اياز جي گيتن ۾ فني۽ فڪري نُدرت
هئه هئه منهنجي چولڙي!
ڌوءُ نه ڌوٻي گهاٽ تي!
اُن ۾ جنهن جو واسُ آ،
آءٌ اُنهيءَ جي گولڙي ــ
هئه هئه منهنجي چولڙي!
ڌوءُ نه ڌوٻي گهاٽ تي!
آهه گُجر جي گَج ۾،
ڪائي رات رتولِڙي ــ
هئه هئه منهنجي چولڙي!
ڌوءُ نه ڌوٻي گهاٽ تي!
سارو ڏينهن ڇُهاوَ سان،
ڇاتي جنهن جي ڇولڙي ــ
هئه هئه منهنجي چولڙي!
ڌوءُ نه ڌوٻي گهاٽ تي!
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص59)
گيت، بنيادي طور تي آهي ئي نِسواني مزاج جي شاعري. ان ۾ ٻولي جي نفاست، خيال جي ادا ۽ لهجي جي نازڪيت سان گڏوگڏ اهڙو تازو ۽ توانو ترنم ٿئي ٿو، جو ان جا ٻول ٻُڌڻ سان ازخود دل باغ بهار ٿي پوي ٿي. گيت جا ٻول عامي ۽ رواجي هوندا آهن، پر ان جو سڄو روح رڌم ۾ سمايل هوندو آهي. اها ان رڌم جي رس ۽ رنگيني ئي هوندي آهي، جو گيت جا ٻول ۽ مفهوم نه سمجهندڙ ماڻهو به ان جو ترنم ٻُڌي ۽ محسوس ڪري جهومي پوندو آهي. اياز جا گيت پڻ نغمگي ۽ ترنم ۾ ٻُڏل آهن، جن کي ٻي ديس ۽ ٻولي وارو ماڻهو نه سمجهڻ باوجود سُڻي، انهن جي موسيقيءَ مان محظوظ ٿي سگهي ٿو. اياز جو هڪ اهڙو ئي گيت، جنهن ۾ مڌ جهڙا خمار آڇيندڙ موسيقي به آهي، ته روح کي جهومائي ڇڏيندڙ رقص جي رنگيني به.
ڏي ڏي، ڏي ڏي ڳاڙهي ڳيت،
پل پل آھ پيالو، اوءِ!
پيءُ پيءُ، پيءُ پيءُ، ڪهڙي پوءِ!
انڌياريءَ تي مَڌ جي جيتَ،
آڌي رات اجالو، اوءِ!
ڀر ڀر، ڀر ڀر، ڪهڙي پوءِ!
ڇِنُ ڇِنُ، ڇِنُ ڇِنُ، گُلَ گُلَ گيت،
مُندَ ڪيو مَتوالو، اوءِ!
ڇِنُ ڇِنُ، ڇِنُ ڇِنُ، ڪهڙي پوءِ!
جندڙيءَ جهڙا منهنجا مِيتَ،
ناهه ڪو به شِوالو، اوءِ!
جيءُ جيءُ، جيءُ جيءُ، ڪهڙي پوءِ!
پيءُ پيءُ، پيءُ پيءُ، ڪهڙي پوءِ!
(وڄون وسڻ آئيون، ص91)
”اياز جا گيت روماني شاعريءَ جو مظهر آهن. انهن ۾ اياز اسان کي سونهن ۽ سڪ جي جستجوءَ ۾ جوڳي بنجي جهان جهاڳيندو نظر اچي ٿو. اها شاعري سندس جمالياتي احساس، جذباتي هيجان ۽ تخيلاتي عروج جي حامل لڳي ٿي. ان شاعريءَ ۾ اياز فطري نظارن جي دلڪش تصوير ڪڍي، چنڊ ستارن، صبح سانجهي، رڃ رڻ، جُهڙ جبل ۽ جهونجهڪڙي کي مخاطب ٿي، پنهنجن امنگن ۽ احساسن جو اظهار هن طرح ڪيو آهي“ (30).
رات انڌيري، واءُ ٿڌيري، اُڀ تي تارا ڇايا ــ
هاءِ پرين ياد آيا!
جهرمر وارا، پيارا پيارا، نيريءَ گِهرائيءَ ۾ تارا،
مون جئن اک به نه لاتائون ٿي، پل پل جهاتيون پاتائون ٿي،
آهي نينهن به ننڊ جو ويري، جاڳي مون جاڳايا ــ
هاءِ پرين ياد آيا!
پوئين پهر فضا گهوماٽي، جهُلڪي تي ٿي سرد ڏياٽي،
ڪاريون ڪاريون هو گهرايون، وَٽَ کائيندي جئن لهرايون،
دور ڦٽي باک ڀليري، گرجا گهنڊ وڄايا ــ
هاءِ پرين ياد آيا!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص54)
شيخ اياز جي گيتن ۾ جتي سليس ۽ سُپڪ ٻوليءَ جو رس ۽ روح ملي ٿو، اُتي هن جي گيتن ۾ ڌرتيءَ جي معروضي حقيقتن، مسئلن ۽ مامرن جي اُپٽار ۽ ان جي حُسناڪين جي عڪاسي به ڀرپور نموني نظر اچي ٿي.
وسُ وسُ، وسُ وسُ، وسَ ڪر مينهن،
ڏاڍا ڏينهن ٿيا ٿي!
سوڪ وئي ٿي ساري ساري،
اُڀَ مان اک نه ڪڍي ٿو هاري،
ڏس هي وڻ جي ٽاري ٽاري،
هٿ ڦهلائي جئن بيکاري،
سڙڪون لَٽ ۾ ليٽيون پيٽيون،
اُٺ ــ گاڏيءَ سان ڄڻ ته لپيٽون،
پرتا وڇڙيا ساٿي!
وسُ وسُ، وسُ وسُ، وسَ ڪر مينهن،
ڏاڍا ڏينهن ٿيا ٿي!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص72)
گيتَ بنيادي طور تي ٻهراڙي جي مِٽي ۽ ماحول جي پيدائش هوندا آهن، پر حيرت جي ڳالهه اها آهي، ته اياز شهري زندگيءَ جو حصو رهندي به، گيت جھڙي رسيلي ۽ ٻهراڙيءَ جي اَلهڙ نينگر جي ڌڙڪنن جهڙي هن صنف سان نه رڳو ناتو نڀايو، پر ان سان انصاف به ڪيو آهي. ان جو سبب شايد اهو به آهي، ته:”اياز سنڌ جي ٻهراڙين جا خوب سير ڪيا، اتان جي زندگيءَ کي ويجهڙائيءَ کان ڏٺو ۽ ڳوٺن جي ٻهڳڻ ٻوليءَ کي پنهنجن گيتن ۾ سمايو آهي“(31). تڏهن ئي ته ههڙا گيت سِرجي سگهيو آهي.
تڙ تڙ تي طوفان اَلو ميان،
ناوَ هلي آ گيت کڻي!
ونجهه نه وانجهي، موڙها مانجهي، سانجهي سرگردانُ، الوميان،
ناوَ هلي آ گيت کڻي!
گھاٽ مٿان گھنگهور گھٽا ۾، اڄڪلهه جو انسانُ، الوميان،
ناوَ هلي آ گيت کڻي!
ڪو وڻجارو، اوٿ ـ اَسارو، نينهن ڪيو نادانُ، اَلوميان،
ناوَ هلي آ گيت کڻي!
(وِڄون وَسڻ آئيون، ص81)
شيخ اياز پنهنجي آتم ڪهاڻي، ’ڪٿي نه ڀڃبو ٿڪ مسافر‘ ۾ لکي ٿو، ”منهنجي سنڌ جي ٻهرڙايءَ سان محبت آهي. جڏهن پُسيءَ جا ڳاڙها گل ڏسندو آهيان، تڏهن منهنجي دل بهار بهار ٿي ويندي آهي. جڏهن بُربليون ڏونرن جي ڏارن تي چَهڪنديون آهن، تڏهن منهنجا سارا دُک درد لهي ويندا آهن ۽ هڪ قسم جو عجيب چئن اچي ويندو آهي ۽ دل چوندي آهي، ته وسُ پُڄي ته شهرن ۾ماڙا ۽ مشينون اُڏائي ڇڏيان. شهر جي فليٽ ۾ منهنجي زندگي ڄڻ بئسٽائل جي قلعي ۾ ٿي گذري، جتي والٽيئر ۽ ٻيا قيدي رکيا ويا هئا“ (32).
حيقيت ۾ شيخ اياز وجودي طور هڪ اهڙي پکيءَ وانگر هو، جنهن جو جُسو ته شهر جي پڃري ۾ ڦاٿل هو، پر سندس من سدائين سنڌ جي کُليل ۽ سرسبز فضائن ۾ اُڏامندو ۽ قدرت جي منظرن ۽ مظهرن جا مشاهدا ۽ قرار ماڻيندو رهيو. اياز گيت جي حوالي سان نه رڳو سنڌ جي لوڪ رهڻي ڪهڻي، اصلوڪي لفظن جي چونڊ، تمثيلن، استعارن ۽ ڪردارن جو انفرادي انتخاب ڪيو آهي، پر هُن اوائلي، لوڪ ۽ ڪلاسيڪل علمي ادبي روايتن مان پڻ جهجهو استفادو حاصل ڪيو آهي. ان کان علاوه هُن گيت جي هند ۽ پاڪستان جي ٻين اهم گيتڪارن جھڙوڪ: ميران ٻائي، سورداس، ميراجي، تنوير نقوي، مقبول حسين احمد پوري، امانت لکنوي، حفيظ جالندري، مجيد امجد، قتيل شفائي، تاج سعيد، ساحر لڌيانوي، احمد راهي، ناصر شهزاد ۽ نگار صهبائي جي ’گيت ــ سنگيت‘ مان پڻ گھڻو پُرجهيو ۽ پِرايو آهي.
سنڌي شاعريءَ ۾ جديد گيت، ڪشنچند بيوس ۽ هري دلگير جي ذريعي آيو ۽ ان کي سگھاري ۽ سيبائتي انداز ۾ پيش ڪري، شيخ اياز وڌيڪ جوت ۽ جلا بخشي. نه ته ان کان اڳ ۾ اڪثر عروضي شاعرن، گيت کي سُگھڙن ۽ اڻ پڙهيل شاعرن جي صنف سمجھي، نه رڳو نظر انداز ڪري ڇڏيو هو، پر پاڻ کي پڙهيل ڳڙهيل شاعر ڄاڻي، انهن ان لوڪ ۽ روايتي صنف تي لکڻ به معيوب ٿي محسوس ڪيو. ”پر ورهاڱي کان پوءِ ان ڳالھه جو سهرو اياز ڏانهن وڃي ٿو، جنهن متروڪ الاستعمال صنفن ۽ روايتن کي پڙهيل ڪڙهيل شاعرن ۾ نه فقط وري جياريو ۽ روشناس ڪرايو، پر پنهنجي زور بيان ذريعي انهن کي مقبول پڻ بڻايو. گيت کي اياز باقاعده سنڌي شاعريءَ ۾ اهڙي طرح متعارف ڪرايو، جو هينئر سنڌي شاعريءَ جو خاص جزو پيو محسوس ٿئي“ (33).
گيت جي جديد شاعرن ۾، عبدالڪريم گدائي، نارايڻ شيام، گووردن ڀارتي، موتي پرڪاش، بردو سنڌي، ابراهيم منشي، تنوير عباسي، استاد بخاري، قيوم طراز، امداد حسيني، مير محمد پيرزادو، ذوالفقار سيال، سرمد چانڊيو، شبير هاليپوٽو، ماڻڪ ملاح، روبينه ابڙو ۽ ٻين ڪيترن ئي سينئر ۽ نوجوان شاعرن جا نالا شامل آهن، جن گيت جي ترقي ۽ ترويج ۾ چڱو پاڻ موکيو آهي، پر اياز جي گيتن ۾ جيڪا گھاڙيٽي جي نواڻ، لفظي سَرلتا، اظهار جي اَڇوتائي، خيال جي نُدرت ۽ نِرملتا موجود آهي، اها گيت جي اڳوڻي سموري روايتن کان نه صرف مختلف ۽ الڳ آهي، پر سچ پچ ته نئين ۽ نرالي پڻ آهي. هن جا گيت، هيئت ۽ فن جو ڪمال آهن.
مون وٽ ڪيئي گيت گَگن جا،
پنڇي بن جا،
سانگ سُپن جا ــ
پر اي وڍ وهاٽيل سَرتي،
گھايل ڌرتي،
توکي پرتي ــ
منهنجي ڪَوتا، جَپَ جُڳن جا،
اَڻ ــ ڳاتل آلاپَ جُڳن جا،
شال ڌئان مان پاپَ جُڳن جا!
جَن گَن مَن جا!
جَن گَن مَن جا!
(وڄون وسڻ آئيون، ص117)
گهنن گهنن، گهن گهن، گهن گهن گهن،
ڌنن ڌنن، ڌن ڌن، ڌن ڌن ڌن!
گجو گجو اي ڪارا بادل، وسو وسو ورسايو جل ٿل!
پِيو پِيو ميءِ جا متوارا، جِيو جِيو ڌرتيءَ جا پيارا!
ڇنن ڇنن ڇن، پيالا ڇلڪن ــ
گھنن گھنن، گھن گھن، گھن گھن گھن!
گجو گجو اي ڪارا بادل، وسو وسو ورسايو جل ٿل!
جُڳ جُڳ کان آ ڌرتي پياسي، مسين مسين آئي چؤماسي!
گھڙيءَ گھڙيءَ ليلايو لڙڪن ــ
گھنن گھنن، گھن گھن، گھن گھن گھن!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص66)
مٿين گيتن ۾ پهرين گيت ۾،’مون وٽ ڪيئي گيت گگن جا‘ اياز جي ڪهڙي نه رنگ ــ رتي ۽ حسين تخليقي ترڪيب آهي، جنهن کي پڙهندي ئي تصور ۾، احساس جي اکين اڳيان نه صرف وشال آڪاس جو ڪئنواس، ان جا نيرا گهرا ۽ وڻندڙ سُرمئي رنگ پکڙجي وڃن ٿا، پر ’گيت گگن‘ ۽ ’پنڇي بن‘ جي استعاري سان ’گيت ۽ پنڇي‘ جي پرواز جي مماثلت ۽ آزاد اُڏام جو احساس ويتر من کي بيان نه ڪري سگهجندڙ مسرتن سان مالا مال ڪري ڇڏي ٿو. ٻي گيت جا ٻول پڻ خيال جي نُدرت، منظر نگاري ۽ تصور جي طلسماتي جادو سان گڏوگڏ بي پناهه لئه ۽ لهرن جهڙو ترنم رکندڙ آهن.
اياز جي شاعريءَ جي اهم ۽ انفرادي خوبي به اها آهي، ته اها رواني ۽ ردم سان ٽمٽار آهي. خاص ڪري سندس گيتن ۾ جيڪو لئه ۽ تال جو سنگم ملي ٿو، اهو موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي. هُن جي ابتدائي دؤر جا گيت، جيڪي سندس شعري مجموعن ’ڀونر ڀري آڪاس‘، ’ڪُلهي پاتم ڪينرو‘، ’وِڄون وَسڻ آئيون‘، ’ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘ ۽ ’راج گھاٽ تي چنڊ‘ ۾ موجود آهن، اهي پنهنجي محاڪاتي پسمنظر ۽ فنائتي جاذبيت سبب انتهائي سُندر ۽ من کي محظوظ ڪندڙ آهن.
ڊاڪٽر اسحاق سميجو، اياز جي گيتن بابت لکي ٿو: ”اياز جا گيت رس ڀري ٻوليءَ، لهجي جي تاثير، نازڪ خياليءَ، پيشڪش جي گنڀيرتا ۽ ويچارن جي گهرائيءَ سان پَچي راس ٿيل آهن، جن ۾، وڻ ۾ پڪل ميوي جهڙو مِٺاس ۽ هڳاءُ آهي. هن جي گيتن ۾ قدرتي ترنم، رواني ۽ غنائيت آهي، جيڪا ئي گيت جي شاعريءَ جو اولين ۽ انتهائي گڻ آهي.... گيت جو حُسن ئي ان جي نغمگيءَ ۾ آهي. اياز جو گيت پڙهي، اندازو ڪري سگھجي ٿو، ته اهو غير رواجي ترنم ۾ ڳوهيل آهي، جنهن کي سِکيا، عِلم ۽ تجربي سان حاصل ڪري نه ٿو سگھجي، بلڪ اهو ترنم فقط شاعر جي روح ۾ روانيءَ هجڻ سان ئي ممڪن ٿي سگھي ٿو. سندس فن ۾ ٻار جي مُرڪ جهڙي تازگي ۽ هِيرَ تي جھومندڙ سرنهن جي کيتن جهڙي بي ساختگي آهي“(34).
محبت نه ڪڏهن مات ڪئي موت، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
ٽڙي آھ رتن جوت نه ڳڻ ڳوت، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
هلي آءُ، نوان ڏينهن، نوان نينهن، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
هلي آءُ، پيا مينهن، ڀِنا ڏينهن، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
نئون چنڊ، نوان چاهه، هلي آءُ، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
نئين رات، نئين بات، هلي آءُ، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
نئين تانگهه، نئين تات، هلي آءُ، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
ڏسي آس سندم پِياس، اچي اوت، هلي آءُ ــ
سندم هوت هلي آءُ!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص51)
اياز جي مٿين گيت ۾ نه رڳو درياھ جي لهرن جھڙي رواني آهي، پر ان ۾ خيال جي خوبصورتي ۽ احساسن جي اُڻت به ڪمال جي آهي، جيڪا هن جي غير معمولي فنڪار ۽ ڏاتار جي گواهي ڏئي ٿي. گيت جي پهرين سِٽَ ۾ ’محبت، مات، ۽ موت‘ جي لفظن جو صوتي آهنگ ۽ ان سان وراڻي جي قافيي ‘هوت‘ جو ميل، مٿان رديف ’هلي آءُ‘ جو ورجاءُ ۽ ائين ’رتن جوت نه ڳڻ ڳوت، نوان ڏينهن، نوان نينهن، پيا مينهن، ڀنا ڏينهن، نئين رات، نئين بات، آس سندم پياس‘ جي اندروني قافين ۽ تجنيسن جي مُنڊيءَ تي ٽِڪ جهڙي اُڻت، هڪ طرف گيت ۾ غضب جي غَنائيت پيدا ڪري ٿي ته، ٻي طرف معنوي حوالي سان ’محبت نه ڪڏهن مات ڪئي موت ــ سندم هوت هلي آءُ‘ واري سِٽَ ۾ ’محبت جي امرتا‘ جي پختي وشواس جي اظهار کان علاوه رتن جوت جي ٽِڙڻ، مينهن سان ڀني ڏينهن، نئين نينهن ۽ چاھ جي چري موسمن جو اياز جيڪو سحرانگيز منظر چِٽيو آهي، اهو ساري گيت ۾ رومانوي رنگن جو روح ڀري ڇڏي ٿو.
شيخ اياز جي گيتن جو موضوعاتي ڪئنواس آڪاش جيان انتهائي وسيع ۽ ڪشادو آهي. ان ۾ قدرتي منظرن، بادلن، بارشن، محبت جي بي قابو اُڌمن، اوسيئڙي جي اهنجن، وصال جي حُسناڪين، سماجي رسمن ۽ روايتن، پنهنجي ڌرتي ۽ ڌرتي واسين سان محبت جي احساسن کان وٺي زندگي سان لاڳاپيل هر خواب ۽ خوبصورتيءَ جو ذڪر اچي وڃي ٿو.
جيتوڻيڪ شاعريءَ جي نقادن گيت جو ڪو خاص موضوع ۽ سِٽاءُ مقرر ڪونه ڪيو آهي ۽ ان جي نازڪ مزاجي ۽ نغمگي ئي شناخت رهي آهي، پر اياز جي گيتن جي پنهنجي هڪ الڳ ۽ انفرادي سڃاڻپ آهي. هن جي گيت ۾ اظهار جو انداز، احساس جي ملائميت ۽ آلاپ جي ادا نه صرف پنهنجي هم عصرن کان علحده آهي، پر هن جي گيت جو فني گھاڙيٽو، جيڪو بيت، دوهي، وائي، نظم، غزل ۽ ٻين ڪيترن ئي گھاڙيٽن تي آڌارڪ آهي، اهو پڻ گيت جي روايتي سٽاءَ کان مختلف ۽ نرالو آهي، ايتري تائين جو هو جڏهن پنهنجن گيتن ۾ پنهنجو انقلابي ۽ مزاحمتي آواز پَرٽي ٿو، تڏهن به گيت جي غَنائيت ۽ نفاست متاثر نه ٿي ٿئي، پر پنهنجي مخصوص انداز ۽ احساس سان برقرار رهي ٿي ۽ اهو ئي اياز جي ڏات ۽ ڏانءَ جو ڪمال آهي.
پنهنجي رت ۾ ريٽو جھنڊو، اُڀ تائين جھوليندو،
اهڙو ڏينهن به ايندو.
آرتِي رات نه رهندي اوڳا! روح نه ڪوئي روئيندو،
اهڙو ڏينهن به ايندو.
ڪائي اَرهي اک نه هوندي، لُڙڪَ نه ڪو لاڙيندو،
اهڙو ڏينهن به ايندو.
ڏٿ به تنهنجو، ڏيھه به تنهنجو، ڪو توکان نه کسيندو،
اهڙو ڏينهن به ايندو.
اهڙو ڏينهن به ايندو ساٿي! اهڙو ڏينهن به ايندو،
اهڙو ڏينهن به ايندو.
(وڄون وسڻ آئيون، ص102)
شيخ اياز جي قومي گيتن ۾ توڙي جو ڪٿي ڪٿي ’نعري بازي‘ ۽ ’هلڪڙي جذباتيت‘ملي ٿي، پر هُن ان ۾ به ڌرتيءَ جي فطري اُنسيت ۽ حب الوطنيءَ جي احساس کي اُڀاري، شعري اظهار کي گهڻي حد تائين سڀاوڪ بڻايو آهي.
سنڌو ديسُ مَهانُ، سنڌو ديسُ مَهانُ
لاڙُ، وِچولو، اُتَر،
ڪڇ، ڪراچي بندر،
هيڏو سارو جَر ٿَرَ
ڪيڏو ڪوهستانُ!
سنڌو ديسُ مَهانُ!
جيءُ جيءُ اَن ــ داتا!
تنهنجا سَڏَ سُڃاتا،
آزاديءَ لئه آتا،
توتي سڀ قربانُ،
سنڌو ديسُ مَهانُ.
(وِڄون وَسڻ آئيون، ص195)
شيخ اياز جي گيتن ۾ فن جي نُدرت، احساسن جي جدت، ترنم جي تازگي، لفظن جي نفاست، خيالن جي انفراديت، لهجي جي نرمي ۽ اظهار جي نرملتا سان گڏوگڏ مزاحمت ۽ رومان جو هڪ حسين رنگ ملي ٿو. حقيقت ۾ گيت رومان ۽ رنگينيءَ جي صنف آهي، مزاحمت، انقلاب ۽ آزاديءَ جا ترانا ۽ آلاپ نظم جي صنف کي سونهَن ٿا، پر اياز پنهنجي ڪمال فني ڪاريگري ۽ فڪري ڏات سان گيت ۾، محبت ۽ مزاحمت جي سنگم سان هڪ موهيندڙ ۽ اثرائتو رنگ کڻي اچي ٿو، جنهن ۾ مزاحمت، محبت بڻجي پوي ٿي ۽ محبت، مزاحمت سان ملي سراپا مٽيءَ جي هُڳائن ۽ زندگيءَ جي سُندرتائن جو گيت بڻجي پوي ٿي.
”اياز جو گيت پنهنجي وطن ۽ مٽيءَ سان بي پناهه عقيدت ۽ محبت جو ڪلمو آهي. اها عقيدت ۽ محبت سانوڻيءَ ۾ سنڌوءَ وانگر آهي، جنهن جي وهڪري ۾ مسلسل چاڙهه ئي ايندو ٿو رهي. هو ان محبت ۾ ايترو ته محو ۽ مستغرق آهي، جو ٻيون سڀ محبتون هن آڏو معنى نه ٿيون وڃائن، تڏهن به ان کان مٿي ٿي نه ٿيون ويهن. ’مٽي ‘ ۽ ’ڌرتيءَ‘ جو لفظ هو هڪڙي خاص وجد انگيز انداز ۾ ڪتب آڻي ٿو، جنهن سان سٽ سٽ ۾ عجيب رنگت ۽ خوشبوءِ ڇُلڪڻ ٿي لڳي“ (35).۽ پوءِ خود بخود جيءَ ۾ جهونگار بڻجي هيءُ گيت ٻُرڻ لڳي ٿو:
رهندو ياد اهو الحاد،
چوان ٿو ”مٽي زنده باد“.
آهه اهو ئي سچ،
انهيءَ تي اچ،
متو آ مچ،
پتنگا پچ،
چوان ٿو ”مٽي زنده باد“
رهندو هي مانڊاڻ،
مگر هي ڄاڻ،
ته پنهنجو پاڻ،
نه هوندو ساڻ.
چوان ٿو ”مٽي زنده باد“.
رهندي تنهنجي روءِ،
نه تنهنجي بوءِ،
مگر هر سوءِ،
اِها ئي جوءِ،
چوان ٿو ”مٽي زنده باد“.
چوان ٿو ”مٽي زنده باد“.
(ڀونر ڀري آڪاس، ص87)
شيخ اياز جا گيت گھڻي قدر ماترڪ ڇند تي سِرجيل آهن ۽ سندس ڪجھه گيتن ۾ هندي ڇند ۽ فارسي عروض جو انوکو امتزاج پڻ ملي ٿو. اياز جي گيتن جي فن ۽ فڪر جي حوالي سان امير علي چانڊيو پنهنجي مقالي، ’شيخ اياز جي شاعري هڪ مطالعو‘ ۾ لکي ٿو: ”اياز جي گيتن منجھان ڪا خاص هيئت مقرر ڪري نه ٿي سگھجي، ليڪن پوءِ به اياز جا گيت ان ڏس ۾ ڪافي رهنمائي ڪن ٿا. سندس گيتن جي هيئت اڪثر جڳهن تي مسمطي نظمن جھڙي آهي، جن مان گھڻن جي شڪل مثلث ۽ مربع جھڙي آهي ۽ ڪٿي ڪٿي مستزاد وانگر وراڻو ڪم آندو اٿس. اياز جا ڪي گيت، وائي جي بدليل صورت ۾ به ملن ٿا“ (36). جيئن سندس هي ’وائي نما ــ گيت‘:
مون ته لڳائي سپني وَل،
ڦول ڪڏهن ڦٽندا، ڇا ڄاڻان!
مان توکي هي گيت ڏيان ٿو،
هان، تون منهنجي مرهم مَل ــ
گھاوَ ڪڏهن ڇُٽندا، ڇا ڄاڻان!
مان هي اَوٺا ٿانوَ ڀڃان ٿو،
تون ڀي وِ ههُ کان پاڻُ ته پَل،
کيپَ ڪڏهن ٽُٽندا، ڇا ڄاڻان!
(وِڄون وَسڻ آئيون، ص160)
ڳاڻيٽي جي حساب سان اياز جي گيتن جو انگ 200 جي لڳ ڀڳ آهي، جيڪو سندس شاعريءَ جي ٻين سِرجيل صنفن جي نسبت ايڏو ڪو گھڻو ڪونه آهي، پر هن ان ٿوري تعداد ۾ لکيل گيتن ۾ ايترا گھڻا تخليقي تجربا ڪيا آهن، جو ماڻهو حيران رهجي وڃي ٿو. تجربي جي تخليقيت ۽ تخليقيت جو تجربو، اياز جي شاعراڻي سرشت ۾ شامل آهي. هن جا گيت لهجي جي لطافت ۽ احساساتي رنگينيءَ سبب نه رڳو سماعتن کي سڪون ڏين ٿا، پر ذهن کي پڻ تراوت ۽ تازگي بخشن ٿا.
گيت جون راهون ۽ ٻانهون جيئن ته فني توڙي موضوعاتي لحاظ سان تمام گھڻيون ڪشاديون آهن، انهيءَ ڪري اياز پنهنجي تخليقي رنگين مزاجيءَ جون رنگينيون ان ۾ ڏاڍي سيبائتي انداز ۽ سُندرتا سان اوتيون آهن. اياز جي تخليقي ڀرپوريت ۽ مسرور ڪيفيتن کي پُرجھڻ ۽ محسوس ڪرڻ لاءِ، سندس گيت جي شاعري تمام گھڻي معاون ٿي سگھي ٿي، ڇو ته هُن گيتن ۾، پنهنجي اُڌمن ۽ احساسن کي بنا ڪنهن تصنع جي اصلي ۽ فطري نوع ۾ اظهاريو آهي. گيت جي هيئت ۾ اياز نه رڳو سنڌ جي تهذيب، تمدن، ڪلچر ۽ ان جي ماڻهن جي سُکن ۽ سورن جي ڪيفيتن کي قلم بند ڪيو آهي، پر حقيقت اها آهي ته انهن ۾ هُن پنهنجي اندر جي احساساتي دنيا کي پڻ ڀرپوريت سان پيش ڪيو آهي.
لورڪا ۽ ميراجيءَ وانگر هن جي اندر جي بي چين جپسي ۽ خانه بدوش روح جون حقيقي جولانيون فقط گيت ۾ ئي پَسي سگھجن ٿيون. اياز جا گيت رڳو موضوع ۽ هيئت جو معاملو نه آهن، پر انهن ۾ عڪسن، احساسن، خارجي صداقتن، داخلي ڪيفيتن، فڪري گنڀيرتا ۽ ردم جو هڪ اَڻ جھل سمنڊ مُقيد آهي. بلاشبه شيخ اياز پنهنجي شاعريءَ جي هر صنف ۾ مڌ جا خمار ۽ خمارن جي مڌ اوتي آهي، پر هن جي گيتن ۾ جيڪو احساسن جو اَلهڙپڻو ۽ ترنم جي بي ساختگي آهي، ان کي پڙهي ۽ پَسي من ۾ خودبخود رقص ۽ رنگينيءَ جي جمال جا احساس جاڳي پون ٿا.