پُڄاڻي ۽ نتيجا
1. منهنجي تحقيقي مقالي جو پهريون مقصد، ”سنڌي زبان ۽ ادب ۾ جماليات بابت مفصل مواد، جماليات جي نظرين، فني پهلوئن ۽ ان جي تاريخ بابت ڄاڻ جي حاصلات“ هو. مختلف عالمن جي فڪري نقطن، موضوع سان لاڳاپيل ڊڪشنرين ۽ انسائڪلوپيڊيائن مان جماليات جي وصف کي سمجھڻ جي ڪوشش ڪندي، مون پنهنجي مقالي ۾ واضح ڪيو آهي، ته جماليات حُسن ۽ فن جو فلسفو آهي ۽ ان جو تعلق حسياتي ذوق ۽ انساني ادراڪ، نفسيات ۽ تخيل سان آهي.
مطالعي ۾ اهو پڻ سامهون آيو آهي، ته فنونِ لطيفه جا سمورا شعبا موسيقي، رقص، مصوري، سنگتراشي، خطاطي، عمارت سازي وغيره، جماليات جي دائري ۾ اچن ٿا ۽ جماليات نه رڳو جمال ۽ جلال جون نُدرتون نروار ڪري ٿي، پر قبيح ۽ بدصورتيءَ تي پڻ روشني وجهي ٿي. جماليات جي فني ۽ فڪري نظرين، حسن ۽ فن جي قسمن ۽ جماليات جي تاريخي اوسر بابت مون پنهنجي مقالي ۾ جيڪو مواد ڏنو ۽ معلومات پيش ڪئي آهي، اها نه رڳو مستند ۽ لاڳاپيل آهي، پر سنڌي ادب ۾ جماليات جي موضوع تي، ان کي هڪ نئون اضافو چئي سگهجي ٿو، ڇو ته هِن کان اڳ اهڙي جامع انداز ۾، ان موضوع تي سنڌي ادب ۾ تحقيقي ۽ تنقيدي نوعيت جو ڪم گھٽ نظر اچي ٿو، انهيءَ ڪري هي مقالو ان کوٽ جو چڱو پورائو ڪري ٿو.
2. منهنجي تحقيقي مقالي جو ٻيو مقصد، ”جماليات ۽ شاعريءَ جي تعلق ۽ شاعريءَ جي مکيه جمالياتي قدرن جي نشاندهي ڪرڻ“ هو. ان سلسلي ۾ مون پنهنجي مقالي ۾، ادب ۽ شاعري جي جمالياتي سُٻنڌ، شاعري جي جمالياتي پسمنظر، ڪارج ۽ ان جي جمالياتي قدرن تي تفصيلي روشني وجهڻ جي پوري ڪوشش ڪئي آهي ۽ مناسب دليلن جي آڌار تي، اهي نتيجا ڪڍيا آهن، ته شاعري انسان کي حِظ ۽ تسڪين عطا ڪرڻ سان گڏوگڏ حُسن ۽ حقيقت جو اهڙو ادراڪ عطا ڪري ٿي، جنهن کي سائنسي استدلال ذريعي پروڙڻ ۽ محسوس ڪرڻ مشڪل آهي.
ان کان علاوه تحقيق ۽ علمي تجزئي کان پوءِ مون پنهنجي مقالي ۾ اهو پڻ واضح ڪيو آهي، ته شاعريءَ جا جمالياتي قدر ڪي جامد، الڳ ۽ مافوق الفطرت ڪونه هوندا آهن، پر اهي متحرڪ، فعال سماجي ۽ فنڪارانه تخليقي عمل جي پيداوار ۽ زندگيءَ جي لاڀائتي قدرن سان لاڳاپيل آهن. حقيقت ۾ زندگيءَ جا اهي قدر، جيڪي انسان کي داخلي آنند ۽ اطمينان سان گڏوگڏ خارجي آٿت ۽ آسائش عطا ڪري سندس آجپي کي تقويت ۽ تازگي بخشن ٿا، اهي ئي شاعريءَ جا جمالياتي قدر آهن.
3. منهنجي مقالي جو ٽيون نقطو، ”اياز جي شاعريءَ تي متقدمين ۽ هم عصر شاعرن جي جمالياتي اثرن جو اڀياس ڪري سندس شاعريءَ جي فڪري ۽ ادبي حيثيت جي ڪٿ ڪرڻ“ هو. جنهن لاءِ آءٌ پنهنجي مقالي ۾ شيخ اياز جي ڪيترن ئي ڏيهي توڙي پرڏيهي متقدمين ۽ هم عصر شاعرن جي شاعريءَ جي جامع تقابلي مطالعي کان پوءِ اهي نتيجا اخذ ڪيا آهن، ته اياز پنهنجي متقدمين جي فڪر ۽ فن جو تسلسل آهي ۽ هن پنهنجي پيشروئن جا فڪري ۽ فني اثر پڻ قبول ڪيا آهن، پر هن پنهنجي غير معمولي ڏات ۽ ڏانءَ سان پنهنجي نرالي تخليقي انفراديت قائم رکي آهي.مٿس ڪيترن ئي پرڏيهي شاعرن، ڪلاڪارن ۽ اديبن جا فني ۽ فڪري اثر آهن، پر هن جي شاعري هڪ اهڙي روان درياھ وانگر آهي، جنهن ۾ دنيا ڀر جي ادب ۽ آرٽ جي مطالعاتي ڌارائن جي موجودگيءَ باوجود، ان جي رواني ۽ فطري لطافت متاثر نه ٿي آهي، ويتر لطيف ۽ نرمل بڻي آهي ۽ اها ئي سندس شاعري جي خوبي ۽ خوبصورتي آهي، جيڪا کيس ٻين کان منفرد ۽ الڳ احساس ۽ ادراڪ جو شاعر بڻائي ٿي.
4. منهنجي تحقيقي ڪم جي مقصدن ۾،”شيخ اياز جي شاعريءَ جي اساسي ۽ جديد صنفن جي فني ۽ فڪري حُسناڪين ۽ انهن صنفن ۾ سندس ڪيل انيڪ انوکن تجربن جو اڀياس“ پڻ شامل هو. جنهن لاءِ مون پنهنجي مقالي ۾، ’شيخ اياز جي شاعريءَ جي اساسي صنفن ۾ جماليات‘ جي عنوان سان، بيت، دوهي، وائيءَ، گيت ۽ لوڪ گيت جي جمالياتي رخن جو تحقيقي ۽ تنقيد جائزو وٺندي، اهو نتيجو ڪڍيو آهي ته اياز روايت ۾ جدت ۽ جدت ۾ روايت جي آميزش جو سگهارو سِرجڻهار آهي.
بيت، دوهو، وائي، گيت ۽ لوڪ گيت ڪلاسيڪي ۽ لوڪ سنڌي شاعريءَ جون بنيادي ۽ اهم صنفون آهن، جن ۾ روايتي طور اڪثر ڪري تصوف، مجازي عشق، لوڪ ڪٿائن ۽ ناصحانه نقطن جو اظهار ڪيو ويندو آهي، پر اياز انهن صنفن ۾ سماجي شعور، ڌرتيءَ جي دکن، دردن، فطرت جي مظهرن، عالمي شعور، سماجي ۽ ثقافتي رنگن، عشق، مزاحمت ۽ انقلاب جي صدائن کي شامل ڪري، نه رڳو موضوعاتي وسعت ۽ فڪري ُندرت پيدا ڪئي آهي، پر بيت، وائي ۽ گيت جھڙين گھاڙيٽي، فن، آهنگ ۽ انداز جي لحاظ کان روايتي ۽ سخت گير صنفن ۾ هيئت، لطافت، رنگيني، منفرد حسيت ۽ نرالي اظهار جا ڪيئي غير رواجي تجربا ڪري، انهن صنفن کي وڌيڪ موهيندڙ، متاثر ڪندڙ ۽ حسين بڻايو آهي.
ان کان علاوه ’اياز جي جديد صنفن ۾ جماليات‘ جي سِري سان سندس شاعريءَ جي جديد صنفن، جهڙوڪ: ’غزلن، نظمن، آزاد نظمن، نثري نظمن، ترائيلن، چوسٽن، ڇهه سٽن، هائيڪن، ٽه سٽن، ڏيڍ سٽن، سنگيت ناٽڪن، دعائن‘ وغيره جو جمالياتي اڀياس ڪري، اهو نتيجو اخذ ڪيو آهي، ته اياز سنڌي شاعريءَ کي نه رڳو خيال ۽ فڪر جي نئين ۽ نرمل دنيا عطا ڪئي آهي، پر ان سان گڏوگڏ انيڪ مشرق توڙي مغرب جي مقبول شعري صنفن سان ان جي جھولي ڀري، ان کي جديد فني جماليات سان پڻ مالامال ڪيو آهي. هن جديد سنڌي شاعريءَ ۾ ٻولي توڙي فڪر ۽ فن جو تازو روح ڦوڪيو آهي. نج سنڌي تشبيهون، استعارا، ترڪيبون ۽ تمثيلون اياز جي شاعريءَ جو اهم ۽ مرڪزي جزو آهن. هن جو غزل هجي يا نظم، آزاد نظم هجي يا نثري نظم، قطعا، ترائيل ۽ هائيڪا هجن يا ڏيڍ سٽا ۽ منظوم ڊراما، هر صنف کي هن پنهنجي جدت ۽ انوکي فنڪارانه جوت سان اهڙيءَ ريت جرڪايو آهي، جو اها پنهنجي نئين، نمائنده ۽ نرمل شناخت سان نِکري نروار ٿي پئي آهي. مٿين ٻنهي عنوانن تحت، اياز جي شاعريءَ تي ڪيل تفصيلي تجزيي ۽ جمالياتي اڀياس سان، اسان جي مقرر مقصد جو گھڻي قدر پورائو ٿي وڃي ٿو.
5. منهنجي تحقيقي پورهئي جو پنجون مقصد، ”سنڌي شاعريءَ جي جمالياتي پهلوئن جو ٻين ٻولين جي شاعريءَ سان تقابلي مطالعو“ڪرڻ هو، جنهن لاءِ لوڪ شاعريءَ کان وٺي، ڪلاسيڪل ۽ جديد سنڌي شاعريءَ جي ڪيترن ئي شاعرن جي شاعريءَ جو جمالياتي مطالعو پيش ڪرڻ سان گڏوگڏ عربي، فارسي، هندي، اردو ۽ انگريزي ٻولين جي اهم شاعرن جي شاعريءَ ۾، جمالياتي ندرتن تي سير حاصل بحث ڪيو آهي، جنهن مان واضح ٿيو آهي، ته توڙي جو قومن جا تهذيبي، تمدني قدر ۽ حُسن جا معيار مختلف آهن، هر ماڻهوءَ جي پسند جا پيمانا پنهنجا آهن، پر فنونِ لطيفه ۽ تخليقي فڪر جي حوالي سان منجھن ڪيئي هم آهنگيون ۽ هڪجھڙايون مِلن ٿيون، جيڪي ٻولي، تهذيب ۽ تمدن جي فرق باوجود يڪسان اثرائتيون، جاذب، موهيندڙ ۽ پنهنجو ڀرپور اثر، احساس ۽ تاثر ڇڏيندڙ آهن.
6. منهنجي مقالي جو ڇهون ۽ اهم مقصد، ”شيخ اياز جي شاعريءَ جو سماجي، سياسي ۽ ادبي پسمنظر عيان ڪرڻ“ هو، جنهن لاءِ شيخ اياز جي ننڍپڻ، تعليم، تربيت، سياسي حالتن، ادبي ماحول ۽ سندس دؤر جي فڪري تحريڪن جو مختصر جائزو وٺندي، اهو واضح ڪيو ويو آهي ته، شيخ اياز جي فڪري اوسر ۾ سندس جنم ڀومي شڪارپور جي سياسي، سماجي، ادبي ۽ فطري وايومنڊل جي ڪردار سان گڏوگڏ، انيڪ ادبي ۽ سياسي دوستن جو ساٿ، ملڪي حالتن، عالمي ادبي ۽ سياسي منظرنامي ۽ سندس مطالعي جو پڻ وڏو هٿ آهي. انهن سڀني عنصرن گڏجي اياز جي فڪر ۽ شاعري کي اها جوت ۽ جِلا بخشي، جو اها نه رڳو ڀنڀٽ ٿي ڀڙڪي، پر ان نٻل ۽ ويساهه وڃايل ماڻهن ۾ نئين جذبي، جنون ۽ جوش جو روح اوتي، انهن ۾ وقت جي فرعونن سان سينو ساهڻ جو ساهس پڻ پيدا ڪيو.
اياز جي فڪري پسمنظر جي مجموعي مطالعي مان اهو نتيجو نڪتو آهي، ته هو حُسن، عشق، انقلاب، ڌرتي، ڌرتي واسين، عالمي امن، انسانيت، جھموري قدرن ۽ سماجي تبديليءَ جي شعور جو شاعر آهي ۽ هن جي شاعريءَ جي ادبي ۽ فڪري پس منظر جو وڏو محرڪ به اهي صداقتون ئي آهن.
7. منهنجي تحقيق جو ستون ۽ اهم نقطو، ”شيخ اياز جي شاعريءَ ۾، جمالياتي عنصرن جو تعين ۽ انهن جي ڇنڊ ڇاڻ ۽ پرک“ ڪرڻ هو، جنهن لاءِ مون اياز جي شاعريءَ جي فني ۽ جمالياتي پهلوئن، خاص طور سندس ٻولي، قافين، رديفن، تشبيهن، ترڪيبن، صنعتن، استعارن ۽ترنم جي جمال تي تفصيلي روشني وجهڻ کان علاوه سندس شاعري ۾ موجود عڪسي جمال، علامتي جمال، فطرتي جمال، جسماني جمال ۽ درد جي جمال جي جديد تحقيقي ۽ تجزياتي انداز سان ڇنڊڇاڻ ڪري اهو واضح ڪيو آهي ته، اياز هڪ اهڙو شاعر آهي، جنهن وٽ همعصر عالمي شعور، تاريخي ۽ سماجي حالتن جي فلسفيانه گهرائي، گھڻ نظرياتي سوجھه ٻوجھه، لوڪ، ڪلاسيڪل، جديد ۽ شاندار روايتن جي تخليقي امتزاج، فني تجربن جي بي مثال نمونن، نئين کان نئين فني ڪاربن سان گڏ ٻيون ڪيتريون ئي فني ڌارائون سندس شاعريءَ ۾ موجود ملن ٿيون. هن تحقيقي مطالعي مان اهو نقطو پڻ نروار ٿيو آهي، ته اياز جي شاعريءَ ۾ ’حُسنِ جميل‘ ۽ ’حُسنِ جليل‘ ٻنهي جو عڪس ملي ٿو، پر صوفياڻي فڪر جي ڌارا سان ويجھڙائيءَ ۽ اُنسيت سبب ان ۾ ’حُسنِ جليل‘ جو جلوو ويتر اثرائتو ۽ وجداني احساس آڇيندڙ محسوس ٿئي ٿو.
اياز نه رڳو حُسن پرست ۽ حُسن شناس شخص هو، پر هن جي شاعريءَ ۾ سونهن جا سمورا انڊلٺي رنگ ملن ٿا. سندس ڪلام ۾ اهي سموريون خوبيون ۽ خوبصورتيون موجود آهن، جيڪي ڪنهن ڪوتاڪار جي شاعراڻي عظمت، حيثيت ۽ معيار جو تعين ڪرڻ لاءِ مقرر ڪري سگهجن ٿيون. اياز پنهنجي انهن گڻن ڪارڻ جديد سنڌي شاعريءَ ۾ جدت طراز ۽ جمالياتي شاعر طور اُڀري سامهون اچي ٿو.
8. منهنجي مقالي جو اٺون ۽ آخري مقصد اهو هو ته، ”منهنجو تحقيقي ڪم ايندڙ محققن لاءِ اتساهه جو سبب بڻبو ۽ وڌيڪ تحقيق جا دروازا کوليندو“. مان پنهنجي ٿيسز کي ڪنهن به طور تي حرفِ آخر ۽ حتمي نه ٿو سمجهان، شيخ اياز جي شاعري ۽ ان جو جمالياتي جهان انتهائي گونان گون آهي، مون پنهنجي طور تي ان جي شاعريءَ جي فني ۽ فڪري حُسناڪين کي پرکڻ ۽ پروڙڻ جي پوري ڪوشش ڪئي آهي. سندس شاعريءَ ۾ موجود فطرتي جمال، جسماني جمال، وجداني جمال، روماني جمال، مزاحمتي جمال، فني جمال، علامتي جمال، درد جي جمال، عڪسي جمال، معروضي ۽ موضوعي جمال جي حُسناڪين کي پَسڻ، پُرجھڻ ۽ انهن جي ڇنڊ ڇاڻ ڪرڻ کان پوءِ مان پنهنجي مڪمل ڪيل تحقيقي ڪم ۽ حاصل ڪيل نتيجن جي آڌار تي وثوق سان چئي سگهان ٿو، ته منهنجو تحقيقي مقالو ان موضوع تي وڌيڪ ڪم ڪندڙ محققن لاءِ سهڪاري ۽ ’اياز شناسيءَ‘ جي حوالي سان ڪارائتو ثابت ٿيندو.
هن تحقيقي مقالي کي مڪمل ڪرڻ ۾، تحقيق جي مختلف اصولي تقاضائن جي پورائي ۽ قلمي پورهئي کان علاوه سنڌي، اردو ۽ انگريزي ٻولين جي ڪيترن ئي ڪتابن، ادبي رسالن ۽ تحقيقي مخزنن جي ورق گرداني ڪري، انهن مان استفادو حاصل ڪيو آهي، انهن ڪتابن جو تفصيل هيٺ ببليوگرافيءَ جي صورت ۾ شامل آهي.