لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

شيخ اياز جي سنڌي شاعريءَ ۾ جماليات

ھي ڪتاب ڊاڪٽر فياض لطيف جو سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ پي ايڇ ڊي (سنڌي) لاءِ پيش ڪيل تحقيقي مقالو آھي. ڊاڪٽر شير مھراڻي لکي ٿو:
”ڊاڪٽر فياض لطيف جي تحقيق ۾ شيخ اياز جماليات جي معراج تي پهتل نظر اچي ٿو. هن ثابت ڪيو آهي ته، اياز جي فڪر کان فن تائين، وجدان کان درد تائين، مزاحمت کان تحرڪ ۽ تحريڪ تائين، وطن دوستيءَ کان انسان دوستيءَ تائين، فطرت کان فلسفي تائين ۽ رومانس کان دعائن تائين وارين سٽن ۾ جماليات ئي جماليات آهي. ڊاڪٽر فياض لطيف جي هيءَ ٿيسز نه صرف اياز جو اڀياس ڪندڙن لاءِ هڪ اهم دستاويز هوندي، بلڪه سنڌي ادب ۾ جماليات تي هڪ مستند ڪتاب پڻ هوندو. ڊاڪٽر فياض جي هن ڪتاب کانپوءِ سنڌيءَ ۾ جماليات تي تحقيق ڪندڙ نوجوان محققن کي هڪ سگهارو رفرنس بوڪ ملي سگهندو، جنهن سان کين ’سونهن/ جماليات‘ جي موضوع تي تحقيق ڪرڻ ۾ تمام گهڻي سولائي ٿيندي. “
  • 4.5/5.0
  • 1984
  • 495
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • فياض لطيف
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book شيخ اياز جي سنڌي شاعريءَ ۾ جماليات

شيخ اياز جي دعائن جي فني ۽ فڪري خوبصورتي

شيخ اياز جي پوئين دؤر واري شاعري، خاص ڪري سندس ’دعائيه ڪلام‘کي ڪجهه ماڻهن پسند ڪيو آهي، ته ڪيترن نقادن ۽ گھڻو ڪري پاڻ کي اياز جو ’دوست‘ سڏائيندڙن ان تي سخت تنقيد ڪئي آهي. انهن مان ڪن کيس ’مُلو ۽ مشائخ‘ چئي، کانئس مُنهن موڙيو، ته ڪن پراڻا وير پاڙيندي، پاڻ کي ’وڏو‘ ثابت ڪرڻ جي خفت ۾، سندس تخليقن مان وِڏون ڪڍي، مسترد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. ايتري تائين جو سندس ڪيترا ئي قريبي ساٿي ۽ فڪري هم سفر پوئين دؤر ۾ سندس ساٿ ڇڏي مخالف ٿي بيٺا.
ٻي طرف ڪيترا مذهبي بنياد پرست ۽ سندس ماضي جا ڪٽر فڪري مخالف سڀ وير وساري ساڻس ويجهڙا ٿيا ۽ کيس ’مومن‘ بنجڻ جون مبارڪون ڏنيون. ڪلهه جا ’دشمن‘، سندس ’دوست‘ بڻيا ۽ ’دوستن‘ دعائن لکڻ تي کانئس دوري اختيار ڪئي. هڪ ڀيرو ٻيهر سنڌ جا گيت سرجيندڙ ۽ دل جا پراسرار احساس اوريندڙ شاعر لاءِ صورتحال سنگين بڻي. مٿائنس پٿر اُڇلائڻ وارن ۾، ڪيئي ’شبلي‘ به هئا، جيڪي ’گلن‘ جي نالي ۾ هُن ڏانهن ’پٿر‘ اُڇلائيندا رهيا، پر ڇا اياز جي پوئين دؤر واري شاعري واقعي صرف مُلائيت ۽ رواجي مذهبيت واري شاعري آهي؟ ان ۾ جوت ۽ جياپي جو ڪو روح ۽ رنگ نه آهي؟ اها ماڻهن جي من ۽ ڪائنات جي حقيقتن ۽ حُسناڪين جي ترجماني نه ٿي ڪري؟
حقيقت ۾ اياز جي پوئين دؤر واري شاعريءَ کي جيڪڏهن گهرائيءَ ۽ سُچيتائيءَ سان پڙهبو ۽ ان جو ايمانداريءَ سان تجزيو ڪبو، ته اها نه رڳو پنهنجي ڌرتيءَ جي صدين جي ثقافتي، تهذيبي ۽ صوفياڻي روايتن جو تسلسل محسوس ٿيندي، پر ان سان گڏوگڏ ان شاعريءَ ۾ نرالي فڪري سوچن، فلسفياڻي سوالن، داخلي تجسس ۽ اسراريت جي هڪ الڳ ۽ انوکي دنيا نظر ايندي، جيڪا دل ۽ ذهن جون ڪيئي دريون کولي ٿي. بلاشبه اياز جي پڇاڙي واري شاعريءَ ۾ سندس جواني وارو ديوانه وار جوش ۽ ولولو نه آهي، نه ئي ان ۾ اها مزاحمتي ۽ انقلابي دؤر واري گھن گرج ۽ گجگوڙ ملي ٿي، پر ان ۾ نديءَ جھڙي نرملتا، پرهه ڦٽيءَ جي سج جهڙو سُڀاءُ ۽ صوفياڻي گهرائي، گيرائي ۽ اسراريت ضرور آهي.
شيخ اياز پنهنجي پوئين دؤر تي ٿيل تنقيد ۽ پنهنجي شاعريءَ تي لڳل الزامن جو سڌيءَ طرح ڪنهن کي ڪڏهن ڪو جواب ته ڪونه ڏنو، پر پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ان حوالي سان لکيو آهي، ته ”منهنجا دوست جيڪي ترهو رڳو تانگهي ۾ تاڻي ٻَڌن ٿا ۽ جن جي نظر اونهي جي انت تي نه ٿي وڃي، ڪڏهن منهنجي انهيءَ شاعريءَ تي حيران آهن، جا ٿوري وقت لاءِ ڌرتيءَ کي ڇڏي، آڪاس سان اوري ٿي. منهنجو هنن کي اهو جواب آهي، ته اهڙي شاعري منهنجي عمر جي تقاضا آهي، جا سرحد تي پهچي چڪي آهي ۽ اڳتي ڌنڌ ۾ گھوري ڏسي ٿي، پر ان جي باوجود منهنجي پوئين دؤر جي شاعريءَ جو ڪافي حصو هن ڌرتيءَ ۽ ديس جي دک درد سان واڳيل آهي“ (69).
اياز پنهنجي لکيل دعائن بابت لکي ٿو، ”منهنجون دعائون نثري نظم جا شهپارا ۽ اسلامي دنيا ۾ هڪ بي مثال شيءِ آهن ۽ مان خود اعتماديءَ سان چئي سگھان ٿو، ته ان پائي جو ٻيو ڪتاب خليل جبران ’پيغمبر‘ لکيو هو....مون پوري انسان ذات لاءِ دعائون گھُريون آهن ۽ انهن ۾ ڪوئي تعصب نه آهي.“(70).
ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي، ته شيخ اياز نه رڳو جديد سنڌي ادب ۽ شاعريءَ جو سگهارو سرجڻهار آهي، پر هو سنڌ ۾ جديد شعور ۽ تخليق جو سرواڻ آهي. هو سموري زندگي مخالفتن باوجود، سدائين پنهنجي ’دل ۽ ديد‘ جي راهن تي گامزن رهيو. اهو سندس شاعريءَ جو ابتدائي رومانوي، قومي، مزاحمتي ۽ انقلابي دؤر هجي يا ترقي پسند، روشن خيال ۽ صوفياڻي رمزيت ڏانهن لاڙي وارو دؤر، پر اياز هر دؤر ۾ منفرد ۽ نرالو رهيو آهي.
بقول آغا سليم، ”اياز بنيادي طرح شاعر هو. جيستائين انقلابي هو، تيستائين هن انقلاب کي شاعري بڻايو. مذهبن بابت سندس جيڪي خيال هئا، تن کي شاعريءَ جو رُتبو ڏنائين ۽ مذهب ڏانهن موٽيو، ته اهڙيون دعائون لکيائين، جو مذهب کي شاعري بڻائي ڇڏيائين“ (71).
اياز جي دعائن تي جڏهن مطالعاتي نگاهه وجھجي ٿي، ته اهي رواجي ۽ روايتيءَ بدران تخليقي سندرتا ۽ فلسفياڻي فڪر سان ٽمٽار محسوس ٿين ٿيون. انهن ۾ فهم ۽ فڪر جي فراواني به آهي، ته عجز، اُنس ۽ ’عالم سڀ آباد ڪرين‘ جو نرمل احساس به ملي ٿو. اياز لکي ٿو، ”مان ڪنهن مُلي وانگر دعا نه گهرندو آهيان، منهنجا هٿ پوپٽ جي پرن وانگر کُلي ويندا آهن ۽ دعا خوشبو وانگر اُڏامندي آهي“ (72).
شيخ اياز جو ’صوفياڻو، حمديه ۽ دعائيه ڪلام‘ سندس مختلف شعري مجموعن جھڙوڪ: ’ڪَتين ڪَر موڙيا جڏهن‘، ’سانجھي سمنڊ سپون‘، ’ڪاري رات ڪهنگ‘، ’هينئڙو ڏاڙهون گل جئن‘، ’چنڊ ڳليون‘، ’اُڀر چنڊ پس پرين‘، ’الوداعي گيت‘، ’سورج مکيءَ سانجهه‘، ’تون ڇپر تون ڇانو‘ ’ڪونجون ڪرڪن روهه تي‘، ’جر ڏيئا جهمڪن‘، ’ننڊ وليون‘ وغيره ۾ ٽڙيل پکڙيل صورت ۾ ملي ٿو، پر سندس خالص دعائن جو مجموعو، ’اُٿي اور الله سان‘ آهي، جنهن ۾ 158 بيت ۽ 94 نثري دعائون آهن، جن جو ڪل تعداد 252 بيهي ٿو. اياز پنهنجي دعائن جي ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکي ٿو، ”هي دعائون پوري انسان ذات لاءِ آهن. انهن ۾ نه بغض آهي، نه نفرت، ۽ نه ڪنهن فرقي ۽ قوم سان عداوت جو اظهار آهي، اهي هر ڪنهن لاءِ آهن ۽ انهن کي ڪو به خطيبانه پهلو نه آهي“ (73).
اياز جي دعائيه مجموعي، ’اُٿي اور الله سان‘ ۾، 158 بيتن مان 36 بيت واحد جي واکاڻ، قادر جي قدرت، دنيا جي بي بقائي، شاعر جي اندر جي اضطراب، دلي آنند، خارجي مظهرن ۽ مختلف داخلي ڪيفيتن جي احساسن تي مشتمل آهن، جن مان هر هڪ بيت کي پنهنجو فڪري، فني حُسن ۽ احساساتي حقيقت ۽ حُسناڪي آهي. انهن مانچند بيت ملاحظه ڪريو:
تون ئي منهنجي ساهه ۾، تون ئي آن ويساهه،
تون جو آنهه الله، مون کي مون کان ويجھڙو.

تون ئي آهين رات جا، ڪروڙين قنديل،
تون ئي ابـــابيـــل، تون ئي بَکين باک ۾.

اڳتي کان اڳتي هُئين، پهچي جت نه خيال،
تنهنجي مام محال، ويجهي کان ويجهو هُئين.

تون جو ڪيئي نانوَ آن، وَٺي تنهنجو نانءُ،
هُريو منهنجو هانءُ، جهَر جهَر جهرڻي وانگيان.

مون جئن ڪالهه ڏٺو، ڪعبي مٿان چنڊ،
ڄڻ هي سارو منڊ، جرڪي اٿيو جيءَ ۾.

هو روشن فانوس، هو رقصِ درويشان،
قونيه! تو ۾ مان، پنهنجو پاڻ وڃائيو.

ڪـــالهه مــؤذن ٻـــانـگ، تارا سڀ ٽپي وئي،
ڪيڏي نانهه اُڇانگ، ماڻهوءَ جي آواز کي.
(اُٿي اور الله سان، ص11، 14)
جڏهن ته اياز جا 122 بيت اهڙا آهن، جن جي ابتدا، ’اُٿي اور الله سان‘، جي لفظن سان ٿئي ٿي، جيڪي اصل ۾ لطيف جا لفظ آهن ۽ اياز انهن کي تضمين طور پنهنجي شاعريءَ ۾ اَپنايو آهي. هر بيت ۾ اهي لفظ بار بار ورجائجن ٿا، جيڪي هڪ طرف بيتن ۾ انوکي ردم، رواني ۽ وجداني ڪيفيت کي جنم ڏين ٿا، ته ٻي طرف انهن مان مسلسل نظم جي سٽاءَ جو ساءُ به محسوس ٿئي ٿو. توڙي جو بيتن جو مکيه موضوع وحدانيت آهي، پر انهن ۾ ڪائنات ۽ زندگيءَ جي انيڪ سندرتائن ۽ سچائين کي اياز پنهنجي اهڙي فلسفياڻي ۽ شاعراڻي تخليقي انداز سان پيش ڪيو آهي، جو اهي نه رڳو انساني شعور کي غور ۽ فڪر جو موقعو فراهم ڪن ٿيون، پر پڙهندڙ کي هڪ روحاني ۽ داخلي طمانيت ۽ تازگيءَ جو احساس پڻ آڇن ٿيون. بيتن ۾ خوبصورت منظرن سان گڏ انوکي محسوسات ۽ فڪري حُسناڪي آهي، جيڪا من کي موهي ۽ متاثر ڪري ٿي.

اُٿي اور الله سان، جنهن جي خوشبو سان،
اڄ ڀـــنــڀــرڪـي کان، جڳ ويو آ واسجي.

اُٿــــــي اور الله ســـــــان، اُڏريـــــا ابــــــابــــيــــل،
جن سان ساريءَ نيلَ، اوريو ٿي آڪاس جي.

ُاٿــــــي اور الله ســــــان، هـــو جــو گهـــرو سمنڊُ،
جنهن مان سارو منڊُ، توکي گهوري ٿو ڏسي.

اُٿي اور الله ســـان، ڌرتـــيءَ چمـي ڏي،
جيڪا سج لٿي، ايندي تنهنجي ٻَک ۾.

اُٿي اور الله سان، ڪونجن ڪيو ڪرلاءُ،
ســــارو روح رُلاءُ، جـــاڳـي اُٿــيو جــيءَ ۾.
(اُٿي اور الله سان، ص16، 23، 24)
ان کان علاوه اياز جون 94 نثري فارم ۾ سِرجيل دعائون آهن، جن مان ڪيترين دعائن جو رنگ ۽ انداز رابندر ناٿ ٽئگور جي ’گيتانجلي‘ ۾ موجود ڪلام جھڙو آهي، پر اياز جي بصيرت، فڪري حسيت ۽ اظهاري نرملتا انفرادي ۽ پنهنجي آهي. اياز، جيڪو پنهنجي اڳئين دؤر واري شاعريءَ ۾ سرڪش ۽ سرفروش آهي، پنهنجي هن ڪلام ۾، ڪومل، ڪنول جي پنکڙين جھڙو نرمل ۽ سراپا عجز ۽ نياز جو پيڪر محسوس ٿئي ٿو، اهو ئي سبب آهي جو هو چوي ٿو:

يا رب! منهنجي ڏات ڏينڀوءَ وانگر نه بڻاءِ،
ان کي پوپٽ جا پَرَ ڏي ۽ رنگ ۽ خوشبو جو شيدائي ڪر.
يا رب! مون کي دارا ۽ سڪندر جي قد و قامت نه گهرجي.
مون کي شمس تبريز ۽ روميءَ واري حيرت ڏي،
۽ ان ۾ قلندري شان پيدا ڪر....
يا رب! مون کي حسد جي باهه کان پناهه ڏي.
هر حاسد کي پنهنجي دوزخ مان ڪڍ.
هن جي دل تان زنگ مٽائي، ان کي آئيني وانگر صاف ڪر.
يا رب! مان تو اڳيان سر بسجود ٿي
خليل جبران وانگر چئي رهيو آهيان،
’مان ڪنهن سهي کي شڪار ڪيان،
ان کان اڳي مون کي شينهن جو شڪار بڻاءِ‘.
(اُٿي اور الله سان، ص33، 34).
شيخ اياز جي دعائيه ڪلام ۾ جتي وحدانيت، فنا في الله، بقا باالله ۽ صوفياڻي رمزيت ’پيهي پاڻ پروڙڻ‘ جو ذڪر ملي ٿو، اتي اياز جي شاعرانه تخيلي اڏام ۽ تخليقي فصاحت، بلاغت ۽ جدت جي سندر جھلڪ به ملي ٿي. سندس هيٺين سِٽن ۾ شاعراڻي فڪر ۽ احساس جي حُسناڪي ڏسو:

يارب! زندگيءَ جي بند ڪمري جا روشن دان کولي ڇڏ،
ته مون کي ستارا نظر اچن،
۽ انهن مان هوا جي سير ۾ خوشبو لُڙهندي اچي.
۽ مون کي معلوم ٿي سگهي ته، ٻاهر رات جي راڻي کِڙي آهي.
يا رب! ڇا ماڪ ڦڙو پاڻ سان ماڪ ۽ خوشبو کڻي وڃي ٿو؟
ڇا ان کي ڪائي ثبات آهي؟
يا رب! مون کي بي ثباتي ۾ ثبات جو احساس ڏي...

يا ربَ!جيئن سنڌو مانسروور وٽان هلي
سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي
۽ ان جو سارو پاڻي سمنڊ جي پاڻيءَ سان ملي وڃي ٿو،
پر پوءِ به هر ڪوئي ان جي واٽ ۽ نالو ڄاڻي ٿو،
ائين آءٌ به تو ۾ سمائجان.
توڙي مون کي نالي جي پرواهه آهي،
نه ان ڳالهه جي ته منهنجي واٽ سڃاتل رهي.
يا ربَ! جڏهن چنڊ سنڌوءَ تي اڀرندو ته،
ان جي ساري واٽ ڏسي سگهندو،
پر جڏهن اها سمنڊ ۾ سمائبي ته
هو ان جو نالو نشان ڳولي ٿڪجي پوندو....
(اُٿي اور الله سان، ص198).

يارب!هي پنهنجا هيرا جنهن کي چاهين ڏي
مون کي بُلهي ۽ ڀٽائيءَ جون اکيون ڏي،
جي تنهنجي اسرار ۾ پيهي سگهن.
مون کي امير خسرو وانگر
ڪنهن نظام الدين اوليا سان مِلاءِ،
جيئن مان اهو سڪون پائي سگهان،
جو دنيا مون کان کسيو آهي.....

يا رب! منهنجي شاعريءَ کي پيريءَ جي لهس نه اچي
اها سدا گلاب وانگر شگفته رهي
۽ جڏهن تون ان کي پَٽين،
تڏهن منهنجي ڏات ۾،
تنهنجي ذات جي خوشبو ملي.
(شيخ اياز، ’شاعري ــ 8‘، ص549)
شيخ اياز پنهنجي هِن نثري/ نظميه اظهار (دعائيه ڪلام) ۾ ڪيترن ئي بزرگن جا قول، عالمن جا نصيحت ڀريا نڪتا، پيغمبرن جا فرمان، صوفين جون حڪايتون ۽ عُشاقن جا آدرشي احساس اهڙيءَ ريت سمايا آهن، جو انهن کي پڙهي ۽ پَروڙي ذهن نه صرف تازو ۽ توانو ٿئي ٿو، پر زندگيءَ جي نئين سمتن ۽ سيمائن طرف سوچڻ ڏانهن راغب پڻ ٿئي ٿو.
حقيقت ۾ اياز جو هي دعائن جو مجموعو هڪ اهڙو گلدستو آهي، جنهن ۾ اياز جي فڪر ۽ فن جي گلن سان گڏ ٻين ڪيترن ئي درويشن، صوفين، عالمن ۽ دانشمندن جا فلسفياڻه نقطا ملن ٿا، جن ۾ دنياوي سچ ۽ دلي صداقتن جو هڪ پنهنجو جهان آهي. اياز جي هن دعائيه ڪلام سان، ڪير ڪيترو به نظرياتي ۽ فڪري اختلاف رکندو هجي، اهو هر ڪنهن جو بنيادي ۽ فڪري حق آهي، پر سچ اهو آهي، ته اياز جو هي داخلي ڪيفيتن ۽ صوفياڻي احساسن تي مشتمل تخليقي پورهيو، پنهنجي وجود ۾، فڪر، فلسفي، علم، احساس ۽ زندگيءَ جي ٻين ڪيترين ئي داخلي ڪيفيتن، جمالياتي سچائين ۽ فني سندرتائن جو ڀنڊار رکي ٿو ۽ ان کي پنهنجي انفرادي فڪري نُدرت ۽ نرالي تخليقي نزاڪت آهي، جنهن کي پڙهڻ، پُرجھڻ ۽ هينئين سان هنڊائڻ جي ضرورت آهي.
شيخ اياز سنڌي ادب، خاص ڪري سنڌي شاعريءَ کي نئين صنفن، نئين ڊڪشن ۽ نئين فڪر ۽ فن جي حُسناڪيءَ سان ايترو مالامال ڪيو آهي، جو ايندڙ ڳچ عرصي تائين سنڌي ادب ۽ خاص ڪري سنڌي شاعريءَ کي ڪنهن صنفي وَکر جي اُڌار جي ضرورت ورلي پوندي.