فن جو فلسفو
هن دنيا ۾ انسان جو شين سان فڪري ۽ روحاني تعلق رهي ٿو. ٻين لفظن ۾ ان کي دلي ۽ دماغي تعلق به چئجي ٿو. فعلي قوتن جو سرچشمو دماغ سڏجي ٿو، جڏهن ته انفعالي ۽ اثرپذير قوتن جي مرڪز کي دل چيو وڃي ٿو. فڪر ۽ روح ، دل ۽ دماغ جو اشتراڪي ۽ وجداني عمل ’فن‘ کي جنم ڏئي ٿو ۽ فن انساني جذبن، احساسن ۽ اُمنگن جو اهڙواثرائتو اظهار آهي، جنهن کي پنهنجي سونهن ۽ صداقت ٿئي ٿي.
حُسن، فن جو بنيادي ۽ لازمي جزو آهي، ان ڪري فن کي ’حُسن ڪاري‘به چيو وڃي ٿو. ٻين لفظن ۾ ماڻهوءَ جي فڪر، وجدان ۽ هٿن جي حاصلات کي ئي فن چئجي ٿو. فن، جنهن لاءِ انگريزيءَ ۾ ( Art) جو لفظ استعمال ٿئي ٿو، سو حقيقت ۾ قدري ۽ معنوي حساب سان گھڻا مطلب رکندڙ لفظ آهي. ڊاڪٽر بلوچ پنهنجي لغت ۾ ان لفظ جون هيٺيون معنائون ٻُڌائي ٿو: ”فَنُ (ج) فَنَ (ذ) هنر، ڪاريگري، ڪارستاني، ڏانءُ، ساڄڙائي، ڪرتب، دستڪاري، ڪسب، چالاڪي، خاصيت، لياقت، ڍنگ ۽ انداز وغيره“(59). جڏهن ته آڪسفورڊ ڊڪشنري ۾ آرٽ لفظ بابت هيئن لکيل آهي:
Art (n) 1. Human creative skill or its application. 2. The various branches of creativity concerned with the production of imaginative designs, sounds, or ideas e.g. music, painting, writing, considered collectively. 3. Human skill or workmanship as opposed to the work of nature (60).
(1. فن، انسان جي تخليقي سرگرمي ۽ ان جي عمليت آهي. 2. تخليق جا مختلف پهلو، جن جو تعلق تخيلي صورتن، آوازن، خيالن، موسيقي، مصوري ۽ تحرير جي اجتماعيت سان لاڳاپيل هجي. 3. انسان جو اهڙو هنر يا سرگرمي جيڪا فطرت جي عمل جي برعڪس آهي.)
ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي، ته آرٽ کي اوائلي دور ۾ فقط فطرت جو نقل سمجھيو ويندو هو ۽ فنڪار جي حيثيت ۽ وقعت صرف نقلڪار تائين محدود هئي، پر اڳتي هلي مفڪرن ۽ عالمن فڪري ۽ تجزياتي بحثن جي بنياد تي ان سوچ کي نه فقط تبديل ڪيو، پر فن جي انفرادي وقعت پڻ تسليم ڪرائي.
”فن، فطرت جي هوبهو ڪاپي ناهي، پر ان ۾ تغير ۽ تبديلي آهي. فن جو اصل مقصد فطرت جون خاميون دور ڪري، اهڙي معروضات کي پيش ڪرڻ آهي، جيڪي صرف تخيل ۾ موجود هجن ۽ فطرت ۾ انهن جھڙي ڪائي شيءِ نظر نه اچي.... فن جو انحصار تخيل ۽ تصور تي هوندو آهي. فنڪار پنهنجي تصور ۽ تخيل جي آڌار تي اهڙيون تخليقون سِرجيندو آهي، جن جو فطرت ۾ ڪو وجود نه هوندو آهي. هو انسان جي اهڙي تصوير نه ٺاهيندو آهي، جھڙو هو هوندو آهي، پر هو ان جي اهڙي تصوير ڪشي ڪندو آهي، جھڙو ان جي خيال کان انسان کي هئڻ گھرجي“(61).
ٻين لفظن ۾ هڪ فنڪار پنهنجي فن ۾، ’نئين فطرت‘ جو خالق آهي. هو پنهنجي فن ۾ نه صرف تجرباتي احساسن کي بيان ڪري ٿو، پر ان سان گڏوگڏ نئين معنائن ۽ علامتن کي به جنم ڏئي ٿو. فن ۾ نقل جو درجو بنيادي نه، پر ثانوي آهي، انهيءَ ڪري اهو فوٽوگرافي بدران فنڪارانه ۽ نراليون نُدرتون رکندڙ هوندو آهي. ساڳي ڳالهه جي تائيد معروف مفڪر هالروڊ (Harold) پنهنجي مقالي، ”Aesthetics and the philosophy of art“۾ هن ريت ڪري ٿو:
“Imitation is secondary, not primary in art. If were primary, then color photography might will be the most perfect art form. While there appears to be an imitative element in much painting. certainly in many forms of art, such music, poetry and architecture do not merely describe and imitate. The capacity of any art, even landscape, painting, to copy natural phenomena is definitely limited. The natural scene is undergoing continual change and the variety of colors, shades and movements can not be exactly duplicated. Furthermore any artist depicts what he sees and what interests or appeals to him and no two artists have the same experiences” (62).
(فن ۾ نقل جي اهميت بنيادي نه، پر ثانوي ٿئي ٿي. جيڪڏهن اها بنيادي هجي ته پوءِ فوٽوگرافي ئي آرٽ جي اعلى صورت هجي ها. جيتري تائين نقل جو تعلق آهي، ته جزوي طور تي ڪيترين ئي تصويرن، موسيقي، شاعري، فنِ تعمير ۽ آرٽ جي ٻين صورتن ۾ ان جا عڪس نظر اچن ٿا. فن ۾ نقل جي گنجائش گھٽ ٿئي ٿي، ايتري تائين جو لينڊ اسڪيپ پينٽنگس ۾، فطرت جي هوبهو موجودگي به جزوي حد تائين هوندي آهي، ڇو ته فطرتي منظر مسلسل تبديل ٿيندا رهندا آهن، انهن جي متحرڪ عڪسن ۽ رنگن جي هوبهو نقش ڪشي ناممڪن آهي. هڪ فنڪار جيڪو ڪجھه ڏسندو آهي، ان کي پنهنجي ذوق ۽ اشتياق جي آڌار پنهنجن تخليقن ۾ اوتيندو آهي، اهو ئي سبب آهي جو هر فنڪار جو تجربو ٻي کان جدا ۽ الڳ هوندو آهي.)
هڪ دور ۾ فن کي تخليقي نُدرتن سان جوڙي پيش ڪندڙ فنڪارن ۽ تخليقڪارن کي فطرت مخالف چيو ويو، پر حقيقت ۾ فن انسان جي فلسفياڻي ۽ احساساتي اظهار ۽ ابلاغ جو ذريعو آهي. آرٽ يا فن جي زندگيءَ ۾ پنهنجي اهميت آهي، جنهن کان ڪنهن به صورت ۾ انڪار ممڪن نه آهي. ”دراصل انسان جي ٺاهيل هر اها شيءِ فن (Art) آهي، جيڪا حسين هجي ۽ ان کي ڏسڻ سان جمالياتي ذوق جي تسڪين به ٿئي ۽ ڏسندڙ / ٻُڌندڙ کي خوشي به محسوس ٿئي“(63).
جيتري تائين خوشي ۽ مسرت، سونهن ۽ جمالياتي تسڪين جو تعلق آهي، ته اهي قدرتي ۽ فطري نظارن مان به حاصل ٿي سگھن ٿا، ڇو ته فطرت آهي ئي حُسن ۽ مسرت جو مظهر، پر جيئن ته اهي انسان جي تخليق نه آهن، تنهنڪري انهن کي فن نه ٿو چئي سگھجي. حيدر علي لغاري پنهنجي مقالي ’ادب ۽ فنونِ لطيفه‘ ۾ فن بابت لکي ٿو: ”فن اها باريڪ ڪاريگري (تخليقيت) آهي، جنهن وسيلي انساني جذبات ۽ ڪيفيات جا نقش چٽي، اهڙي دلڪش، دلسوز ۽ روح افزا انداز ۾ پيش ڪري سگھجن، جو ڏسندڙ ۽ ٻُڌندڙ جو روح ۽ دماغ به انهن ساڳين ئي جذبن ۽ اُمنگن سان آراستا ٿي انهن جي گھراين ۾ رَچي وڃي“(64).
فن جي وڏي ۽ واحد خصوصيت ان جو حسين هجڻ آهي، ان ڪري هر عظيم فنڪار حُسن جو متلاشي هوندو آهي. حُسن ئي اها حقيقت آهي، جيڪا هڪ راڳيءَ جي روح ۾ سوز ۽ گداز کي جنم ڏئي ٿي. هڪ مصور جي آڱرين کي اکيون عطا ڪري ٿي ۽ هڪ شاعر جي من ۾ ڪوتائن جو سمنڊ موجزن ڪري ٿي. حُسن ۽ فن جون صداقتون عام صداقتن کان مختلف ٿينديون آهن. ”جمالياتي مشاهدن جي نوعيت ئي اهڙي آهي، اهي حقيقي دنيا جو نه حصو ڀاسندا آهن، نه ئي انهن جو پرتوَ. اهي مشاهدا ته پنهنجو پاڻ ۾ ئي هڪ دنيا هوندا آهن ۽ بلڪل خود مختيار دنيا جھڙا ڀاسندا آهن“(65). اهو ئي سبب آهي، جو اسين شاعري، موسيقي، رقص، مصوري ۽ ٻين لطيف فنن ۾ معروضي صداقتون گھٽ تلاش ڪندا آهيون، جي ڪندا به آهيون، ته اهي تاريخي ۽ عام منطقي صداقتن جھڙيون نه، پر انهن کان مختلف ۽ نراليون هونديون آهن.