شيخ اياز جا غزلن ۾ فني ۽ فڪري تجربا
ٿي ماڪ وسي ميخاني تي، ڪي رِندَ ڪڙو کڙڪائن ٿا،
ڪجهه ڳاٽ ڳهر مان ڇرڪن ٿا ۽ جام جهلي واجهائن ٿا.
آ مهڪ هوا ۾ مينديءَ جي، سي گھوٽ اچن ٿا گهايل ٿي،
جي لال لهوءَ ۾ ليٿڙجي، اڄ رت جي ريت نڀائن ٿا.
ڪي پنهنجي ڀوَ ۾ ڀُڻڪن ٿا، ڪي ڪاڻيارا ٿي ڪُڻڪن ٿا،
ٿو چوري چنگ اياز اُتي، جت ڳاڙها ڳڀرو ڳائن ٿا.
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص97)
شيخ اياز جو پهريون شعري مجموعو، ’ڀونر ڀري آڪاس‘ (1962ع) آهي، جنهن ۾ ڪل 66 غزل آهن، جن مان اڪثر غزلن ۾، نه صرف غزل جا روايتي لوازمات حُسن ۽ عشق، ساقي ۽ شراب، غمِ دل ۽ غمِ دنيا، وصال جون مسرتون ۽ وڇوڙي جا ورلاپ موجود آهن، پر فارسي لفظيات، ترڪيبون ۽ تشبيهون، زير اضافت، همزه اضافت ۽ واو عطفى وغيره جو استعمال به ملي ٿو، جيئن هيٺين غزلن ۾، ’ڪوءِ يار، دلِ بيقرار، دردِ يار، شبِ انتظار، پرتوِ مهتاب، لبِ محبوب، گويا، صراحي ۽ مئڪدو‘ جا لفظ ۽ ترڪيبون فارسي رنگ ۽ روايتن جو ڏس ڏين ٿيون، ليڪن ان جي باوجود اياز جو لهجو ۽ انداز، جذبي جي شدت، پيشڪش جو ڏانءُ، شعور، ادراڪ ۽ احساس جي اُڇل نرالي آهي. حقيقت اها آهي ته، اياز غزل جي روايتي رستي تي هلندي به، پنهنجي اظهار ۽ تخليقي جوهر ۾ غير روايتي ۽ تخليقي محسوس ٿئي ٿو.
ٿي سڏي ڪوءِ يار، موٽي آءُ،
اي دلِ بيقرار، موٽي آءُ.
تو بنا ڪا خوشي مڪمل ناهه
آءُ، اي دردِ يار، موٽي آءُ.
ڪنهن وساڻل چراغ جي خاطر
اي شبِ انتظار، موٽي آءُ.
(ص195)
رات جي وقت تنهنجي عرياني
پــــرتـــوِ مـــهــتــــاب آ گـــــويــــــــا.
ائن لڳي ٿو بهار ۾ هر گـــــــل
ڏس ته تنهنجو شباب آ گــــويا.
حسن تنهنجو اسان جي حيرت جو
هــــــڪ مــــجسم جــــواب آ گـــــويا.
(ص244)
اي صراحي پڪار، ڪو آهي؟
مئڪدو هئن خموش ڇو آهي!
هــر تــغــزل ڀــــري تــمــنا جـــو
لــــبِ مـــحـــبوب قـــافيو آهي.
ان ۾ تنهنجي چپن جو آ ميٺاج
شـــــعر شـــايــد ايــاز جــــــــو آهي.
(ڀونر ڀري آڪاس)ــ(ص248)
جيتوڻيڪ غزل مقرر هيئت ۽ تغزل واري صنف آهي، پر اياز ان ۾ به پنهنجي جدت طرازيءَ جا جوهر ڏيکاري ڪيتريون ئي خوشگوار ۽ خوبصورت تبديليون آنديون آهن. هُن مطلع کان سواءِ غزل لکڻ جا تجربا به ڪيا آهن، جيڪي ايترا ئي مترنم، روان ۽ پُراثر آهن، جيترا سندس مطلع وارا غزل آهن.
زندگي يا شراب جي نَئن آ
جنهن جي مستي روان دوان آهي.
هر محبت اڃا حسين آهي،
هر تمنا اڃا جوان آهي.
(ص187)
ٻي خبر ناهه، پر مرڻ کان پوءِ
توسان گڏجڻ جون حسرتون رهنديون.
جام و مينا رهي، رهي نه رهي
منهنجي اکڙين جون عادتون رهنديون.
(ص231)
تنهنجي اکڙين مان پيتي آ جنهن مَيءِ
سو سدائين خمار ۾ آهي.
تنهنجي مُکڙي مان جنهن ڇڳيون مُکڙيون
سو هميشه بهار ۾ آهي.
(ڀونر ڀري آڪاس) ــ (ص242)
اياز مسلسل ۽ هڪ ئي موضوع تي نظماڻي انداز ۽ احساس جا غزل لکڻ جا جوکم پڻ کنيا آهن. هن جي ڪيترن ئي غزلن ۾ نه فقط نظمن جھڙي موضوعيت ۽ يڪ رنگي ملي ٿي، پر انهن جا بحر به نظماڻا آهن. جڏهن انهن کي پڙهجي ٿو، تڏهن انهن ۾ هڪ ئي وقت غزل جي غزاليت به ملي ٿي، ته نظماڻي نزاڪت ۽ ندرت جو لطف به حاصل ٿئي ٿو. سندس غزل ۾، ”نظم ــ رنگ“ جا چند مثال:
قدم قدم تي هجومِ رندان، نظر نظر ۾ شراب خانا
ڪري ويو ڪير بارشِ مَيءِ، خمار آلود ٿيا زمانا.
شعورِ هستي جتي ڪٿي آ، شعارِ هستي ڪٿي ڪٿي آ
پيئو پيئاريو، جيئو جيئاريو، مگر به اندازِ عارفانا.
اسان جو چاهيو ته روح تنهنجو چپن مان چوسي وٺون ته ساقي
گھڙي نه گذري خلاف پنهنجي ٿيا سمورا شراب خانا.
(ص60)
ڪنهن ڪيئن چيو، ڪنهن ڪيئن چيو، پر وائي سڀ کي وات هئي
هــيءَ ڪـــا ته سُريـــلي آگ هــئي، هـــيءَ ڪـــا تــه ڀــري بــرسـات هئي!
هي آڌيءَ آيـــــــل ســـپنـــــا هــــــــا، جــــي جــــــاڳ ــ جـــلايـــل سپنــا هـــــا
ڇـــــــا رم جـــھم رم جــــھم روپ هــــــيا، ڇا برکا رُتِ جي رات هئي!
ڇــــا چڻــنگون چڻـــنگون چنـــگ هــيا، ڇـــا تـــن ۾ آگ اُمـــنگ هـــــيا
ٿي ڇا ڇــا جرڪــا جيءَ ڏنـــا، ڇـــا تـــوکـــــي پنــهنجـــي تـــــات هئــــي!
ڪنهن ڪونه سُڃاتو ڳاتي کي، هن ڌرتيءَ جي مڌماتي کي،
هو ڪير هيو! ڪيڏانهن ويو! ڪا ڀيد ڀري هيءَ بات هئي! (ص197)
جيجل! ڪهڙي ٻيجل آندي هيءَ تنبي جي تانَ؟
سِر جي سٽَ ڏئي ٿو آڇي هر ڪو دهرا دانَ!
گھنن گھنن گھن ڌرتي گونجي، جنتا جاڳي اڄ
ڌنن ڌنن ڌن ڌڱ پيا ڪن آزاديءَ اعلان.
ڇنن ڇنن مان آڳ اُڏاڻي، پهتا اُڀ اُلا
تنن منن مان ڄرڪي نڪتا آپي جا اَپمان.
جهَنن جهنن جهڻڪار اچي ٿي، ٿا زنجير ٽٽن،
ڪنن ڪنن ۾ واڄٽ آيا، زوم ڀڳا زندان.
پنن پنن ۾ ٻُٽَ اچي ٿي پهرين، پوءِ اياز،
بَنن بَنن کي ڌونڌاڙن ٿا تيزيءَ سان طوفان.
(گيڙو ويس غزل) ــ (ص210)
مٿين غزلن ۾ هڪ طرف نظم جھڙو موضوعاتي تسلسل، خيال جي مرڪزيت، داخلي احساس جي اُڇل، اظهار جي جرئت، مشاهداتي محسوسات، ٻوليءَ جو رچاءُ، روح ۾ رچي ويندڙ لهرن جهڙو ترنم، ڪيفيتن ۽ تاثر جي يڪسان رنگيني آهي، ته ٻي طرف غزل جھڙي گُدازيت ۽ بي ساختگي محسوس ٿئي ٿي. اياز جا ڪجهه غزل، ’ڪافيءَ ــ رنگ‘ جو احساس، آهنگ، سوز ۽ ساءُ به آڇن ٿا. جيئن:
ڇا چوان آ ڪير مهمان، اي اديون!
آ اڱڻ ۾ چنڊ مون سان، اي اديون!
نينهن آيو مينهن وانگر، هاءِ هاءِ!
پيو ٽِڙي دل جو گلستان، اي اديون!
هاءِ مان هن کي ڏيان ڪهڙي ميار
ڪنهن نڀايو ناهه ڪنهن سان، اي اديون!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص233)
ٿئي شال ڪوئي ڀليءَ جو ڀلو ڙي
وري ڀٽ پاسي هلو ڙي، هلو ڙي!
رڳو هانو جو ڏڍ، سو ڪيستائين؟
نه ڪا آهي ڀيڻي، ڪو ڀرجھلو ڙي!
سڄو سور آهيان، ڀلا ڪئن نه داهيان!
اڃا ڳيچ ڳايان؟ گُھٽين ٿو ڳلو ڙي!
(گيڙو ويس غزل، ص203)
ڳاڻيٽي جي حساب سان شيخ اياز جي لکيل غزلن جو انگ تقريباً 333 آهي، جيڪو ايڏو ڪو وڏو تعداد نه آهي، ڇو ته اياز جي هم عصرن مان ڪيترن شاعرن ان کان ٻيڻي ٽيڻي تعداد ۾ غزل لکيا آهن، پر هن پنهنجن غزلن ۾، هيئت ۽ موضوع جي حوالي سان جيترا مختلف ۽ منفرد تجربا ڪيا آهن، ٻي ڪنهن شاعر ورلي ڪيا هوندا. اياز فارسي بحرن سان گڏ هندي جي مترنم ڇندن تي پڻ غزل لکيا آهن. هُن غزل ۾ اهڙا انيڪ قافيا ۽ رديف استعمال ڪيا آهن، جيڪي ’روايت ۽ جدت‘ جو نرالو تاثر پيش ڪن ٿا. منفرد قافيي ۽ رديف جا ڪجهه مثال:
اي دلِ زار، رُلائينم نه ها
منزلِ يار، ڀلائينم نه ها.
ڏينم ها يا ته حياتِ اَبدي
يا گھڙيءَ لاءِ گھُرائينم نه ها.
جي محبت کي گناهه ٿو سمجھين
پو انسان بڻائينم نه ها.
زندگي هون به وڃي ها گذري
يا خدا! هوءَ ملائينم نه ها.
(ص199)
اکيون عاشقن جو اُڃايل اُڃايل
دليون درد واريون، دُکايل دُکايل.
ڪٿي آنهه ابرِ ڪرم تون ڪٿي آن؟
اڙي ڏس ته چهرا سِڪايل، سُڪايل!
ڪڏهن هاءِ ڏسنديون نظامِ محبت
اکيون آس واريون، سِڪايل سِڪايل.
(ص206)
حسين هن جهان ۾ به ڇا ڇا هُيا!
ڏٺوسي چِتائي، ته پاڇا هيا!
هوائون، گهٽائون، فضائون، بهار
اَلا ڇا هيا سڀ، اَلا ڇا هيا!
وفائون، جفائون، ادائون هيا
ڪرشما هيا خاڪ جا، ڇا هيا!
(ڀونرڀري آڪاس) ــ (ص207)
پهرين، ٻئي ۽ ٽئين غزل ۾ ڏسبو ته، اياز اندروني ۽ دستوري قافين،’اکيون، دليون، ڏينم، ملائينم، هوائون، گھٽائون، فضائون، وفائون، جفائون، ادائون، دنيا، سا، رهيا، هيا، اها‘ جي هڪ ڪهڪسشان پِروئي آهي. ٻٽي ۽ ورجاءَ واري قافين،’اُڃايل اُڃايل، دکايل دکايل، سڪايل سڪايل ۽ ڇا ڇا‘ کان علاوه هُن مطلع ۾ ٻِٽي قافيي ’زار، يار، رُلائينم ۽ ڀُلائينم‘ جي سيبائتي استعمال سان گڏ ضميري پڇاڙي (گھرائين + م) وارا قافيا پڻ ڪتب آندا آهن، جيڪي گڏجي غزلن ۾ هڪ طرف فني ندرت جو موهيندڙ مانڊاڻ مَنڊين ٿا، ته ٻي طرف خيال ۽ فڪر جي انوکي حُسناڪي پڻ پيدا ڪن ٿا.
توڙي جو اياز ابتدا ۾ غزل جي فارسي ۽ اردو روايتن کي ساڻ کڻي هليو، پر پوءِ واري دؤر، خاص ڪري سندس مجموعن،’ڪلهي پاتم ڪينرو‘، ’ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘، ’وڄون وسڻ آئيون‘، ’سانجھيءَ سمنڊ سپون‘،’ڪَتين ڪر موڙيا جڏهن‘ وغيره واري غزلن ۾، هن وٽ نه اهو غزل جو ٺوس ۽ روايتي روپ ملي ٿو ۽ نه ئي اها تغزل جي تصنع آميز تخصيص نظر اچي ٿي، ڇو ته هن ڄاتو ٿي ته، تصنع ۽ تڪلف جا عنصر سنڌي شاعريءَ جي مزاج موافق نه آهن.
”اياز تغزل بجاءِ پنهنجي پوءِ واري شاعريءَ جو بنياد ٽي ايس ايليٽ (T.S.Eliot) واري ڏسيل خارجي لوازمات (Objective co relatives)، مجازيت (symbolism) ۽ مقامي تمثيل (local allegory) تي رکيو آهي“(8). ان سان گڏوگڏ هن پنهنجي غزل جو رشتو لوڪ ۽ ڪلاسيڪي روايتن سان جوڙي ان ۾، ٻولي، خيالن، تشبيهن، ترڪيبن، ماحول ۽ موسمن کان وٺي محبت ۽ احساسن تائين جا اهڙا موهيندڙ مقامي رنگ ڀريا جو اهو، ’گيڙو ويس غزل‘ جي نرالي شناخت سان سُڃاپجڻ لڳو.
سَکي! هوا ۾ هُڳاءُ آهي، گَلي گَلي گيت ٿي وئي آ!
پِيا بنا ننڊ ڪيئن ايندي، بسنت جي رُت بي چئي آ.
اَننت آ هيءَ روپ ــ مايا، اڃا ته ڪِينَرَ ٻه گيت ڳايا،
اُٿي سُتي لوڪ ڳاءِ چارڻ! صدا اڃا تو ڪٿي ڪئي آ!
نه ڪوڪُ ڪويل! نه ڪوڪُ ڪويل! اسان اڳيئي ڏکي، ڏهاڳڻ!
ڏسين نه ٿي ڇا پِرههَ پري آ، لهو لهو رات نِردئي آ!
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص73)
شيخ اياز نه رڳو غزل جو مزاج تبديل ڪري، ان کي سنڌ جي اساسي صنفن وانگر سنڌي سماج جي تهذيب، تمدن ۽ ڌرتيءَ جي وارتائن جو ترجمان بڻايو، پر ان ۾ حقيقي زندگيءَ جي سُکن ۽ سورن، اهنجن ۽ اذيتن، سماجي المين، داخلي ڪيفيتن ۽ خارجي مظهرن جا اهڙا بي شمار رنگ پَرٽيا آهن، جن ۾ بي پناهه تخليقي گهرائي، فني دلڪشي ۽ ڪمال جي فطري خوبصورتي آهي.
ٺٽي جي هوا ۾ گلابي بدن،
ڍڪي ڪيئن اجرڪ سڄو واس ون.
اها سنڌ ڪعبو به، ڪاشي به آ
چوي ڇا به ڪو شيخ يا برهمن.
انهيءَ تي اسان جي خدائي کُٽي
نه فردوس بهتر نه باغِ عدن.
جڏهن ڪُن چيائون، اسان کي ملي،
اها ئي ته ڌرتي، اهو ئي ته ڌن!
هتي ڪڻڪ ۾ سنگ سونا ٿين،
هتي ڌرتتيءَ کي روپهري بدنُ.
هتي هار پوئي اُتر جي هوا،
هتي ريت جو هر ڪَڻو آ رتن.
جڏهن سنڌ تي سُرمئي راتڙيون
کسي ننڊ نيڻان اسان جي گگن.
ڏسي چيٽ جو چنڊ آڪاس ۾،
اسان کي اچي ياد پنهنجو سجن.
(ڪي جو ٻيجل ٻوليو، ص95)
شيخ اياز ابتدائي طور توڙي جو فارسي ۽ اردو غزل جي روايتن کي وقتي طور اپنايو، پر اڳتي هلي هن غزل ۾ پنهنجو منفرد آهنگ ۽ احساس پيدا ڪيو، جيڪو نئون، نرالو ۽ اياز جو نج پج پنهنجو رنگ آهي. ’ڀونر ڀري آڪاس‘ کان پوءِ جو دؤر، سنڌي غزل ۾ اياز جو نئون ۽ نرالو دؤر آهي. محمد ابراهيم جويو، اياز جي شعري مجموعي،’ڪي جو ٻيجل ٻوليو‘ جي مهاڳ ۾ لکي ٿو، ”اياز جا غزل، ايراني ۽ اردو روايت سان پوري بغاوت آهن. انهن کي فقط فارم غزل جو آهي، پر انهن جي ٻولي ۽ انهن جو فني حُسن سنڌ جي تهذيب، تمدن ۽ ڌرتيءَ مان ائين اُسريو آهي، جيئن برسات کان پوءِ ٿر اوچتو سائو ٿي ويندو آهي ۽ ان جي ساوڪ ۽ سرهاڻ لونءَ لونءَ ۾ گھر ڪري ويهندي آهي“(9).
شيخ اياز غزل ۾ نه رڳو انيڪ منفرد ۽ اڇوتا قافيا استعمال ڪيا آهن، پر ڊگهي رديف کي پڻ انتهائي فنائتي انداز سان ڪتب آندو آهي. غزل ۾ منفرد قافيي سان گڏ ڊگهي رديف جي استعمال جا ڪجهه مثال هيٺ ڏجن ٿا، جن کي پَسڻ ۽ پُرجھڻ کان پوءِ کيس داد ڏيڻ کان سواءِ رهي نه ٿو سگهجي.
هوءَ عشق محبت جي دنيا، گذري به وئي گذري به وئي
آ ياد جنهين جي باقي سا، گذري به وئي گذري به وئي.
محفل نه رهي، ساقي نه رهيا، پيالا نه رهيا، پياسي نه رهيا
اي شمعِ سحر، ڇا رات اُها، گذري به وئي گذري به وئي.
سا رات نه آ، برسات نه آ، سا تن ۾ ڪنهن جي تات نه آ
او ديوانا! او ديوانا!، گذري به وئي گذري به وئي.
ڪي ڏينهن هُيا جو نينهن هُيا، جو ڪنهن جي سونهن ورونهن هئي
نه رهي، نه رهي، نه رهي، او الا، گذري به وئي گذري به وئي.
(ڀونرڀري آڪاس،ص208)
ڪئي تو ٻولڙي نيهي، ڪڏهن ڪيهي، ڪڏهن ڪيهي!
اچانڪ پئد ۾ پيهي، ڪڏهن ڪيهي، ڪڏهن ڪيهي!
اِها سنگيت، جنهن جا گيت تارن ڏي اُڏامن ٿا،
اسان ريبي، نه ڪي ريهي، ڪڏهن ڪيهي، ڪڏهن ڪيهي!
ڪڏهن تون ماڪ جئن روئين، ڪڏهن تون ٽهڪ ٽانگر جا
نه صورت ڪا به تو جيهي، ڪڏهن ڪيهي ڪڏهن ڪيهي!
لڏي ٿي لام اُڏري ويا، هوا اهڙي گُهلي جو ٿيا،
پکي ڏيهي به پرڏيهي، ڪڏهن ڪيهي ڪڏهن ڪيهي!
ڪڏهن تون ساوڻيون آهين، گهٽائن جون جٽائون آن،
نه آ ڦڙ ڦڙ اياز اِيهي، ڪڏهن ڪيهي، ڪڏهن ڪيهي!
(ص135)
تو بنا ڳائيان، سو ته ممڪن نه آ
مينهن برسائيان، سو ته ممڪن نه آ.
رات رابيل پوئيا مون پرين!
تو بنا پائيان، سو ته ممڪن نه آ!
هو گھٽائون ته ڏس، اُڀُ آ ڇانئيو،
مورَ ترسائيان، سو ته ممڪن نه آ!
سانوڻي رات ۾ لنءَ ڪنهين سان اياز،
تو سوا لائيان، سو ته ممڪن نه آ!
(ص163)
چيو ستاري پري پري کان، اِتي ڪٿي آن، اِتي ڪٿي آن!
پرين نَهن کان به ويجهڙو آن، اِتي ڪٿي آن، اِتي ڪٿي آن!
اچي پئي جا هوا اُٺي جي، چوي پئي بوند بوند ۾ آن،
ڏٺو ڪٿي مون ته اُڀ هيٺان، اِتي ڪٿي آن، اِتي ڪٿي آن!
نه تو جيان مون ڏٺو ڪٿي گل، اها ته تنهنجي سڳنڌ آهي،
اَڙي صدين کان اِها سڃاڻان، اِتي ڪٿي آن، اِتي ڪٿي آن!
چيم ته توکان سوا نه سَرندي، مگر ڏنئه ڪانه ڪا به ورندي،
ڪسابَ ٿي ويا پيو ڪنايان، اِتي ڪٿي آن، اِتي ڪٿي آن!
ڪڏهن ته تون آنهه بانگ وانگر، اُڇانگ وانگر، اَتانگ وانگر،
اڃا به اونها، اڃا مٿاهان، اِتي ڪٿي آن، اِتي ڪٿي آن!
(سورج مکيءَ سانجهه ــ (ص164)
اياز غزل جي روايتي موضوعن کي ڇڏي، ان ۾ غير روايتي خيالن ۽ خوبصورتين جو رنگ ۽ روح اوتيو آهي. هُو غزل ۾ تشبيهون، استعارا، تلميحون، ترڪيبون، اهڃاڻ، عڪس، علامتون ۽ ڪردار سڀ اهڙا کڻي آيو، جي حقيقي زندگي جي رنگينين ۽ رعنائين سان ڀرپور آهن. هُن نه رڳو روايتي غزل جو مزاج تبديل ڪري، ان کي سنڌي غزل بنائڻ جو ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي، پر هن غزل جي طئي ٿيل حدن، قاعدن ۽ قانونن جي قطع نظر خيال جي مرڪزيت سان غزل لکڻ کان علاوه غزل ۾ گيت، نظم ۽ ڪافي جو سوز، گداز، ڪيفيت، ٻولي ۽ تاثر ڀرڻ جا غير معمولي تجربا پڻ ڪيا آهن. هو پاڻ پنهنجي شاعريءَ ۾ ان جو اقرار ڪندي چوي ٿو:
ڪير چوندو ته هي غزل آهن؟
پيارَ جا ڪي ٻه پل آهن.
ڳل تنهنجا ائين لڳا مون کي
ننڊ ۾ موتيا سُتل آهن!
(سورج مُکيءَ سانجهه، ص150)
هي گيتَ غزل گھاڙيٽي ۾، ڄڻ تولئه ڳهڻا ٺاهن ٿا
سينگار ڪري سانباهن ٿا، ٿي ڪنوار لڳين جي پائين ٿي.
(گيڙو ويس غزل، ص412)
اياز جي غزل ۾، ’گيت ــ رنگ‘ جي ردم ۽ خيال جي هيءَ حُسناڪي به پَسو:
ٿي واءُ مان خوشبو اچي جيڪا ڇڪي ٿي سار ڏي
مون کي پرينءَ جي پار ڏي، تنهن يار ڏي، دلدار ڏي.
چوٽي مٿان گجرا ٻَڌل، ٻانهون ٻئي چوڙيون پيل،
ڪيڏي عجب مان ٿو ڏسان مان عشق جي اقرار ڏي.
ڇو دم بدم منهنجا قدم، توکي لتاڙي ويا عدم!
موٽان پيو مان ڇا وري اڄ زندگيءَ جي پار ڏي؟
(سورج مکيءَ سانجهه، ص216)
شيخ اياز جي غزلن ۾ نئين حسيت، تخليقي ٻولي، تازگي ڀريو ترنم، فڪر جي ندرت، لفظن جو نئون ذخيرو، خيال جي فلسفياڻي ڳوڙهائي، اساطير، ماحول، محاڪات، تخيل جي تازگي، فني ۽ موضوعاتي نواڻ پڻ گوناگون ملي ٿي. ڊاڪٽر اسحاق سميجو، اياز جي غزل جي خوبين ۽ خوبصورتين جي حوالي سان لکي ٿو،”اياز جو غزل شعري خوبين جو ٻيلو آهي. نيون تشبيهون، انوکا استعارا، نج سنڌي ترڪيبون ۽ مرڪب لفظ، سمورن حواسن کي ڇهندڙ عڪس، منظر نگاري، جذبات نگاري، داخلي ڪائنات توڙي خارجي دنيا جو هر اهو موضوع جيڪو انساني زندگيءَ سان واسطي ۾ آهي، اياز ان کي لفظن جي صورت ۾ نئين سِر تخليق ڪيو آهي...سچ پچ ته اياز جو غزل ڪو انقلاب ئي هيو. هو غزل ۾ به سماجي شعور جو چومکو ڏيئو کڻي آيو“ (10).
شيخ اياز پنهنجي شاعراڻي جولاني ۽ جدت سان غزل جي گھڻي قدر واريل ۽ ڌنڌلايل ڌرتيءَ تي اهڙا نوان ۽ اَڇوتا عڪس اُجاريا آهن، جو انهن کي پَسي روح راحتن سان مَهڪي ۽ ٻَهڪي پوي ٿو ۽ اهو وشواش ويتر پختو ٿي وڃي ٿو، ته شاعر لاءِ ڪا به صنف اجنبي ۽ اوپري نه ٿي ٿئي، جي هن جي روح ۾ آبشار ــ ڌارا جھڙي رواني ۽ خيالن ۾ ڦلواڙي جھڙي رنگيني آهي، ته هو غزل جھڙي سخت گير ۽ تنگ دامن صنف ۾ به پنهنجن خيالن، خوابن ۽ سندرتائن جا سمونڊ سمائي سگھي ٿو. اياز جي فنڪارانه ڇهاءَ ۾ سچ ته اها پارس جھڙي سگھه آهي، جو هو جنهن به صنف کي ڇُهي ٿو، ته اها سُون بڻجي پوي ٿي.