مرڪب لفظ (Compound words)
مرڪب لفظ ٻن يا ٻن کان وڌيڪ ڀاڱن (مفرد لفظن) مان جُڙي ٿو ۽ هر هڪ ڀاڱي جي ڌار معنى سان گڏ ٻنهي جي گڏيل معنى به ٿئي ٿي (12). مثال طور خيرــ خواھ ۽ خواب ـــ گاھ وغيره.
شيخ اياز ٻوليءَ جو سونارو ۽ وينجھار آهي. هو پنهنجي شاعريءَ ۾ لفظن کي اهڙيءَ ريت پِروئي ٿو، جو اهي سندس احساس ۽ وجداني ڪيفيتن کي پاڻ ۾ سمائڻ سان گڏوگڏ سِٽَ ۾ اهڙي فني سونهن سان نِکري بيهن ٿا، جو انهن جو تاثير ۽ جمال من کي موهي ۽ مُنڊي ڇڏي ٿو. اياز ٻن اسمن جي جوڙ سان پنهنجي شاعريءَ ۾ ڪيترائي اهڙا مرڪب لفظ استعمال ڪيا آهن، جيڪي نه رڳو سندس نرالي تخليقي ڏات جو ڏس ڏين ٿا، پر اهي سندس شاعريءَ ۾ اَروڪ ترنم، نئين تازگي ۽ ميٺاج کي پڻ جنم ڏين ٿا. اياز جي اهڙن انوکي مفهوم ۽ سُريلي مرڪب لفظن جا ڪجھه مثال ڏجن ٿا.
آءٌ ته وارياسو رڳو، تون ئي ڏٿ ــ ڏهر،
ســـــــــارا پـــــــل ــ پــهـــــــر، تـــــــــو ســـــنـــگ آنءُ ســــنواريا.
(ص128)
ســـــاري عـــمر هـيـکـلو، سُــپـن ــ چــــــاري آنءُ،
ها مون تنهنجو نانءُ، ڪيئن ٻڌو، ڪاٿي ٻُڌو؟
(ص129)
تون ئي آرهڙ ــ ڏينهڙا، تون ئي مُندَ ــ مَلارَ،
مون تي تنهنجي سار، ڇپر ــ ڇانو جيئن.
(ص140)
آنءُ مَدايون ايتريون، ڪانهي ڪائـي ڪـــٿ،
ڇا تون دعا ــ هٿ، مون لئه کڻندين ڪينڪي.
(ص146) ــ (ڪتين ڪر موڙيا جڏهن ــ 1(
مٿئين بيتن ۾،’ڏٿ ــ ڏهر، پل ــ پهر، سُپن ــ چاري، آرهڙ ــ ڏينهڙا، مند ــ ملار، ڇپرــ ڇانو ۽ دعا ــ هٿ‘ مرڪب لفظ آهن.
عام ڳالھه ٻولھه يا رواجي اظهار توڙي تحرير ۾ لفظن جو ورجاءُ بدزيبو ۽ معيوب محسوس ٿيندو آهي، پر تڪراري يا ورجاءَ وارا لفظ شاعريءَ ۾، سونهن ۽ سرلتا پيدا ڪندا آهن، پر شرط اهو آهي، ته انهن جو استعمال فنڪارانا ۽ تخليقي انداز سان ٿيل هجي. ڪلاسيڪي سنڌي شاعريءَ ۾ شاهه لطيف پنهنجي شاعريءَ ۾ لفظن جي ورجاءَ کي انتهائي فنائتي انداز سان پيش ڪيو آهي، شيخ اياز پڻ ساڳي ورجيس کي پنهنجي شاعريءَ ۾ سهڻي ۽ سيبائتي نموني سان اظهاريو ۽ نڀايو آهي.
’تڪرار يا ورجاءَ واري لفظن‘ بابت ٻن لسانياتي ماهرن بلاخ (Bloch) ۽ ٽرئگر (Trager) جو حوالو ڏيندي، ڊاڪٽر غلام علي الانا پنهنجي ڪتاب، ”سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس“ ۾ لکي ٿو: ”تڪرار ڪنهن لفظ جي سڄي صورت يا ڪنهن جز کي دهرائڻ جي عمل کي چئبو آهي، جنهن جي دهرائڻ سان لفظ يا ان جي حصي ۾ ڪابه تبديلي نه ايندي آهي“ (13). فني لحاظ کان تڪراري لفظن جا ٻه قسم آهن. (i) پورڻ يا مڪمل تڪرار (ii) اَپورڻ يا جزوي تڪرار.