مُندن جو مَنڊل (1947ع)
ناٽڪ جي پهرين منظر ۾ ئي سالن کان وڇڙيل سَکيون ۽ سرتيون جڏهن کوهه تي پاڻ ۾ ملن ٿيون، تڏهن هڪ ٻئي سان معصوم محبتن ۽ سُندر اظهارن جا نفيس تاڪيا هن ريت کولن ٿيون.
رُتيون سُهاوڻيون، ٻه چار سانوڻيون، ڪٿي هُيهءُ
سَکيون، ڪٿي ڪٿي هُيهءُ؟
نه کوهه تي ڪڏهن مِلو، نه گهاگهريون کڻي ڏيو،
نه انتظار ۾ ٽِلو، نه کُڏ مٿان ڦڻي ڏيو
جڏهن ڪڪر هَنيون هُيون ڇاوڻيون، ڪٿي هُيهءُ؟
رُتيون سُهاوڻيون، ٻه چار سانوڻيون، ڪٿي هُيهءُ
سَکيون، ڪٿي ڪٿي هُيهءُ؟
مٿين سِٽن ۾ جتي ٻالڪ ــ وهيءَ جي سُڀاءَ، معصوم ميارن ۽ هڪٻئي سان حجت ڀريي پنهنجائپ واري لهجي جو اصلي هڳاءُ ملي ٿو، اُتي شاعراڻي نفاست ۽ لهرن جيان ترنم جي رواني ۽ رنگيني، جنهن ۾، ’سُهاوڻيون، سانوڻيون، ڇاوڻيون، رُتيون، سَکيون، گهاگهريون، هَنيون، هُيون، مِلو، ٽِلو، ڏيو، کڻي، ڦَڻي‘ وغيره جهڙن استعمال ٿيل قافين جو مَنڊيل مانڊاڻ پڻ من کي موهي وجهي ٿو. مٿان وري ’رُتيون سُهاوڻيون، ٻه چار ساوڻيون‘ کان پوءِ ’ڪٿي هُيهءُ، سَکيون ڪٿي ڪٿي هُيهءُ‘ جو ورجاءُ، ۽ اُن ۾ ’ڪٿي‘لفظ جو ٽي دفعا تواتر سان دُهراءُ ويتر ڪيترو نه سڀاويڪ ۽ ٻاراڻي ٻولن جي حقيقي عڪاسي ۽ حُسناڪي پيش ڪندڙ محسوس ٿئي ٿو.
کوهه تي ڪَٺي ٿيل اهي سهيليون پنهنجن ٻين ٻن سرتين، جيڪي پنهنجن اباڻن سان روزيءَ خاطر ڪنهن ڏورانهين ڏيهه ويل هيون،کان وڇڙيل ڏينهن جا حال احوال وٺڻ بعد جڏهن پنهنجي وطن ۽ مٽيءَ جي اُڪير بابت پُڇن ٿيون، تڏهن اهي موٽ ۾ پنهنجن احساسن جي اور ساڻن هن طرح اورين ٿيون.
گهُمي جهان ڏٺو مگر، وطن وري به آ وطن،
وطن وري به آ وطن.
اسين ڪڏهن سِري نگر، ڪڏهن مها بليشور،
ڪٿي اها فضا نه هئي، اُڪير ئي اُها نه هئي،
سنهي سُئيءَ سِبيو اياز! سنڌ سان مُدام من،
وطن وري به آ وطن!
شيخ اياز جو هي منظوم ناٽڪ چئن موسمن يعني ’ساوڻ، سرءُ، سيارو ۽ بهار‘ جي ماحول، حالتن ۽ پسمنظر ۾ لکيل آهي. هر مُند کي اياز هڪ احساس ۽ علامت طور استعمال ڪري، پنهنجن خيالن ۽ جذبن جو اظهار ڪيو آهي. مثال طور ’ساوڻ‘ کي هُن چوماسي جي بارشن، ڪاري ڀوري بادلن ۽ سُهاني موسم طور ورتايو آهي. هن موسم ۾ جتي اُڃايل ڌرتي پنهنجي پياس، برسات مان اُجهائيندي آهي ۽ وڻ ٽڻ برساتي بوندن ۾ ڌوپي اُجرا ٿي پوندا آهن، پپيهو پيار جا گيت آلاپيندو ۽ مور پنهنجا حسين پنک پکيڙي رقص ڪندو آهي، اُتي ڪويل جي ڪوڪ، وڇڙيل پرين پيارين جي ياد ڏياري، ڇُٽل ڦَٽَ چِڪائي وجهندي آهي.
چوماسي هن ويراني ۾، مس مس پير ڌريا،
مِينهوڳيءَ جا جهلڪا آيا، اڄ ڄڻ کيپ ڀريا،
جئن هو بادل آيا، ڇايا، سايا لهرايا!
سڀ گڏجي:
ڪارا، ڪارا، بادل اُڀ تي جهوليندا آيا،
عالم تي ڇايا.
ٽين:
ڪوڪ وڌي ٿي ڪويل جي ڄڻ، ڪاتي ساوڻ ۾،
پِيهو پِيهو هاءِ پپيهي، لاتي ساوڻ ۾
مور نچي، پر ڦهلائي، ٿي بادل ريجهايا!
سڀ گڏجي:
ڪارا، ڪارا، بادل اُڀ تي جهوليندا آيا،
عالم تي ڇايا.
ساڳيءَ ريت ’سرءُ‘ ويراني ۽ پن ڇڻ جي مُند آهي، جنهن ۾ ساوا وڻ، توڙي ٽِڙيل گل ۽ ٻوٽا سڀ مُرجهائجي وڃن ٿا، پر ان ئي موسم ۾ هندن لاءِ ’ڏياري‘ ۽ مسلمانن لاءِ ‘عيد‘جا تهوار، خوشين ۽ سرهائين جو سامان کڻي ايندا آهن، جنهن کي اياز پنهنجي منظوم ناٽڪ ۾ نينگرين جي زباني هيئن بيان ڪري ٿو.
مُند سرءُ جي آئي، ڪَلي ڪَلي مُرجهائي،
سُڪا نديون ۽ نارا، پکي ڪٿي ويچارا؟
ڪوماڻا سڀ ٻارا، ساوڪ آهي نه سائي،
مُند سرءُ جي آئي ...........
(هڪ هندو ڇوڪري هڪ پاسي کان ڏياٽي کڻي اچي چويس ٿي):
ايندي جلدي ڏياري
(هڪ مسلمان ڇوڪري
ٻئي پاسي کان ڏياٽي کڻي اچي چويس ٿي):
عيد به پياري پياري
(ٽئي ڇوڪريون گڏجي):
ڪجي انهيءَ جي تياري
ٿيندي سرءُ سوائي،
مُند سرءُ جي آئي.
ائين سياري جي سردين ۽ بهار جي دلڪش منظرن ۽ مظهرن جي ذڪر سان ناٽڪ پنهنجي پُڄاڻيءَ تي رَسي ٿو ۽ کوهه تي سموريون سرتيون ملي، خوشي ۽ سرهائيءَ جا ڳيچ ڳائن ۽ جهمريون پائن ٿيون.
اياز هي مختصر ناٽڪ توڙي جو ٻارن لاءِ پنهنجي نوجوانيءَ واري اوستا ۽ شاعري جي ابتدائي تجرباتي ڏينهن ۾ لکيو آهي ، پر ان ۾ هن جي فطري شاعر هجڻ جي جوت ۽ جهلڪ چِٽي ملي ٿي. هن ناٽڪ جي ٻولي سادي ۽ ڪردار ٻارَ، خاص ڪري ڇوڪريون آهن، جن جي داخلي ڪيفيتن، سرهائين ۽ اَرهائين جي احساسن ۽ اندر ۾ سانڍيل خوابن ۽ خوبصورتين کي انتهائي مؤثر ۽ فنائتي انداز سان اظهاريو ويو آهي. ناٽڪ جا ٻول ته ٻاراڻا آهن، پر انهن ۾ خيال جي گهرائي، رمزيت جي گهڻ رُخي ۽ اظهار جو انداز بنهه تخليقي ۽ فنڪاراڻو آهي. سموري سنگيت ناٽڪ ۾ لهرن جهڙي رواني ۽ گلستان جي منظرن جهڙي محبوبيت سان گڏوگڏ جيڪا فڪري سُرت ۽ فنڪاراڻي حُسناڪي ملي ٿي، اها سچ ته، نه رڳو موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي، پر اها شعور کي نئين ۽ نرمل آگهي عطا ڪرڻ کان علاوه ڪيترن ئي اَڇوتن احساسن سان پڻ آشنا ڪري ٿي.