جا لفظ آهن، جن کي اياز پنهنجي فنائتي ڏات ۽ ڏانءَ سان پنهنجي شاعريءَ ۾ اهڙيءَ ريت سمايو ۽ سلهاڙيو آهي، جو اهي سندس ئي اظهار ۽ تخيل جو جُز ٿيون لڳن.
’جاڳ به تنهنجي جيءَ سان‘، ننڊ به توسان نينهن،
تـــوبــن مـنـد نه مـيـنـهـن، راس نه آيــون راتــڙيــون.
(ص76)
ڪونه ڍڪيندا انگڙا، ’چارئي چنيءَ پوت‘
ورت وريتيءَ هٿ ۾.
(ص84) ــ (وڄون وسڻ آئيون)
’مون کي چاڙهي چيِئنَ‘، تون پوءِ ٿو پُڇين ڪيئن؟
تـوسـان ٿــيــنــدو هــيئــن، ايءُ به تــــو ڄـــاتـــو هــيــو؟
(ڪونجون ڪرڪن روھ تي، ص56)
’ڏيئا تيل ڦليل جا‘ ڦوڪي وِسايان،
توکي واري ميڌرا! اُڻ تڻ اُجھايان،
وري نه لايان، مِيٽي لَنوَ للاٽ مان.
(ص 148)
’ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا‘ تو، ڏاهپ ســـارا ڏنــگ،
اندر ٻاهر تون ئي آهين، کوهيان ٿو مان کنڀ.
(ص124) ــ (سانجھي سمنڊ سپون)
’ســـون ســريــکــا هـٿــڙا‘ گُھــرن ٿــــا انـصــــــاف!
جي تون سچ صراف، ڦورو ڦولھه ته مان وڃان!
(ص207)
’هٿين، پيرين، مونڙين‘، ڪاهيم تنهنجي ڪڍ،
سُپنا منهنجي ساھ جا! (ص302)
تتر تيز اُڏار،
’جوڀن ٻه ٽي ڏينهڙا‘
(ص297) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
شيخ اياز ائين تلسي داس ۽ بابا فريد جي پڻ تضمين ڪئي آهي.
آنءُ سکي هِي ڳالهڙي، تُلسي تنهنجي ساٿ،
’مايا ڪون مايا ملي، ڪَر ڪَر لنبي هاٿِ‘.
(ص366)
جهڙي ڳالهه فريد ڪئي آ، اهڙي ڳالهه نه ٻي،
’نه ڏيک پرائي چوپڙي، نه ترسا اپنا جي.
اهڙي ڳالهه نه ڳاتي آ ڪنهن، ويو فريد جا ڳائي،
’پيار ڪِئي سي هو نهين سَڪتا، چاهي جِي للچائي‘.
(ص367) ــ (شيخ اياز، شاعري ــ 9)
اياز، سچل سرمست جي شاعريءَ مان سِٽون اُڌار وٺڻ کان علاوه پنهنجي هم عصر شاعر ۽ دوست ناريڻ شيام جي پڻ تضمين ڪئي آهي.
سپنو ساڀيـان ٿــي وڃــي، اهــڙو ڪـوئـي مُــلُ!
’پُٺيان ڄڃ مَ ڄُل‘، ڏات! ڪڏهن تون ڏيھه ۾.
(ڪپر ٿو ڪن ڪري، ص291)
’الا‘ ائين نه هوءِ‘ جو هي ٿر ٿَميو رهي!
لــوءَ نه لهـسي لــوءِ، ڀـرجـو گـرجـو بـادلو!
(وڄون وسڻ آئيون، ص73)
ان کان علاوه اياز لوڪ شاعري، لوڪ چوڻين ۽ قرآن مجيد مان پڻ ڪجهه سِٽون تضمين طور کڻي انهن کي پنهنجي شاعريءَ ۾ اهڙي فنائتي نموني پيش ڪيو آهي، جو انهن کي پڙهڻ کان پوءِ کيس داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگهجي.
منهنجي لاءِ علاج اجايا، تون ئي آن شافي،
’اياڪ نعبد‘آءٌ پڙهان جي، منهنجي لئه ڪافي.
(ص197)
ڌوتي هي دنيا آ ڌوتي، هن دنيا کي تياڳ،
’انت بحر جي خبر نه ڪائي‘، جهاڳ سمندر جهاڳ.
(ص200)
’اکيون ادل جون ٻَرن مشعالا‘، نيٺ وسامي وينديون،
جوت اها اوندهه ۾ هو ڪيڏانهن کڻي وينديون!
(ص207)
’هر ڪنهن ڪيتو ڏيڻو آهي، ڪرڻي ڀرڻي آهه‘،
آهه نديءَ ۾ تِک، اڪيلي پار اُڪرڻي آهه.
(ص214) ــ (شيخ اياز، شاعري ــ 9)