انتساب: مرحوم علي نواز وفائيءَ نالي
پير حسام الدين راشدي صاحب جن علي نواز وفائي جي لاءِ هڪ هنڌ لکن ٿا تہ ننڍو پٽ هجڻ ڪري مولانا دين محمد وفائي کين هر وقت ساڻ وٺي هلندو هو. اسان دل ئي دل ۾ چوندا هئاسين تہ مولانا صاحب جو پيار ڪٿي هن نينگر کي کاري نہ رکي. پر اها خبر پوءِ پئيسين تہ باقاعدي اسڪول نہ موڪلڻ جي باوجود هن پنھنجي فرزند کي اهي سڀ وصفون سيکاري ڇڏيون، جيڪي هوند سالن جي ڪتابي تعليم مان بہ حاصل ڪري نہ سگهي ها. علي نواز وفائي ذهين هو، پيءُ جي هر ادا ۽ روش کي دل ۾ سانڍيندو رهيو. نتيجو اهو نڪتو جو هو پنھنجي والد جو صحيح جانشين ثابت ٿيو. مولانا صاحب کيس اها سڀ ڏات ڏئي ڇڏي، جيڪا وٽس هئي_ فڪر، سوچ، چڱن جي صحبت، اٿڻ ويھڻ، جرائت سان ڳالھائڻ، خودداري ۽ خوديءَ کي هٿان نہ ڇڏڻ. بنيادي طرح قلندر پيشگي جي اچي وڃي تہ راجا، جي نہ هجي تہ پاڻ پلؤ آجا ۽ بار هلڪو.
هفتيوار ”آزاد“ اخبار مرحوم خان بھادر الھہ بخش سومري (جڏهن پاڻ سنڌ جو چيف منسٽر هو) ڪڍي هئي. مولانا دين محمد وفائي ان جو ايڊيٽر هو. علي نواز وفائي لکڻ جي مشق لڳي ٿو تہ ان وقت ۽ اتھين کان ڪئي. پوءِ اها اخبار بند ٿي وئي. الھہ بخش شھيد ٿي ويو. مولانا صاحب بہ هي جھان ڇڏي ويو. جڏهن علي نواز وفائي شعور کي پھتو، ان وقت هن هفتيوار ”آزاد“ کي ڪڍيو. پنھنجي مڙسيءَ تي ۽ حالتن جي سازگار نہ هجڻ جي باوجود اخبار نہ فقط چالو ٿي وئي، بلڪ اهڙن بنيادن تي اچي پھتي، جو آخر تائين بنا ناغي هر هفتي نڪرندي رهي. آخر تائين اها ئي غريبباڻي (پر بي ڊپي) اخبار رهي ۽ اها ئي وفائي صاحب جي پاڪستان چوڪ ۾ غريباڻي آفيس رهي. نہ ٽائيپ رائيٽر نہ ڪمپيوٽر ۽ نہ ايئرڪنڊيشن. وڏو ڇيھُ تہ لکڻ جي ڪم ۾ مدد ڏيڻ لاءِ سيف ٻنوي (شاعر ۽ جرنلسٽ) کي پاڻ وٽ اچي وهاريو هئائين، جيڪو سيڪريٽري گهٽ دوست وڌيڪ لڳو ٿي. انھي ئي آفيس ۾ هڪ دفعو ذوالفقار علي ڀٽو صاحب، جڏهن ملڪ جو وزيراعظم هو، پاڪستان چوڪ مان لنگهندي گهڙي آيو.
”اڙي بابا، بيھاريو بيھاريو منھنجي گاڏيءَ کي. هتي منھنجو جرنلسٽ دوست علي نواز وفائي آهي.“ ڀٽي صاحب حڪم ڪيو ۽ اڳيان پويان رون رون ڪري هلندڙ پوليس جون سڀ گاڏيون بيھي ويون. وفائي صاحب پاڻ تہ ان وقت موجود نہ هو پر ڇپائيءَ جو ڪم ڪندڙ پريس وارن سان هو هٿ ڏئي مليو. ماڻھن جا انبوھہ اچي گڏ ٿيا ۽ ”جئي ڀٽو_ هزار سال“ جا نعرا لڳي ويا. ٻئي ڏينھن ملڪ جي اخبار ۾ ان بابت اچي ويو P.M’s surprise visit to Mr. Wafai. ٻنھي کي خوب پبلسٽي ملي ۽ سڄي ملڪ جي ماڻھن جي وات تي اها ڳالھہ اچي وئي. (ان کان اڳ ڪراچي جي شھر ۾ اهڙو ڊرامو آمريڪي صدر جانسن ڪيو هو، جڏهن هن ڪياماڙيءَ وٽ هڪ اٺ گاڏي هلائيندڙ همراھہ کي ڏسي گاڏي بيھاري هئي. ۽ اٺ واري سان هٿ ملائي کيس آمريڪا پاڻ وٽ اچڻ لاءِ دعوت ڏني هئي.)
بھرحال انھن سڀني ڳالھين هوندي، مان، مرتبي، عزت، شھرت هوندي، وفائي صاحب ۾ ڪڏهن ٽيڙي نظر نہ آئي. تاج بلوچ هڪ دفعي وفائي صاحب بابت روزاني هلال پاڪستان ۾ ڪالم لکيو هو “فقيري جي عالم ۾، ذهني ۽ جسماني طور اميريءَ جي ڏِک ڏيندو هجي ۽ اقتدار کان ٻاهر هوندي بہ اقتدار جا مصاحب وٽس سلامي ڀريندا رهن ۽ هن جو لکڻ پڙهڻ سان بہ لاڳاپو هجي ۽ اهو شخص جڏهن اقتدار ۾ اچي وڃي، پر سندس ڪردار ۽ اٿڻي ويھڻي ۾، سنگت ساٿ، واقفن اڻ واقفن سان وهنوار ۾ رتيءَ جيتري بہ تبديلي نہ اچي تہ ان ماڻھوءَ لاءِ ماڻھو ڇا ٿو چئي سگهي؟ ٻہ ڳالھيون چئي سگهجن ٿيون. پھرين تہ هو فرشتو آهي! يا ڪو وڏو ڪيريڪٽر ائڪٽر!... هو نہ تہ فرشتو آهي ۽ نہ ئي ڪيريڪٽر ائڪٽر. مون جڏهن اک پٽي ۽ ذهني سرت کي پھتس تہ مون پاڻ کي ، هن جي آڏو ويٺل ڏٺو. پورو پنو قد، ڊولائتو جسم، رنگ جو ڳورو، سندس خوبصورت جسم تي انگريزي لباس ائين ٺھڪي ۽ ٻھڪي رهيو هجي ڄڻ ڪنھن رياست جو نواب هجي! ڪتابي چھرو.. موڪري پيشاني. مرداني سونھن ۽ وجاهت جو هڪ خوبصورت مجموعو. کڙڪيدار گفتگو ۽ گفتگو ۾ غضب جو اعتماد ۽ آڏو ويٺل کي، لمحن ۾ موهي وٺندڙ ماڻھو ۽ اهو آهي اسان جو دوست، سڄڻ ۽ سائين علي نواز وفائي... جنھن ايڏي وڏي عرصي تي محيط لڳ لاڳاپن ۽ وابستگيءَ ۾ هڪ لحظي لاءِ بہ وڏ ماڻھپي جو ثبوت نہ ڏنو آهي.”
وفائي صاحب ۾ هڪ ٻي ڳالھہ جيڪا مون نوٽ ڪئي اها هيءَ تہ هو ٻين کي هر وقت همٿائيندو رهيو ٿي. کين ان ڳالھہ جو فڪر رهندو هو تہ سنڌ ۾ ’نہ سھڻ‘ واري بڇڙي عادت جي ڪنھن طرح پاڙ پٽجي وڃي. ڏٺو ويو آهي تہ اسان جو اديب، اديب کي ۽ عالم، عالم کي نہ سھندو. زميندار، زميندار جو دشمن نظر ايندو. ڪو ڪنھن کي ترقي ڪندي ڏسندو تہ ان ۾ سوين عيب ۽ اوڻايون ڪڍندو. وفائي صاحب هن پراڻي عادت کي پنھنجن مضمونن ۾ گهڻو ننديو آهي. ساڳي ريت سنڌي سماج جي ٻي کليل ڪمزوري آهي ڪامورن جي چاپلوسي ۽ انھن کان ڊڄڻ. چڱا امير ماڻھو، جيڪي عوام تي تہ وڏا رعب رکن ٿا، پر جڏهن وٽن رڳو پوليس وارو يا ڍل اوڳاڙڻ لاءِ تپيدار اچي ٿو تہ هو انھن جي دعوتن ۽ چاپلوسيءَ ۾ پورا ٿيو وڃن. مٿين ٻنھي بد رسمن بابت وفائي صاحب لکي ٿو: “اسان جي وڏي ڪمزوري اها آهي تہ ڪم ڪندڙ، جفاڪش ۽ محنت ڪندڙن تي تنقيد ۽ تبصرا ڪندا آهيون. پنھنجين ڪوتاهين، ڪمزورين ۽ نااهلين کي لڪائيندا رهندا آهيون. اسان جي سنڌ ۾ چڱ مڙسي، وڏ ماڻھپي ۽ هلندي پڄندي جو سارو دارومدار ڪامورڪي خذمت، خوشامد ۽ دلالي تي آهي. ڪيترن ڏسڻن وائسڻن ۽ سفيد پوشنجي پيٽ پالڻ جو دارومدار وقت جي ڪاموري جي پوڄا ۽ پرستش تي هوندو آهي.“
انھيءَ ئي محفل ۾ وفائي صاحب چيو: ”انگريزن هندستان تي ٻہ سؤ سال حڪومت فقط هڪڙي لائين تي ڪئي _ هنن سڄي قوم کي “I beg to remain, Sir, your most obedient servant” بنائي ڇڏيو.
ڪراچي جي هڪ هوٽل ۾ ٿيندڙ ادبي محفل ۾، جنھن جو مھمان خاص سنڌ جو گورنر جنرل معين حيدر هو، وفائي صاحب دير سان پھتو ۽ کين نہ فقط خاص مھمان سان گڏ اسٽيج تي وهاريو ويو پر ان ئي مھل تقرير ڪرڻ لاءِ پڻ چيو ويو. کين سمجهہ ۾ نہ آيو تہ ڪھڙي عنوان تي ڳالھايو وڃي، سو ويٺلن کي مخاطب ٿي چيائين: ”هتي سڀ تعليم يافتہ ۽ اهلِ علم ويٺا آهيو، توهان ڪھڙي Topic تي چاهيو ٿا تہ آئون ڳالھايان؟“
گورنر صاحب پڇيس: ”انھن ۾ فرق ڇا آهي؟“
وفائي صاحب ٺھہ پھہ وراڻيو: ”تعليم يافتہ ڊگريون هٿ ۾ کڻي ماني پويان هلندا رهن ٿا ۽ اهل علم جي پويان ماني هوندي آهي. Knowledge is power توانا بويد هر کہ دانا بويد (جنھن ماڻھوءَ کي عقل آهي طاقت ان جي آهي.)“
وفائي صاحب جا ان قسم جا ٽوٽڪا انيڪ آهن. پاڻ زبردست حاضر جواب ۽ اعليٰ قسم جو Conversationalist هو. انگريزي اخبار Dawn۾ Obituary لکندي شيخ عزيز “وفائي” بابت لکي ٿو...
… A conversationalist, Wafai was quite soicial and had a deep insight on social and political aspects of life…
هڪ دفعي وفائي صاحب کان پڇيم: ”توهان ننڍپڻ ڪٿي گذاري؟“
جواب ۾ چيائين: ”سانڀر ساريم تہ سرسبز سکيو ستابو سندر ۽ سھڻو سکر سامھون آيو...“
”ڪراچيءَ“ لاءِ وفائي صاحب چوندو هو تہ ”اهو اُهو شھر آهي جنھن ۾ فاصلا، فيصلا، فتنا، فساد، فراڊ، فنڪار، فٽ پاٿ، فلوس، فيشن ۽ فريب آهن.“
وفائي صاحب سان منھنجي آخري ملاقات سندن وفات کان ٻہ ٽي ڏينھن اڳ سندس سالي ڪئپٽن عالم شيخ جي گهر ٿي. پاڻ ڪجهہ عرصو آمريڪا ۾ پنھنجن پٽن وٽ رهڻ بعد ڪراچيءَ آيا هئا.
”وفائي صاحب توهان صحيح وقت تي هتي آيا آهيو ، آئون پنھنجي ڪتاب تي انتساب ۾ توهان بابت ڪجهہ تفصيلي احوال لکڻ چاهيان ٿو.“ مون چيو.
”بلڪل. ڀلي.“ پاڻ چيائون. مون سندن ڏنل فون نمبر کيسي ۾ وجهي ساڻن ٻئي هفتي ملڻ لاءِ چيو.
۽ پوءِ ان ئي وقت کين ڪو خيال آيو ۽ مون کي ڀر ۾ ويھاري چيو: ”ان ۾ هي بہ لکجانءِ تہ جيڪي ماڻھو...“ ”۽ پوءِ ڪئپٽن عالم کي سڏ ڪري چيائين: ”بابا پنو پين الطاف کي ڏي تہ لکي ڇڏي. ڪٿي وسري نہ وڃيس.“ مون لکڻ شروع ڪيو:
_جيڪي ماڻھو ٻين جي خوشين ۾ خوش ٿيندا رهندا آهن، انھن جي خوشين تي دنيا جون خوشيون خوش ٿينديون رهنديون آهن.
_ هر جمال ۾ جوش نہ هوندو آهي. هر جوش ۾ هوش نہ هوندو آهي. هر هوش ۾ هوشياري نہ هوندي آهي. هر هوشياري ۾ همت نہ هوندي آهي. هر همت ۾ حوصلو نہ هوندو آهي.
_هر لکندڙ اديب نہ هوندو آهي. هر اديب خطيب نہ هوندو آهي. هر خطيب جي خطاب ۾ خاصيت نہ هوندي آهي. هر خاصيت ۾ خمار نہ هوندو آهي. هر خمار ۾ خير نہ هوندو آهي.
منھنجي خيال ۾ وفائي صاحب جون اهي ئي آخري ڳالھيون هيون جيڪي آئون نوٽ ڪري سگهيس. پروگرام موجب هفتي کانپوءِ ساڻن وري ملي نہ سگهيس جو ان کان اڳ 28 مئي تي ڪئپٽن رشيد ابڙي (ڪئپٽن عالم ۽ منھنجي ڪامن دوست) فون ڪري ٻڌايو تہ وفائي صاحب دل جي دوري پوڻ ڪري هينئر هينئر گذاري ويو آهي. ٿي سگهي تہ ڪجهہ اخباروارن کي فون تي اطلاع ڪري ڇڏ.”
علي نواز وفائي صاحب 1925ع ۾ سکر ۾ ڄائو. پاڻ ٻن ڀائرن: (مظفر حسين ۽ شفي محمد) ۽ هڪ ڀيڻ (ادي سبحان) ۾ ننڍو هو. وفائي صاحب کي پنج فرزند: آصف، اعجاز، سليم، عامر ۽ سنين ۽ هڪ نياڻي انيتا آهي. اميد ٿي ڪجي تہ هو پنھنجي والد مرحوم جي نقش قدم تي هلي سنڌي ادب ۽ جرنلزم ۾ نالو پيدا ڪندا.
الطاف شيخ
18 گسٽ 2000