درد جو حُسن
جيڪڏهن انهن ٻنهي جي ڀيٽ ڪبي، ته درد، خوشيءَ کان وڌيڪ مؤثر، تعميري ۽ تخليقي محسوس ٿيندو، ڇو ته انسان سان خوشيءَ جو تعلق مهمان وارو، جڏهن ته درد سان اهڙو رشتو آهي، جهڙو جسم سان روح جو. جيئن روح بنا انسان جو وجود مرده ۽ بي معنى هوندو آهي، ائين درد کان سواءِ زندگي بي معنى ۽ عبث ساهن پساهن جو سلسلو آهي، جنهن جو نه ڪوئي سماجي ۽ نه ئي وري ڪو فڪري ڪارج هوندو آهي.
عارفن ۽ عُشاقن دک ۽ درد کي سُکن ۽ سهنجائين جي نسبت وڌيڪ اهميت ڏني آهي. ان جو وڏو سبب اهو آهي، ته ڏک اندر کي اُجاريندو آهي. ماڻهوءَ کي پنهنجي ’پاڻ‘ سان شناسائي پيدا ڪرائيندو آهي. جڏهن ته سُک، هوا جي جهوٽي يا ڪنهن اهڙي خوشبوءِ وانگر آهي، جيڪا ڪجهه گهڙين لاءِ ايندي ۽ حواسن کي تشفي ۽ تسڪين ڏئي هلي ويندي آهي. سُکُ، هوائن ۾ اُڏاري، پَرن بنا پرواز جون خوشفهميون پيدا ڪندو آهي، پر ڏک، وڻ جي پاڙن وانگر ڌرتيءَ سان واڳيندو آهي، اهو ئي سبب آهي، جو ڏک نه رڳو جٽادار ۽ آفاقي معنويت رکندڙ حقيقت آهي، پر اهو انسان جو ازلي ۽ اصلي ساٿي پڻ آهي. اهو ئي سبب آهي ،جو شيلي چوي ٿو:
“Our sweetest songs are those that cometh from the saddest thoughts” (27).
(اسان جا مڌر گيت اهي ئي آهن، جيڪي درد مان ڦُٽي نڪتا آهن)
انسان جي ارتقا ۽ سِکيا جو اهم وسيلو به درد رهيو آهي. هن پنهنجي عملي زندگيءَ جي تجربن ۽ تلخين مان پِرائي، پنهنجي اڳتي جي سفر لاءِ راهه هموار ڪئي آهي. ڪڏهن درد کيس ٽُوڙيو، ڀَڳو ۽ ڀُوريو آهي، ته ڪڏهن ساڳي درد منجهس سگهه ۽ جرئت پيدا ڪري کيس منزل تي رَسايو آهي. ڏک جي فلسفي بابت مذهبي توڙي غير مذهبي مفڪرن جا عام طور تي ٽي نظريا ملن ٿا. پهرين نظرئي موجب، ’زندگي ڏک ۽ ڏهاڳ‘ آهي، ان کي ڪجهه عملن ۽ اصولن جي آڌار تي پُرآنند ۽ اطمينان بخش بڻائي سگهجي ٿو. هن نظرئي جي حامين ۾،’سروم دکم دکم‘ جو آلاپ آلاپيندڙ گوتم ٻُڌ ۽ جرمن مفڪر شوپنهار (Schopenhaur) جا نالا سرفهرست آهن. ٻي نظرئي مطابق، ’زندگيءَ کي ڏکن ۽ اذيتن ۾ رکي، روحاني ۽ ديوتائي درجو ماڻي سگهجي ٿو‘. هن خيال جي پيروڪارن ۾ جين مت جي مها ولي مهاويرکان وٺي سنڌو ماٿر جي ڪيترن ئي اصلي رهاڪن ۽ آرين تائين اڻ ڳڻيا نالا اچي وڃن ٿا.
جڏهن ته ٽين نظرئي موجب، ’ڏک، سکن جي سونهن آهن ۽ اهي اندر کي اُجاري، ماڻهوءَ کي خودشناسيءَ سان گڏ خدا شناسي عطا ڪن ٿا‘. هن ويچار جي پوئلڳن ۾ صوفين ۽ سنتن جو وڏو انگ آهي، جن ۾ بايزيد بسطامي ۽ منصور حلاج کان وٺي جيند بغدادي، ابن عربي، غزالي، ابن سبعين، شاهه لطيف ۽ ٻيا ڪيئي عالم ۽ عُشاق شامل آهن. بهرحال درد، زندگيءَ جي هڪ اهڙي حقيقت آهي، جيڪا جيون ۽ ان سان لاڳاپيل سچائين کي معنويت ۽ حُسناڪي عطا ڪري ٿي.
”درد اها واحد انساني جبلت آهي، جيڪا مڪمل طور تخليقي آهي. درد جي نتيجي ۾ هڪ طرف انسان جي اندر ۾ نرم احساس ڦٽن ٿا، ته ٻئي پاسي درد انسان کي ڪنهن نه ڪنهن تخليقي سرگرميءَ طرف اُتساهي ٿو. ڇاڪاڻ ته درد جي ڪيفيت ۾، انسان خاص طور فنڪار مڪمل طرح سانت ۽ سڪون ۾ نه ٿو رهي سگهي ۽ پوءِ هو بيچينيءَ جي عالم ۾، جڏهن سوچي ۽ ڪابه شيءِ تخليق ڪري ٿو، ته اها باڪمال هجي ٿي“ (28).
دنيا جي ٻين عظيم شاعرن ۽ سرجڻهارن وانگر شيخ اياز جي شاعريءَ جون فني، فڪري ۽ موضوعاتي سيمائون پڻ نهايت وسيع ۽ تخليقي گهرائي رکندڙ آهن. مِڙني مهان تخليقڪارن پنهنجن تخليقن ۾، انسان جي ڪيفيتن، جذبن، جولانن ۽ خاص ڪري ان جي درد جي احساسن جو اثرائتن لفظن ۾ نقش چِٽيو آهي، پر اياز جو تخليقي تجربو ۽ فڪري اظهار پنهنجي نوع جو ۽ بنهه منفرد آهي. هن وٽ درد جو تصور رواجي ۽ روايتي نه آهي، پر غير رواجي ۽ غير روايتي آهي. درد جو روايتي تصور، ايذائيندڙ، ڀيانڪ ۽ منفي آهي، اهو ئي سبب آهي، جو مروج سماجي ٽاڻي موجب، مائرون، ’سُدائين سُکيو رهڻ‘ ۽ ’ڪنهن به ڪوسي واءَ نه لڳڻ‘ جون دعائون ڏينديون آهن.
شيخ اياز وٽ درد جو تصور تخليقي ۽ جمالياتي آهي، جيڪو نه صرف سندس داخلي وجود جي اونهائين مان ڦُٽي نڪري ٿو، پر سموري انساني درد جي ڪيفيتن جي عڪاسي پڻ ڪري ٿو. هن وٽ درد ٽُوڙيندڙ نه، پر جوڙيندڙ آهي. ڪمزور ڪندڙ نه، پر سگهه بخشيندڙ آهي، اهو ئي سبب آهي، جو هن جي شاعريءَ جا ڪردار پنهنجي درد جي جمالياتي ٻَل تي زندگيءَ جي هر آزمائش سان بي ڊپا ٿي مُنهن مقابل ٿين ٿا.
ڀلي ڏمري ڏم، آءٌ انهيءَ جي آهيان،
جيڪو سدا ساهه ۾، جنهن لئه چُڻڪي چم،
لاهي لوڪ ڀرم، مِلان شال ميهار سان.
گرج گرج مهراڻ، ڇوليون وڌ ڇِتيون ٿيو،
ڀلي مَنڊَ وڌاءِ تون مدائيءَ جا ماڻ،
جيسين مون ۾ پِراڻَ، ترندي ويندس تارِ ۾.
ديواني درياهه کي، ڪيڏي گڦ چپن،
پيرين ان جي پيڪڙا، وجهي ڪُن ڦِرن،
ڇيڙ انهيءَ سان ڇوليون، ڪري ڪارون ڪَن،
پو به نه ٿيون ڇِرڪن، جن کي ساهڙ ساهه ۾.
(ص132) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
ڏم جو ڏمر، ڇولين جي ڇِتائي، ديواني درياهه جي جنونيت، ڪُنن جي خوني دهشت ۽ وحشت، اهي سڀ گڏجي به سهڻيءَ کي پنهنجي ميهار سان ملڻ کان روڪي نه ٿا سگهن. ڇو ته سهڻيءَ جي من ۾ موجود، ميهار سان ملڻ جو درد اهڙو سگهارو ۽ سندر آهي، جو هوءَ انهيءَ خاطر سڀني قوتن سان جھيڙڻ لئه سندرو ٻَڌي، سمورا ڀرم ۽ مرم ٽوڙي نڪري نروار ٿئي ٿي. حقيقت ۾ سهڻيءَ ۾ اها جرئت ۽ سگهه به ’محبت‘ جي جذبي سبب پيدا ٿئي ٿي ۽ محبت، درد جي ماءُ آهي، جيڪا ٻن پيار ڪندڙ دلين ۾، بهادري ۽ بي ڊپائيءَ کي جنم ڏئي، انهن ۾ ايتري قوت پيدا ڪندي آهي، جو اهي هر پيار جي ويريءَ کي پسپا ڪري سگهنديون آهن. سهڻي انهن سمورين پابندين، دريائي دهشت، ڪُنن ۽ ڪاري راتين جي سفر ۾ اڪيلي نه آهي، پر ’محبت‘ ساڻس هم سفر ۽ هم رڪاب آهي.
شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ درد جو تصور فقط داخلي ۽ انفرادي نه آهي، پر اجتماعي ۽ آفاقي آهي. هو جڏهن پنهنجي سورمي مارئي جو ذڪر ڪري ٿو، تڏهن مارئي پنهنجي انفرادي حيثيت ۾ ’مارئي‘ نه ٿي رهي، پر ’ملير‘ ۽ ’مارن‘ جي شان ۽ شوڪت جو اهڃاڻ بڻجي سامهون اچي ٿي، جنهن کي عمر جا محل ۽ ماڙيون، ڌَن ۽ دولت نه ٿا وَڻن، هوءَ انهن کي تِڇُ ۽ سطحي سمجهي انهيءَ ڪري ٺُڪرائي ٿي، جو هن جي اندر ۾ پنهنجي ’ڏونرن ڏيهه، سُرڳ سمان سڳنڌ جهڙي ساڻيهه ۽ راڻيءَ ــ روءِ‘ جون يادون آباد آهن ۽ هن جو من کٿيرين جي خوشبوءِ سان واسيل آهي. هن جي من ۾ اها سُرت ۽ سگهه ’ملير ۽ مارن‘ سان شعوري ۽ روحاني طور سلهاڙيل هجڻ ڪارڻ پيدا ٿئي ٿي ۽ هوءَ عمر کي اهو باوَر ڪرائي ٿي، ته جُسي کي قيد ڪري، ڪنهن جو من ڪڏهن به جيتي نه ٿو سگهجي، ڇو ته جنهن جي من ۾ ’ملير ۽ مارن‘ جو واهيرو هجي، ان کي قيد نه ٿو ڪري سگهجي.
کٿيرين خوشبوءِ، ويڙهو مون کي واس ۾،
ڪائي سرڳ سڳنڌ آ، جيڏا! تنهنجي جوءِ،
هيءَ جا راڻيءَ روءِ، ڌرتي تنهنجي ديس جي.
(ص165)
هي جو ڏونرن ڏيهه، مون کي مليو ڏاج ۾،
اهڙو ڪو ساڻيهه، آءٌ نه ڀانيان ڀونءِ تي.
سهسين رنگ سُرنگ، مٽيءَ منجهه ملير جي،
گولاڙن ۾ گلڙا، مٿان وِڄن ونگ،
اچن ٿا آڙنگ، کِڙي کُهنبي وانگيان.
سدا اکين سامهون، سڪ سُپَڪَ سُپنو،
ڇِني سگهيا ڪينڪي، نِيَرَ هي ناتو،
ڪِئن تون من منهنجو، ڪڙن ۾ قابو ڪندين؟
سانجهيءَ آندا سانت ۾، ڪَهوءَ مَهوءَ وڻَ،
ڀيڙا ٿيا ڀيڻئن ڌراڙن جا ڌڻ،
تارن هيٺ اڱڻ، ٽم ٽم ڏيئا ڏهر ۾.
(ص170) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
شيخ اياز جي ذري گهٽ سموري شاعري، عشق، حُسن، امن، آزادي، آجپي، تڙپ، تشنگي، حاصلات جي درد ۽ جدائي جي فراق ۽ ڦوڙائي جي شاعري آهي، پر هن جي درد جي جمال جي هڪ خوبي ۽ خوبصورتي اها آهي، ته اهو هڪ رنگو ۽ هڪ رُخو نه آهي، پر ان جا ڪيئي رنگ سُرنگ آهن. سندس شاعريءَ جي سورمي،”سسئي، ڏکن ڏولاون، اهنجن ۽ ايذائن سان اُجرو ٿي، پنهنجو پاڻ کي ڳولهي لهڻ“ (29). جو احساس پيش ڪندڙ آهي.
ڪاپائتي، لوچي لهڻ، لهي لوچڻ، ڪَٿي ڪَتڻ ۽ مسلسل جستجو ۽ جدوجهد ذريعي مانَ ۽ مرتبو ماڻڻ جو عڪس پَسائي ٿي. جڏهن ته، ”سُر سورٺ، ماڻهوءَ جي احساساتي quo status ۾ ارتعاش پيدا ڪري کيس هڪ حالت مان ڪڍي ٻي حالت ۾ ۽ هڪ جوڻ مان ٻي جوڻ ۾ آڻڻ جو سُر آهي ۽ ماڻهوءَ ۾ اهو احساساتي ارتعاش سورٺ جي سونهن ۽ ٻيجل جي سِر ڏيڻ سان پيدا ٿئي ٿو“(30).
سِر ڏئي سَرهو ٿيڻ ۽ سَرهو ٿي سِر ڏيڻ جي رمز، اهي ئي پرکي سگهندا آهن، جيڪي درد جي لطف ۽ لذت کان آشنا هوندا آهن.
مُلهه مهانگا منگتا، سِر جي صدا ڏين،
چارڻ پنهنجي چنگ سان، ماڻڪ نه ميڙين،
آڌيءَ جو آڻين، ڀري آڳ آلاپ جي.
سُرندي ساٿ ڏئي، مٿو ٿئي مانائتو،
متان مال متاع جي، تو ڪا ڳالهه ڪئي،
هر ڪو راءِ رئي، سون ٿئين جي سِرُ ڏئين!
جي تو ساڃهه ساز جي، مُلهه مهانگو ناهه،
مون سان ساٿ نڀاههِ، جهونا ڳڙهه جرڪي پوي.
(ص85) ــ (ڪپر ٿو ڪن ڪري)
شيخ اياز جي شاعريءَ جو بغور مطالعو ڪبو، ته ان مان مجموعي طور اهو محسوس ٿيندو، ته اها اهڙي جمالياتي جوت ۽ تخليقي درد جي عرق سان معمور ۽ مالا مال آهي، جنهن مان چُڪي چَکڻ سان ڪيئي ڪيف جا قرار ۽ قرار جون بي قراريون حاصل ٿين ٿيون. اياز وٽ درد جو تصور تعميري ۽ تخليقي آهي. هن جي اڪثر شاعري اهڙي آفاقي درد جي احساس جو عڪس ۽ اولڙو محسوس ٿئي ٿي، جنهن ۾ جيڪڏهن ڪٿي سندس داخلي درد جو ڪو ’جز‘ به شامل آهي، ته انهيءَ کي هو اهڙي فنائتي پيرايي ۾ اظهاري ٿو، جو اهو ’ڪل‘ جو حصو بڻجي، عجيب راحت ۽ آنند جو احساس پيش ڪري ٿو. اياز جي درد جو فلسفو، فن ۽ فڪر سان معمور آهي ۽ اهو روشني ۽ راهه جو ڏس ڏئي، منزل تي رَسائڻ لاءِ رهبري ڪري ٿو.