شيخ اياز جا بيت
بيت جي هر سٽ ٻن گُر پدن ۾ ورهايل هوندي آهي. پهريون پد تيرهن ماترائن تي مشتمل هوندو آهي ۽ ٻيو پد يارهن ماترائن جو هوندو آهي. ان طرح بيت جي ٻي مصرع جي پهرين پد ۾ يارهن ماترائون ۽ ٻي پد ۾ تيرهن ماترائون هونديون آهن. هندي ۽ سنڌي شاعري جي ’ماترڪ قانون‘ مطابق عام طور تي بيت (13 ــ 11) ۽ (11 ــ 13) ماترائن تي رَچيو وڃي ٿو، پر جديد سنڌي شاعرن، خاص ڪري شيخ اياز بيت جي ماترڪ ترتيب ۾ ڪجهه تبديليون آڻي، ان کي نئين نُدرت ۽ جدت سان پڻ لکيو آهي.
چرن ۾ آيل حرفن جي لحاظ کان ڇند جا ڪيترائي قسم آهن. اسان وٽ گھڻي قدر بيت جا ٽي ڇند مروج ۽ مقبول آهن. 1.سورٺو ڇند. 2.سنيهو ڇند. 3.دوهو ڇند.
سورٺو بنيادي طور تي هندي شاعريءَ جي مروج صنف آهي، جيڪا ننڍي کنڊ جي ثقافتي ۽ تهذيبي ورثي جو حصو هجڻ سبب اسان لاءِ پڻ اجنبي نه آهي ۽ اسان جي ڪلاسيڪل شاعرن قاضي قادن، شاھ ڪريم، خواجه محمد زمان، ميون شاھ عنات ۽ شاھ لطيف کان وٺي شيخ اياز ۽ ٻين انيڪ جديد شاعرن تائين، سڀني ان صنف ۾ پنهنجن خيالن ۽ احساسن جون خوبصورتيون اوتيون آهن. ڪلاسيڪي ۽ جديد سنڌي شاعريءَ ۾ دوها ۽ سورٺا ميل بيت جا سهڻا تجربا پڻ ملن ٿا. فني حوالي سان سورٺي ڇند بيت جي ٻنهي ابتدائي پدن جي آخر ۾ قافيو ايندو آهي، جيڪي يارهن يارهن (11 ــ 11) ماترائن جا هوندا آهن. جڏهن ته ٻه پويان پد تيرهن تيرهن (13 ــ 13) ماترائن تي آڌاريل ۽ قافيي کان آجا هجڻ باوجود صوتي رڌم ۽ رواني رکڻ سان گڏ فڪري ۽ معنوي لحاظ سان مٿئين ٻن پدن سان سلهاڙيل ۽ سنجوڳي هوندا آهن. آڳاٽي سورٺي جو مثال:
هن تاري هن هنڌ، هت منهنجا سپرين،
سڄڻ ماکيءَ منڌ، ڪڙائي ڪانه لهان.
(شاھ، کنڀات 1 ــ 22)
جديد سورٺو:
پيئان سا پرڀات، جنهن ۾ آس اُساٽ جي،
لـــوچي ڪـــائي لات، ڏيان ساري ڏيھه کي.
(شيخ اياز، ڀونر ڀري آڪاس،ص 27)
سورٺا دوها ميل جو مثال:
ڪيئي گــل رابـيـل جــا، ڦُــٽـي ڀِنـيءَ باکَ،
ڏيندا منهنجي ساکَ، تِن جي آنءَ سڳنڌ ۾.
(شيخ اياز، سورج مکيءَ سانجهه، ص34)
سنيهو ڇند بيت، سٽاءَ جي لحاظ سان گھڻين سِٽن تي مشتمل هوندو آهي. ان جي پهرين سِٽَ جي آخر ۽ آخري سِٽَ جي پهرين پد ۾ قافيو هوندو آهي، جڏهن ته تيرنهن ماترائن جي گُر پد سان بيت پنهنجي پُڄاڻيءَ تي رَسندو آهي. سنيهي ڇند جو نمونو:
هــيءَ جـــا آهـــي بــاهــڙي اِن جي چــوڌاري،
ڳالھه پرينءَ سان رَٻَ جي ڪيڏي آ پياري،
گھر کان ناهي گھڻگھري هيءَ دنيا ساري،
واري ئي واري، اُن کـــان ٻـــاهــر وســتيون.
(شيخ اياز، اڀر چنڊ پس پرين، ص32)
هڪ اندازي موجب شيخ اياز ست هزار هڪ سؤ ٻيانوي (7192) جي لڳ ڀڳ بيت لکيا آهن، جن مان ڇھه سؤ ايڪيتاليهه (641) دوها ڇند ۽ باقي سورٺو ۽ سنيهو ڇند تي سرجيل آهن. سورٺي ۽ سنيهي کي اياز پاڻ بيتن ۾ شامل ڪيو آهي، جڏهن ته دوها سندس شاعري جي ڪتابن ۾ ڌار صنف طور ملن ٿا، انهيءَ ڪري اياز جي دوهن جي فني ۽ فڪري ندرتن تي اڳتي هلي الڳ ڳالهائينداسين، باقي سندس سورٺي ۽ سنيهي بيتن جو هيٺ اڀياس پيش ڪجي ٿو.