شيخ اياز جون د عائون
دنيا جي ڪيترن ئي عظيم شاعرن جي شاعري ۾ ’حمديه ۽ دعائيه ڪلام‘ ملي ٿو. اهڙن ممتاز شاعرن ۾، رومي، حافظ، جامي، عطار، امير خسرو، ميران، ڪبير، ٽئگور ۽ گوئٽي کان وٺي بلا شاهه، شاهه حسين، باهو، اقبال، غالب، شاهه لطيف، سچل سرمست ۽ ٻين انيڪ ويدانتي ۽ صوفي شاعرن جا نالا شامل آهن. سندن ڪلام مان چند مثال هيٺ پيش ڪجن ٿا.
اُڻهه فريدا وضو سار، صبح نماز گزار،
جو سِر سائين نه نوِين، سو سِر کَپ اُتار (58).
(اي فريد! اُٿ وضو ڪري نماز ادا ڪر. جيڪو سِر مالڪ اڳيان سر بسجود نه ٿو ٿئي، ان کي ڪپي ڇڏڻ گھرجي.)
هور نهين سبهي گَلڙيان، اِڪ اِله دي گَل......ـــ بلا شاهه (59).
(خدا جي ذڪر کان سواءِ ٻيون سڀ ڳالهيون عبث آهن.)
تيرا سائين تجهه ۾، جِيوين پهپُن ۾ باس،
کستوري ڪا مِرگ جِيوين پهر پهر ڊهونڊي گهاس ــ ڪبير (60).
(تنهنجو مالڪ ته تو ۾، گل ۾ خوشبو وانگر موجود آهي، تون خستورئي هرڻ جيان ڇا لاءِ جھنگ جھر ڀٽڪندو ٿو وتين.)
ننگڙا نماڻي دا جيوين تيوين پالڻا
ميلي هان يا مندي هان، بيشڪ بندي هان
ڍڪين ميڏا ڍولڻا، عيب نه ڦولڻا....
(سچل، سُر پهاڙي)
شاهه لطيف جي رسالي جي ابتدا ئي حمديه اظهار، ’اول الله عليم اعلى عالم جو ڌڻي.....‘ سان ٿئي ٿي. ان کان علاوه سندس مختلف سُرن ’ڪلياڻ، يمن ڪلياڻ، کنڀات، سريراڳ، سارنگ، سامونڊي، رامڪلي، پرڀاتي، ڏهر‘ ۽ ڪجهه ٻين سُرن ۾ لاتعداد نعتيه، حمديه ۽ دعائيه شعر ملن ٿا. مثال طور:
ــــ صاحب ڏي شفا ميان مريضن کي.... (سُر يمن ڪلياڻ).
ــــ مون ٻيا در گھڻا نهاريا، آهين تون ئي تون..... (سُر کنڀات).
ـــــ ڪوڙ ڪمايهءِ ڪچ، اُٿي اور الله سين.... (سُر سريراڳ).
ـــــ ڪري پاڻ ڪريم، جوڙون جوڙ جهان جون...... (سُر ڪلياڻ).
ــــ عدل نه ڇُٽان آئون، ڪو ڦيرو ڪج فضل جو...... (سُر سريراڳ).
ـــــ ستر ڪج ستار آءٌ اگھاڙي آهيان...... (سُر ڏهر).
ـــــ سائينم! سدائين ڪرين مٿي سنڌ سڪار
دوســت مٺـا دلــدار، عالم سڀ آباد ڪرين....... (سُر سارنگ).
شيخ اياز مذڪوره شاعرن کان فڪري، فني ۽ موضوعاتي طور تمام گھڻو متاثر هجڻ سان گڏوگڏ سنڌ جي صوفياڻي مٽيءَ جي خمير مان ڳوهيل ۽ داخلي طور وحدت الوجود جو قائل هو. هو پاڻ ان حوالي سان لکي ٿو، ”نظرياتي طور مان تصوف جي وحدت الوجود جو قائل آهيان. عطار، رومي، عمر خيام، سرمد، حسين بن منصور حلاج ۽ ڀٽائيءَ کان متاثر آهيان، جنهن نه رڳو سنڌ لاءِ سُڪار گهُريو هو، پر پوري عالم لاءِ آباد رهڻ جي دعا گُهري هئي“ (61).
اياز پنهنجي ڪلاسيڪي ۽ صوفي شاعرن جي روحاني واٽ اَپنائيندي، پنهنجي شاعريءَ ۾، صوفياڻي رمزيت ۽ وحدانيتي فڪر کي سمايو آهي. هُن جي نظر ۾، ”دعا انسان ۽ ازلي حقيقت جي وچ ۾ ماضيءَ لاءِ مغفرت ۽ حال ۽ مستقبل جي خيريت لاءِ استدعا آهي..... اها ٻُڌي ۽ اَگهائي وڃي ٿي. دل جي گهرائيءَ سان گُهري وڃي ته اها اثرانداز به ٿئي ٿي. وجداني شعور کان سواءِ اها ازلي حقيقت سمجهه ۾ نه ايندي ۽ انساني روح تائين ان جي رَسائي به شعور کان بعيد لڳندي“ (62). اها پنهنجي جاءِ تي هڪ حقيقت آهي، ته دعا ازل کان انسان جي نفسياتي آٿت ۽ اعصابي اطمينان جو ذريعو رهي آهي. شعوري يا لاشعوري طور اڄ تائين انساني اڪثريت ان جي احساس ۽ اثر کان ڪنهن نه ڪنهن طور تي مرغوب ۽ متاثر ضرور رهي آهي.
شيخ اياز جو تن سيلاني ۽ مَنُ گيڙوءَ رتي رنگن ۾ رَتل هو، انهيءَ ڪري هن جي شاعريءَ ۾ دنيا جي خارجي لقائن جي چِٽسالي به ملي ٿي، ته من جي اُڌمن، احساسن ۽ اِسراريت جي منظر ڪشي به. هو پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾ لکي ٿو، ”ڪائنات ڏانهن منهنجي نڪته نگاهه هڪ صوفي واري رهي آهي. مٿي ٽيڪ نه مون ڪلهه ڪئي هئي، نه اڄ ڪندو آهيان. منهنجو خدا جو تصور صوفيانه ۽ فلسفيانه آهي“ (63).
هن جي دعا ۾ لالچ ۽ غرض جي عنصر بدران دلي ڪشادگي ۽ عالمِ انسانيت جي خير ۽ خوشيءَ جو اظهار آهي. اياز وٽ خدا جو تصور روايتي مذهب ۽ ملائيت وارو نه، پر جمالياتي آهي. ڊاڪٽر ملڪ نديم پنهنجي هڪ مضمون ۾ لکي ٿو، ”قديم اشلوڪن ۽ صوفي شاعرن وانگر اياز وٽ ’رب‘ چڱائيءَ جو استعارو آهي ۽ هن وٽ انسانيت ۽ بين الاقواميت جو پرچار سندس دعائيه نظمن ۾ ڪنهن به سوشلسٽ نظريو اَپنائيندڙ شاعر کان وڌيڪ ۽ نرالو آهي“ (64). اياز پنهنجي هڪ نثري نظم ۾ چوي ٿو:
منهنجو خدا به ته حُسن آهي،
۽ جنهن وقت منهنجي شاعريءَ جو موضوع آهي
منهنجي گيت ۾ اظهارجي ٿو،
اهو حُسن کان سواءِ
ٻيو ڪجھه به نه آهي.
(هرڻ اکي ڪيڏانهن، ص36)
شيخ اياز جي شاعريءَ ۾ تصوف جو پهلو ابتدا کان ملي ٿو، جيڪو محبت، مجاز، مزاحمت ۽ انقلاب جي گلابي ۽ گيڙو رتي رنگن ۾ رڱيل آهي، پر خاص ڪري سندس پوئين دؤر واري شاعريءَ ۾، اهو مذهبي ۽ روحاني اسراريت جو رنگ اختيار ڪري وڃي ٿو، جنهن جو ٻين ڪيترن ئي معروضي ڪارڻن کان علاوه هڪ وڏو سبب اياز جي عملي زندگي، ان جا تجربا، تلخيون، تنهائيون، بيماري، وڌندڙ عمر، موت جي ناقابلِ فراموش نفسياتي حقيقت ۽ سندس داخلي ويچار ڌارائون چئي سگهجي ٿو.
اياز پنهنجي ڪوتا ڪتاب، ’اُڀر چنڊ پس پرين‘ جي مهاڳ ۾ لکي ٿو، ”منهنجو سارو روحاني تجسس ۽ ماديت جي قطعيت کان انڪار، سنڌ ۽ پوري دنيا جي انسان ذات سان منهنجي محبت ۽ ان جي حمايت ۾ رَتيءَ ڀر ڦيرو نه آندو آهي ۽ نه وري مُلن ۽ مشائخن جي قريب آندو آهي، جن جي پاڇي کان به مان ساري عمر دور رهيو آهيان. دراصل موت جي ناقابل فرار حقيقت، مون لاءِ پُسيون ۽ پيرون، ڀوريون ۽ ڀونتريون، پاڻياريون ۽ پهنواريون وڌيڪ پراسرار بڻائي ڇڏيون آهن..... منهنجي شاعريءَ ۾ غيب ۽ حضور واري ڪيفيت رهي آهي. مان ڪڏهن پاڻ کان غائب آهيان ۽ ڪنهن ازلي حقيقت اڳيان حاضر آهيان ۽ ڪڏهن ان ازلي حقيقت کان غائب آهيان ۽ پاڻ اڳيان حاضر آهيان“ (65).
هو وڌيڪ ان حوالي سان پنهنجي آتم ڪهاڻيءَ ۾لکي ٿو، ”مان واري واري سان بيمار ٿيندو رهيس ۽ دل جا دورا پيا، پر قدرت منهنجي روح کي ايتري بي پروائي ڏني، جو هر دل جي دوري وقت مان ائين سمجھندو هوس، ته مان واڳونءَ جي وات ۾ آرام ڪرسيءَ تي ليٽيو پيو آهيان. بيمارين دوران منهنجو دماغ، بقول ووزني سينسڪي، هڪ اليڪٽرڪ شيور (Electric shaver) وانگر هلندو هو ۽ خدا، ڪائنات ۽ مذهبي اقدار تي غور فڪر لاءِ مون کي ڪافي وقت مليو...... مون اسپتال جي ڪمري ۾، انسان، ڪائنات، انساني اقدار ۽ تقدير تي ڪافي سوچيو“ (66).
شيخ اياز پنهنجي دعائن ۾ ڌڻيءَ جي وڏائي، اندر جي عاجزي، انساني مساوات، اڳتي جي اُڻ تڻ، زندگي، موت، ڪائنات، فنا، بقا ۽ ابدي سچ جي فلسفياڻي نقطن کي بيان ڪرڻ سان گڏوگڏ محبت جي نرمل احساسن جو پڻ اثرائتو ۽ خوبصورت اظهار ڪيو آهي، جيڪو منظوم ۽ نثري صورت ۾ آهي. اياز جو دعائيه ڪلام هڪ حوالي سان سنڌي شاعريءَ ۾ نئون اضافو آهي، جنهن ۾ اياز نه رڳو پنهنجي پوئين عمر جي مختلف ڪيفيتي احساسن، تجربن، محسوسات ۽ علمي بصيرت جو اظهار ڪيو آهي، پر هُن پنهنجي مذهبي ۽ صوفياڻي ويچارن جو پڻ کُليءَ دل سان اعتراف ڪيو آهي.
چيو وڃي ٿو، ته ”جڏهن شاعري عرفان جي منزل ماڻيندي آهي، ته شاعر جي تخليق ۾ تصوف ۽ ويدانيت جا جذبا اُڀرندا آهن. شيخ اياز جي شاعريءَ ۾، شاهه لطيف جيان مذهب وسيع معنى ۽ تصوف جي اثر هيٺ عڪس پَسائي ٿو“(67). اياز جي پڇاڙڪي دؤر واري شاعري گھڻو ڪري سندس داخلي ڪيفيتن جي اظهار ۽ احساس تي مبني آهي، پر گھرائيءَ سان ڏسجي، ته هن جي انهيءَ ويچار ــ ڌارا کي پڻ پنهنجو صدين جو روايتي پسمنظر آهي.
نصير مرزا پنهنجي هڪ ليک ۾ لکي ٿو، ”آءٌ اياز صاحب جي انهن دعائن ۽ مناجاتن کي سندس ابتدائي شاعريءَ وانگر رِگ ويد ۽ اُپنشدن واري دعائيه شاعري جو تسلسل تصور ڪريان ٿو..... رِگ ويد جي مناجاتن ۽ دعائيه اشلوڪن کان قطع نظر، پراچين سمي کان مناجاتون جوڙڻ ۽ وحدانيت جو وستار ڪرڻ هن ڌرتيءَ جي وڏن وڏن ڪويتاڪارن جو مَرڪُ پئي رهيو آهي. ٽئگور جي ’گيتا نجلي‘، امير خسرو جي تصوف جي رنگ آهنگ ۽ ترنگ ۾ ٽمٽار حمديه ۽ نعتيه شاعري، لطيف جو ڪلام، فيض جي هيءَ دعا ’آئيه هاٿ اُٺائين هم ڀي‘ ۽ اياز جي دعائن کي به ننڍي کنڊ جي انهن عظيم ڪتابن ۽ ڪوتاڪارن جي لکيل دعائن جو تسلسل سمجهڻ گهرجي. قديم اشلوڪن ۽ صوفي شاعرن وانگر اياز وٽ به ’رب‘ چڱائيءَ جو استعارو آهي“(68). ۽ انهيءَ استعاري کي انتهائي وسعت ۽ گهري معنويت سان اياز پنهنجي شاعريءَ ۾ وڏي فنائتي، فڪري ۽ ذاتي محسوساتي انداز ۽ اسلوب سان اظهاريو ۽ پيش ڪيو آهي، جيڪو سچ ته موهيندڙ ۽ متاثر ڪندڙ آهي ۽ ان ۾ به سندس ٻي شاعري وانگر پنهنجي نوع ۽ صوفياڻي ڪيفيتن جو حُسن آهي.