شيخ اياز جي آزاد نظمن ۾ فني ۽ فڪري سُندرتا
هرڻ هٺيلا،
ڊوڙي ڊوڙي، ٿڪجي ٿڪجي،
وڻ جي هيٺان بيٺا سوچن!
’ساري هستي ريتيءَ تي رُڃ،
اُڃ جي وِھُ بِن ڪجھه به نه حاصل!
هاءِ ستم، جو عمر گذاري،
بوند بوند لَيءِ ڀٽڪي ڀٽڪي،
ڊوڙي ڊوڙي، ٿڪجي ٿڪجي!‘
هرڻ هٺيلا،
بيٺا سوچن.
جنهن هن واريءَ جي وينڊي ۾،
لهندي سج جي ٽِڪَ جَڙي آ،
آهه ڪٿي سو ازلي وينجهر؟
نيري اُڀ مان چنڊ ستارا،
ڪَرن اشارا،
ساهه سنيها پائي تن جا،
ڇال هڻي من پهچي تن وٽ....
بوند بوند لَيءِ ڀٽڪي ڀٽڪي،
ڊوڙي ڊوڙي،ٿڪجي ٿڪجي!‘
هرڻ هٺيلا، بيٺا سوچن!
(ڀونر ڀري آڪاس، ص111)
مٿيون نظم پنهنجي سٽاءَ ۾ توڙي جو آزاد نظم آهي، پر ان ۾ رُڪنن جي گھٽ وڌائي، تجنيس حرفي، اندروني ۽ سهڪاري قافين جي سنگم سان اياز اهڙو ترنم ۽ رچاءُ پيدا ڪيو آهي، جو ڪٿي به ائين نه ٿو لڳي، ته اسان ڪو آزاد نظم پڙهي رهيا آهيون، پر هر سِٽَ ۾ نظم جي نغمگي ۽ لذت محسوس ٿئي ٿي. سموري سٽاءَ ۾ خيال جي رواني ۽ لفظي ترنم جو وهڪرو اهڙو ته وڻندڙ آهي، جو من خودبخود ان جي رَسُ ۽ رنگينيءَ ۾ گم ٿي وڃي ٿو. ويتر ’هرڻ هٺيلا، اُڃَ جي وِهُه، سج جي ٽِڪَ، هستي ريتيءَ ــ رڃ، ازلي وينجهر ۽ ساهه سنيها‘ جھڙين سندر ترڪيبن ۽ تمثيلن جو سيبائتو ۽ سونهندڙ استعمال نظم ۾ انوکي نزاڪت ۽ نرملتا پيدا ڪري ٿو.
ان کان علاوه آوازن جي اُتار چڙهاءَ ۽ جذبن جي اظهار سان نظم ۾، جيڪا لهرن جھڙي رواني ۽ ڪيفيتي ڀاونائن جي ڀرپوريت پيدا ڪئي وئي آهي، اها نه رڳو نظم ۾ موجود پياسي هرڻن جي آترويلا ۽ آنڌ مانڌ کي عيان ڪري ٿي، پر مختلف منظرن ۽ ماحولَ جا عڪس پڻ اکين اڳيان کڻي اچي ٿي. آزاد نظم ۾ پابند نظم جهڙي نفاست ۽ نزاڪت پيدا ڪرڻ ۽ ان ۾ خيالن جي بي ساخته اظهار کي موزون رچاءُ ۽ احساساتي رنگيني عطا ڪرڻ ڪنهن عام ۽ رواجي شاعر جي وس جي ڳالهه نه آهي، پر فقط اياز جھڙو تخليقي شاعر ئي ان سان انصاف ڪري سگھي ٿو. اياز جو من اهڙي پياسي هرڻ جيان آهي، جنهن انيڪ تَل ۽ تَراين تان اڻ مئيو پيتو آهي، پر پوءِ به سندس احساس جو هِردو سدا پياسو ۽ اُڃايل محسوس ٿئي ٿو.
پهريون پهريون
لفظ خدا جو ’ڪُن فَيَڪوُن‘!
شاعر، موسيقار، مصور
سڀ ۾ ساڳيو جوش جنون ــ
ڪُن فَيَڪوُن!
ڏات خزانو آهي،
ڀل ته وراهي
موتي هيرا،
نيلم نيرا!
ڀل ته ڪري سينگار صدين جا!
روڪ نه تن کي
ٽوڪ نه تن کي
هي جي سرجڻهار صدين جا.
(وڄون وسڻ آئيون، ص148)
”اياز پنهنجي ادبي تخليق جي فني اوچائيءَ جا سَنڌا پاڻ قائم ڪري ٿو ۽ پاڻ ئي انهن کان مٿي اُڀري ٿو....سادا ۽ سهڻا لفظ، شعر جي رواني ۽ نغمگيءَ ۾ ان جو دلربانه انداز، ڪڏهن ننڍڙا ۽ نزاڪت ڀريا وزن ۽ بحر، ڪڏهن ڊگھا ۽ سنگلاخن مان ويندڙ سوارن جو جولاني ترنم، زبان تي بنھه هوا کان هلڪا لڳندڙ قافيا، علامتون ۽ اشارا اهڙا، جو معنائن جي موتين سان خالي جھول ڀرجيو وڃن ۽ دل ورائي ورائي جھونگارڻ لاءِ تيار ٿيو وڃي. ڪهڙيون ڪهڙيون سِٽون آهن، جي اياز جي شعر جون پنهنجي ترنم، حسنڪاريءَ ۽ ميٺاج سبب دل ۾ گھرُ ڪري نه ٿيون ويهن“ (23). سندس هيٺيون آزاد نظم ملاحظه ڪريو، جنهن ۾ فڪر جي حُسناڪي سان گڏوگڏ انوکو فني رچاءُ به ملي ٿو.
رات صُراحي آهي، جنهن ۾
ميءِ ڇلڪي ٿي، پوءِ به ان جو
ڪو به ترو ڪونهي.
ان مان ڪيئي جامَ پيئان ٿو
تون ايندينءَ، تنهن لاءِ جيئان ٿو.
جي ڪو در تي کڙڪو ٿئي ٿو
من ڇرڪي ٿو
۽ سوچي ٿو
تنهنجو آڌرڀاءُ ڪري ڪئن؟
تولئه ڪوئي جام ڀري ڪئن؟
پوءِ ڏسي مايوس ٿئي ٿو،
هي ته هوا جو جهوٽو آهي
جنهن ۾ تنهنجي پنڌ پوڻ جو
ڪو به پَرو ڪونهي!
رات صُراحي وانگر جنهن جو
ڪوبه ترو ڪونهي!
(بڙ جي ڇانو اڳي کان گهاٽي، ص36)
شيخ اياز جي اندر ۾ آمد ۽ آورد جو اهڙو انوکو روح معجزن آهي، جو هن جي شاعريءَ ۾، شعور ۽ تحت الشعور جا ڪپر ــ ڪنارا معدوم ٿي وڃن ٿا. بي ساختگي ۽ بي خودي اياز جي اظهار جي شناخت آهي، خاص ڪري سندس شعري مجموعو، ’ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون‘، جيڪو گھڻو تڻو آزاد نظمن تي مشتمل آهي، ان ۾ اياز جي فڪري ۽ فني جولان جون اڻ مَئيون حُسناڪيون پَسي سگھجن ٿيون.
آنءُ سانوڻ مينهن آهيان،
نينهن آهيان،
مان جھڙالو ڏينهن آهيان!
ڪيتريون مون سان گھٽائون ٿيون اچن،
ڪيتريون مون مان صدائون ٿيون اچن
مور مون ۾ ٿا ڪُڏن،
واءُ ۾ ڏس ڪيئن ٿا ڪونڀٽ لُڏن!
مان اُٺيءَ جي هِيرَ آهيان،
نيڻ منهنجا واٽڙين جئن ٿا وَهن،
هر ترائيءَ تي هرڻ جئن ٿو اچان!
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون، ص59)
شيخ اياز جي آزاد نظم ۾، نه صرف لهرن جهڙي موسيقيت ۽ تازگي ملي ٿي، پر خيال ۽ معنويت جو مانڊاڻ پڻ موهيندڙ ۽ مثالي محسوس ٿئي ٿو. مٿئيون آزاد نظم ان جو بهترين نمونو آهي. نظم ۾، ’سانوڻ مينهن، نينهن، جھڙالو ڏينهن‘ ۽ ’گھٽائون، صدائون‘ جو سِٽاءُ هڪ طرف سرل ۽ سندر قافين جي نشاندهي ڪري ٿو، ته ٻي طرف ’مينهن، نينهن ۽ جھڙالو ڏينهن‘، گھٽائن ۽ صدائن‘ جي تمثيل جي گهري معنويت جا تهه ريشمي ڪپڙي جي تاڪين وانگر احساس جي اکين اڳيان آهستي آهستي کُلڻ لڳن ٿا. نظم جيئن جيئن پڙهجي ٿو، منظر، ماحول، معنى ۽ مفهوم جون حقيقتون ۽ حُسناڪيون عيان ٿينديون وڃن ٿيون.
سانوڻ جو مينهن هجي، نئون نينهن هجي، جھڙالو ڏينهن هجي، گھٽائون هجن يا صدائون، انهن سڀني جي تانگهه ۽ آترويلا ۾ انوکي هم آهنگي ٿئي ٿي. جھڙالو ڏينهن، گھٽائون ۽ سانوڻ مينهن به برسڻ لاءِ بي چين هوندو آهي، ته صدائن ۽ نئين نينهن جي به ساڳي بي چيني ۽ بي قراري هوندي آهي ۽ اياز جڏهن پاڻ لاءِ فڪري ۽ تخليقي طور ’سانوڻ مينهن، نينهن ۽ جھڙالو ڏينهن‘ جا استعارا استعمال ڪري ٿو، تڏهن نظم ويتر اڳئين معنائن کان وڌيڪ نئين ۽ وسيع مفهوم سان اُڀري سامهون اچي ٿو. شيخ اياز سچ پچ ته سنڌي شعر ۽ ادب لاءِ ’سانوڻ مينهن، نئين نينهن ۽ جھڙالي ڏينهن‘ جيان آهي، ۽ هن جو من سدائين ’مور‘ جيان ۽ هينئون ’پياسي هرڻ‘ وانگر ڀِٽڪندو رهيو آهي. جنهن جي ڏات گھنگھور گھٽائون بڻجي، سنڌي شعر ۽ ادب جون ’تل ترايون‘ ٻوڙيندي ۽ سيراب ڪندي رهي آهي. سڄو نظم ڄڻ ته اياز جي ڏات ۽ حيات جو علامتي عڪس آهي.
شيخ اياز جي آزاد نظمن ۾ جتي انيڪ نوَن فني تجربن جا مثال ملن ٿا، اُتي موضوعن جي نواڻ پڻ نظر اچي ٿي. هن جي نظمن جي فريم ۾ داخلي احساسن ۽ اُڌمن جي عڪسن سان گڏ ڏيهه ۽ پرڏيهه جي ڪيترن ئي ڪردارن جا نقش مقيد آهن، جن ۾ اياز پنهنجي فڪري ۽ جذباتي اظهار سان نئون روح ڦوڪي، انهن کي امرتا بخشي آهي.
بودليئر!
تون به هوندين، مان به هوندس!
نيٺ هي ويهين به ايڪويهين ٿئي
هي صدي جا ڏِکَ اهڙي ٿي ڏئي
ڄڻ ته ڪو کورو لڳي ٿي
ڄڻ ته ڪوئي خواب اڻ پورو لڳي ٿي...
جبر ٿورا ڏينهڙا،
ڪير ڄاڻي هر مٽيءَ تي مينهڙا
تو جيان ۽ مون جيان
تا ابد وسندا نه هر ڪنهن تي مٿان!
بودليئر!
تون به رهندين، مان به رهندس. (ص46)
تون ته ڪو سقراط ناهين
نه ئي افلاطون آهين
۽ ارسطو ۽ نه ان جي ذات آهين،
تون ڪائي ڏات ناهين،
بس، ڪَتيءَ جي آنهه ڪڪري، ڪا ڀري برسات ناهين،
جي هيون گهنگهورُ مون جئن، تن گهٽائن سان،
رهيو هان آنءُ ساري عمر لئه
رقص ۾ ها مور جي، تن جي ادائن سان،
رهيو هان آنءُ ساري عمر لئه.
آنءُ جو سنگيت آهيان
آنءُ ڪاليداس آهيان ۽ اَمارو جي انوکي ريت آهيان
آنءُ جو ودياپتيءَ جو ميت آهيان،
جو سَمهءِ تي جيت آهيان..... (ص52)
مون چيو ’سئفو‘ ڀلي تون پيار ڪر پنهنجي سکيءَ سان
زندگيءَ سان،
آنءُ تنهنجي گيت جو مداح آهيان
آنءُ سو ملاح آهيان
جنهن سوين ڪِشتيون هَلايون....
گيت تنهنجا آنءُ ورجايان وري
موت تي پايان وري
جيت جا هومر جيان پاتي نه آ ڪنهن
شاعري ڳايان ائين، جيئين اڳي ڳاتي نه آ ڪنهن! (ص55)
وان گوگ!
تو ائين ٻَرندا ڏٺا ها
کيت سوَ سورج مُکيءَ جا
جئن شفق ۾ مان ڏسان ٿو!.... (ص67)
تون مرين اِليٽ جيان يا تون مرين پائونڊ وانگر
يا مرين ٿو زندگيءَ جي چونڊ وانگر،
فرق ڇاهي؟
موت سڀ جي لاءِ آهي!
شاهه هو ايران جو
مصر ۾ صدمو سهي سرطان جو
ڪالهه فردوسي ڇُپائي،
جي مُئو ڪنهن ڪُنڊ ۾ پاسو ورائي،
فرق ڇاهي؟
موت سڀ جي لاءِ آهي. (ص90)
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون)
شيخ اياز آزاد نظم کي نئين حسيت، نئين نغمگي، نوان موضوع، نئون نکار ۽ نئين وسعت عطا ڪئي آهي. هن جي آزاد نظمن ۾ قافيي جي استعمال سان گڏ سِٽَ ۾ اندروني قافيي جو ترنم، تجنيس حرفيءَ جو تڪرار ۽ سرل لفظن جو سهڻو سٽاءُ ملي ٿو. خيال جو خوبصورت تسلسل ۽ تاثر جي وحدت پڻ اياز جي آزاد نظم کي موهيندڙ ۽ منفرد بڻائي ٿي. هن جي آزاد نظمن ۾ دنيا ڀر جي آدرشي انسانن ۽ فنون لطيفه جي دنيا سان لاڳاپيل مختلف منفرد ڪردارن جو ذڪر پڻ ملي ٿو. هُن نه رڳو عروضي بحرن تي آزاد نظم رچيا آهن، پر سندس ماترڪ ڇند تي سرجيل آزاد نظمن ۾ به، آبشار جھڙي رواني ۽ تسلسل جو سندر رچاءُ ملي ٿو.
اُلهاس نگر جي تيز هوا
ڪنهن وقت حَشوءَ کي ڳولي ٿي
اُلهاس نديءَ ۾ ڦولي ٿي،
هو ڪير هيو جو سپنو هو،
جو قيد ڪڙن ۾ ساڀيا جي
هِئن ڦاٿو هو!
تاريخ هئي طوفان جيان،
مان ان ۾ تحريرون هن جون،
ڪنهن جاءِ ڏسان؟
هي حَشوُ جيڪو سنڌ هيو،
انسان هيو، ارمان هيو،
نادان هيو،
هن ڪونه ڪيو ڪو سمجھوتو!
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون، ص272)
شيخ اياز جي آزاد نظمن ۾ فني تجربا پڻ پنهنجو مَٽُ پاڻ آهن. مثال طور مسمطي هيئت سان لاڳاپيل مثلث (ٽه سٽي) شڪل وارو اياز جو هڪ آزاد نظم، جنهن جي روايتي وزن ۽ قافيي جي مقرر ترتيب کي تبديل ڪري، اياز نه رڳو ان جي وزن جي رُڪنن ۾ ڦير ڦار ڪئي آهي، پر ان جي ٽنهي سِٽن ۾ قافيي جي منفرد بندش پيدا ڪري، ان کي هڪ نئين تجربي طور هيئن پيش ڪيو آهي:
ٿو وڃان خنجر بڪف،
چيري انهن جي صف بصف،
اي پرين! تنهنجي طرف، تنهنجي طرف!
اي پرين! تو لاءِ مان،
جيسين مَران وڙهندو رهان،
ڪاش! توکي موت کان اڳ ۾ ڏسان!
ان کان علاوه رُڪنن جي گھٽ وڌائي، اندروني قافين ۽ تجنيس جي سنگم سان هن پنهنجن ڪيترن ئي آزاد نظمن جو تاڃي پيٽو جوڙي، انهن ۾ ترنم ۽ خيال جي نرالي نُدرت ۽ تاثريت پيدا ڪئي آهي. جيئن:
شهر جي انبوهه ۾ ڪيڏي اڪيلائي رهي ٿي!
ياد ڪيان ٿو ڪٿ ملي آن؟
روز ملندي آنهه، پر ڇو ڪانه گهرائي رهي ٿي
اجنبيت ڇو ائين ڇائي رهي ٿي؟
هي به سوچان ٿو ڪڏهن گهري نه ٿي آن،
ڪيترا ڀيرا ملي آن،
ڪيترا ڀيرا ڇُهيو مون آهه توکي پو به ٻي آن!
اجنبي آن!
(ڇوليون ٻوليون سمنڊ جون، ص54)
شيخ اياز جا گھڻو ڪري سمورا آزاد نظم پنهنجي مخصوص ترنم، خيال جي تازگي ۽ تاثر جي وحدت واري خوبين سبب نرالا آهن، پر خاص ڪري، ’بودليئر‘، ’آءٌ تنهنجا ڳل ڇُهي‘، ’ٿي ٻري خوشبو هوا ۾‘، ’وان گوگ‘، ’پورهيت لئه پرديس به ساڳيو‘، ’ڪونج تون ڪاڏي وئينءَ‘، ’هاءِ بازارِ جهان‘، ’چنڊ کان پيارا پرين‘، ’هرڻ هٺيلا‘، ’هيءُ ڌگاڻو خان‘، ’موت جي منجھڌار ۾‘،’ تون چوين ٿي‘، ’پيار جي ڪا مند ناهي‘،’ مان ڀٽائي ڪونه آهيان‘، ’اي سڌارٿ روڪ ٻيڙي‘، ’پاڻ ۾ پيهي ته ڏس‘، ’ڪاريهر سان ڪهڙي ياري‘، ’اي محبت! تون جئن گل مَهر جو‘ ۽ ٻيا ڪيترا ئي آزاد نظم نغمگي، تخيل جي اُڏام، لهجي جي سادگي، موضوع جي نواڻ، احساس جي اُڇل ۽ اظهار جي سرمستي جي لحاظ کان انوکا ۽ اَمُلھه آهن، جيڪي هڪ ذي روح ماڻهوءَ کي ته سرمست بڻائي ڇڏن ٿا، پر انهن کي پڙهڻ کان پوءِ هڪ ڪُند ذهن به ڪجهه گهڙين لاءِ پنهنجي اندر ۾ ڪوملتا جي احساسن کي محسوس ڪرڻ لڳي ٿو.