لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

اڻويهين صديءَ ۾ سنڌي نثر جي ترقيءَ جا سبب

سنڌي ٻولي ننڍي کنڊ جي مڙني ٻولين ۾ھڪ بڻائتي ۽ قديم ٻولي آھي، جنھن جو ادب صدين کان شاھوڪار ، شاھڪار، وڌندڙ ۽ ويجھندڙ آھي. ھن ٻوليءَ کي تاريخ جي ھردؤر ۾ اھڙا عالم۽ اديب مليا آھن، جن ان جي آبياري ڪئي آھي. ھيءَ ٻولي ھڪ مڪمل علمي ۽ ادبي زبان آھي، جنھن کي پنهنجو جھجھو لغت جو ذخيرو آھي، منجھس لوڪ ادب جا انبار آھن. ھن ٻوليءَ جي لوڪ ادب مان ھتان جي جيوت جا نشان عيان آھن. اھڙي طرح اصطلاح، پھاڪا، چوڻيون، قصا، ڪھاڻيون، شعر وغيره بي حساب آھن. ھيءَ ٻولي صدين کان ڳالھائي ۽ لکي وڃي ٿي. سنڌي ٻولي جي اڀياس ۾ ڏيھي توڙي پرڏيھي عالمن ڀرپور حصو ورتو آھي.ان حقيقت جي باوجود سنڌ جي طويل تاريخ کي ڏسڻ مان معلوم ٿئي ٿو ته صدين تائين سنڌي زبان سرڪاري سرپرستيءَ کان خالي رهي. ڌارين حڪمرانن سنڌي زبان کي نظر انداز ڪيو ته مقامي حڪمرانن به سنڌي زبان کي سرڪاري ٻوليءَ جو درجو نه ڏنو. سنڌ جي تاريخ ۾ انگريز پھريان حڪمران ھئا جن سنڌي الف-ب تيار ڪرائي. ھتان جي عوامي سھڪار سان نوان نوان اسڪول، ڪاليج کوليا، جن ۾ انگريزي زبان سان گڏ سنڌي زبان بھ وڏي ترقي ڪئي.الف-ب جي ايجاد سان سنڌي ٻولي ۽ ادب ۾ انقلاب اچي ويو، صدين جي رھيل ڪسر ڄڻ ٿوري عرصي ۾ پوري ٿيڻ لڳي. سنڌ ۾ ڇاپخانا نڪتا، جنھن ڪري رسالا، اخبارون، جاري ٿيون ۽ ڪتاب شايع ٿيڻ لڳا. ان عمل سان انگريزن سنڌي ٻوليءَ جي حيثيت کي تسليم ڪندي ھتان جي عوام جي ثقافتي تشخص کي برقرار رکندي جي مقامي قدرن ۽ تخليقي صلاحيتن کي اجاگر ڪيو. ڇا ڪاڻ تھ ٻولي ڪنھن قوم به جي ثقافت جو بنياد ۽ ان جي فروغ جو اھم ذريعو ھوندي آھي، ان ڪري تاريخ ۾ پھريون دفعو ھتان جي عوام جي وچ ۾ ٻوليءَ ذريعي تخليقي رشتا قائم ٿيا.اترادي، لاڙي، ٿري، ڪوھستاني ماڻھو جيڪي ھن کان اڳ ثقافت جي مختلف درجن تي پھتل ھئا، تن جي وچ ۾ مضبوط رابطو قائم ٿيو. ٻئي طرف يورپ جي سائنسي علمن سان ھتان جي عوام جي واقفيت ٿي. سنڌي ادب ۾ شاعري ۽ نثر ۾ ھر اھا صنف شامل ٿي جيڪا دنيا جي ڪنھن بھ سڌريل ٻوليءَ جي ادب ۾ ھوندي آھي. اوڻوهين صديءَ م سنڌي نثر جي ترقيءَ جا ڪي سبب هيڍ ڏجن ٿا: 1. انگريز عملدارن جون ادبي خدمتون ”سنڌي نثر نه فقط انگريز عملدارن جي آشرواد سان شروع ٿيو، بلڪه انهن جي ذاتي لکڻين سان شروع ٿيو. 18 صديءَ جي خوشحال سنڌ جي اهميت کي سمجهندي، برطانيا پنهنجا آفيسر موڪلي، سنڌ جي سياسي، سماجي، ثقافتي، اقتصادي ۽ تاريخي حالتن تي تحقيق شروع ڪئي.انگريز فوجي آفيسرن جي تربيت ۾ تحقيق ڪرڻ جي سکيا خاص طور شامل هوندي هئي، اهو ئي سبب آهي جو اڪثر فوجي آفيسر سنڌ جي مختلف پهلوئن تي عملي طور تحقيق ڪندا هئا ۽ رپورٽن جي صورت ۾ ايسٽ انڊيا ڪمپني ۽ برطانيا جي حڪومت کي پيش ڪندا هئا“.(1) انگريزن جي ڪاميابيءَ جو هڪ راز اهو به هو ته هو انهن رياستن جي مقامي ماڻهن جون ٻوليون سکندا هئا ۽ انهن جي رهڻي ڪهڻي جي معلومات وٺندا هئا. اڄ به پوري هندستان ۾ معياري ۽ مستند تاريخ جا حوالا انهن فوجي آفيسرن جي تحقيق مان کنيا ويندا آهن. اھي محقق يا تھ فوجي آفيسر ھئا يا وري شھري اختياري وارا . انهن مان ڪجهه اهڙا عالم به هئا، جيڪي سنڌي ٻوليءَ جي ڪنهن نه ڪنهن پهلوءَ تي ڪجهه نه ڪجهه تحقيقي طور لکي چڪا هئا، مثال طور سنڌ جي تاريخ، سنڌ جي جاگرافي، سنڌ جي معيشيت، سنڌي گرامر، ٻولي، آبپاشي، نقشن وغيره تي ڪيترائي ڪتاب ۽ مقالا لکي چڪا هئا. اها به عجب جي ڳالهه آهي ته سنڌي ٻوليءَ جا اوائلي گرامر به انگريزن لکيا، سنڌي ٻولي جون اوائلي لغتون به انگريزن تيار ڪيون. سنڌي ٻوليءَ جي بڻ بڻياد بابت اوائلي نظريا به انگريزن ڏنا. 2. سنڌي الف - ب جي منظوري بارٽل فريئر ستن سالن تائين سنڌ جي ڪمشنر جي عهدي تي ڪم ڪندو رهيو. هن انهن سالن ۾ سنڌ ۾ گهڻي ئي سڌارا ڪيا. سرڪاري ڪاروبار ۽ تعليم جي کيتر، فارسيءَ کي هٽائي، ان جي جاءِ تي سنڌي قائم ڪرڻ،ٻوليءَ جي لحاظ کان سڀ کان وڌيڪ اهم فيصلو هو. ڇو جو ان وقت تائين سنڌي ٻولي جدا جدا لکاوٽن ۾ پئي لکي ويئي. مطلب ته سنڌي زبان کي ڪو به اهڙو مشترڪ ۽ قابل قبول رسم الخط نه هو، جيڪو ملڪ جي مختلف گروهن ۾ يڪسان طور تي مروج ۽ تسليم شده هجي. جديد نظام ۽ معاشري ۾ اهڙي رسم الخط جي اشد ضرورت هئي، جنهن کان سواءِ هڪ وسيع دفتري ڪاروبار ۽ تعليمي ڦهلاءُ ناممڪن هو.انهن سڀني حقيقتن کي ڏسندي هي سبب اهم آهن، جن جي ڪري سنڌي نثر تيزي سان ترقي ڪئي ”عربي-سنڌي صورتخطي جي جاري ٿيڻ کانپوءِ سنڌي ٻوليءَ جي علمي و ادبي ترقيءَ ۾ انقلاب اچي ويو. سرڪار، سنڌي ٻوليءَ جي حيثيت تسليم ڪندي سنڌي ٻوليءَ کي سرڪاري ٻوليءَ جو درجو ڏنو. انگريزن جي دؤر ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ترقيءَ جي سلسلي ۾ ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي لکي ٿو ته؛ “انگريزن جو سنڌ تي قبضو ، سنڌي ادب جي بدلجڻ ۽ سنوارجڻ جي حق ۾ هڪ پيش خيمو ثابت ٿيو. جيتوڻيڪ اڳوڻي ملڪي نظام، معاشري ۽ تعليمي ماحول جي تشڪيل ۽ صورتحال سان سنڌي زبان پوري طرح ٺهڪيل هئي، ليڪن ان هوندي به اسان جي زبان اڃا ايتري ترقي يافته ڪانه هئي، جو جديد زماني جي بدلجندڙ حالتن سان هلي سگهي ۽ ان جي سڀني تقاضائن ۽ ضرورتن کي پورو ڪري سگهي، چنانچه انگريزي حڪومت جڏهن ملڪي ۽ سياسي ضرورتن جي بناءَ تي سنڌي زبان کي سنڌ جي تعليمي درسگاهن ۽ سرڪاري محڪمن ۾ رائج ڪرڻ جو فيصلو ڪيو تڏهن ان تي عمل ڪرڻ ۾ کين ڪيتريون دشواريون درپيش ٿيون“.(2) 3. جديد تعليم جو نظام 1853ع ۾ سنڌي ٻوليءَ کي سرڪاري ٻولي نافذ ڪرڻ لاءِ تعليم جي ڦهلاءَ ۽ اسڪولن کولڻ لاءِ ڏهه هزار روپيا منظور ڪيا ويا. 1854ع ۾ ھڪ اسڪول کوليو ويو، جنھن کي بعد ۾ ڊپٽي ايجوڪيشن انسپيڪٽر نارائڻ جڳن ناٿ وئديه (NJV) جي نالي سان منسوب ڪيو ويو. ساڳي طرح 1853ع ۾ڪئپٽن گولڊ اسمڊ جي ڪوشش سان شڪارپور ۾ انگريزي پرائمري اسڪول قائم ڪيو ويو. اهڙي طرح ٻين ننڍن ڳوٺن ۾ سنڌي اسڪولن جي عمارتن ٺهڻ لاءِ سرڪاري منظوري ڏني. انهيءَ ڪم لاءِ سرڪار لوڪل فنڊ کان مدد ورتي ۽ ڪيترين ئي سنڌ واسين پئسي جي مدد ڪئي.1855ع ۾ حيدرآباد ۾ پھريون ھاءِ اسڪول قائم ٿيو، جيڪو بعد ۾ مسلم ايجوڪيشن نالي سان مشھور ٿيو.1858ع ۾سکر ميونسپالٽي مڊل اسڪول قائم ٿيو ۽ لاڙڪاڻي ۾ميونسپالٽي 1876ع ۾ مڊل اسڪول کوليو ويو. سنڌ ۾ تعليمي نظام ۽ اسڪولن ۾ اضافو جان جيڪب جي زماني ۾ ٿيو ۽ نوان تربيت يافته استاد ڀرتي ڪيا ويا. اڳتي ھلي سنڌي زبان ۾ ايم-اي ٿيڻ لڳي ۽ پي ايڇ ڊي ٿيڻ لڳيون.1885ع ۾ڪراچي شهر ۾ سنڌ مدرسته الاسلام قائم ٿيو.هن اسڪول جو بنياد وجهندڙ حسن علي آفندي هو.“.(3) اسڪولن کلڻ سان نثري ادب درسي ڪتابن جي پتاندڙ ترقي ڪئي. درسي ڪتابن ۾ سائنسي ۽ سماجي موضوعن تي ڪتاب لکجڻ ۽ ڇپجڻ شروع ٿيا. انهن ڪتابن جا لکندڙ ۽ ترجمو ڪندڙ گهڻو ڪري انهن اسڪولن جا استاد هئا. 4. عربي سنڌي ۽ هندي سنڌي جو تضاد 1853ع ۾ انگريزن سنڌ ۾ عربي سنڌيءَ کي سرڪاري طور نافذ ڪري ڇڏيو. هندو عالمن جي هڪ وڏي اڪثريت ان فيصلي کي قبول نه ڪيو. ان وقت تعليم، سرڪاري نوڪرين ۽ واپار ۾ هندو مسلمانن جي ڀيٽ ۾ اڳتي هئا. انگريزن سياسي مصلحت ڪندي هندو سنڌي (ديوناگري) کي به نافذ ڪيو. اوڻوهين صديءَ ۾ اهو تضاد پنهنجي عروج تي پهتل هو. هن دور ۾ جتي عربي سنڌي صورتختي ۾ ڪتاب لکجي رهيا هئا، اتي هندو سنڌي (ديوناگري ) ۾ به ڪتاب لکجڻ ۽ ڇپجڻ شروع ٿيا. ان تضاد ۾ به سنڌي نثر تمام تيزيءَ سان ترقي ڪئي. 5. درسي ڪتابن جي اشاعت سنڌي آئيويٽا ٺھڻ کان پوءِ درسي ڪتابن ۽ ٻين ڪتابن جي اشاعت جو ڪم سرڪاري طور شروع ٿي ويو. ڊسمبر 1854ع تائين ڪل ڏھھ ڪتاب شايع ٿيا. اھي گھڻو ڪري ترجمو ھئا، ۽ اھي ڪتاب تاريخ، جاگرافي ۽ حسابن جي مضمونن تي ھئا. اڪثر ڪتاب، انھن مترجمن ترجما ڪيا، جيڪي سنڌي الف-ب ڪاميٽيءَ جا ميمبر ھئا. پھريون ڪتاب حڪايت الصالحين (درويشن جي حياتيءَ جو احوال) ڇپائڻ لاءِ شامل ڪيو ويو ھو، جنھن کي ليفٽيننٽ آرٿر شايع ڪرايو.اھڙي طرح ٻيو ڪتاب دوسا ڀائي جو اصطلاحن تي ھو، جنھن کي پڻ ليفٽيننٽ آرٿر شايع ڪرايو.پھريون ڪتاب ”باب نامو“ ننديرام مير چنداڻي ترجمو ڪيو، جيڪو 1853ع ۾شايع ٿيو.ٻيو ڪتاب ”ايسپ جون آکاڻيون“انگريزي تان مسٽر ايلس ۽ ننديرام ترجمو ڪيو.اھڙي طرح ڪجھھ ڪتاب رياضيءَ جا شايع ٿيا. جن ۾ پھريون ڪتاب 1750 روپين جي لاڳت سان شايع ٿيو. ھڪ ٻيو ڪتاب آلجبرا جو پڌرو ڪيو ويو. اھو 60 صفحن جو ننڍڙو ڪتابڙو ھو. ان جون 1300 ڪاپيون ڇپيون اھو ڪتاب ڇھھ آنا في ڪاپي وڪرو ٿيو. منشي اڌارام”طوطي نامو“ ۽ منشي ننديرام” حقائق الموجودات“ ڪتاب ڇپايا. چيمبرز مورل ڪلاس بوڪ (Chambers Moral Class Book) انگريزي ڪتاب اڌارام ۽ نارائڻ جڳن ناٿ ترجمو ڪيو. ھڪ ٻيو ڪتاب، جو ان وقت لکيو ويو هو، ھجري ڪئلينڊر جو شروع کان 1268 ھجري تائين (يعني 1870 تائين ) پھرين محرم کان ساڳي انگريزي ڪئلينڊر جي تاريخن جو خاڪو بھ ڏنو ويو. اھڙن درسي ڪتابن سان گڏوگڏ گرامر، لغت، ٻوليءَ جي ٻين شاخن جي طرف به ڌيان وڌيو ۽ ڪتابي صورت ۾ ڇپجڻ لڳا. اخبارون، رسالا، ماھوار ۽ ھفتيوار ۽ روزانھ جي بنياد تي جاري ٿيڻ لڳا“.(4) 6 . اخبارن جو جاري ٿيڻ برطانيه جي سنڌ قبضي ڪرڻ کان اڳ ِ هتي ڪا به پريس موجود نه هئي. ارد شير رستمجي اهو پهريون شخص هو جنهن انگريزيءَ ۾ هڪ اخبار جاري ڪئي پر ان کان ستت پوءِ سنڌين جون اخبارون نڪتيون جن برطانوي اختياري وارن سان قربت جو رويو اختيار ڪيو. ڪجهه وقت کان پوءِ ارد شير رستم جي اخبار بند ٿي ويئي. ان اوائلي دور ۾ هيٺيون اخبارون سنڌ مان جاري ٿيون: 1- ”سنڌ گزيٽ“ (انگريزي)- اڱاري ۽ جمعي جي شام جو شايع ٿيندي هئي. 2- ”سنڌ ٽائيمس“ (انگريزي) – خميس ۽ آچر جي شام جو شايع ٿيندي هئي. 3- ”فونڪس“ (انگريزي)- اربع ۽ ڇنڇر جو شام جو شايع ٿيندي هئي. 4- ”سنڌ ايڊورٽائزر“ (انگريزي)- سومر ۽ خميس جي شام جو شايع ٿيندي هئي. 5- ”سنڌ سڌار“ (سنڌي)- ڇنڇر تي شايع ٿيندي هئي، ۽ 6- ”پرجا متر“ (گجراتي)- ڇنڇر تي شايع ٿيندي هئي“.(5) 7 . پرنٽنگ پريسون انگريزن جي دور کان اڳ سنڌ پرنٽنگ پريسون ڪو نه هيون . ڪتابن جي اشاعت ڪو نه هئي. سنڌي الف-ب جي سرڪاري منظوريءَ سان اسڪول کوليا ويا. ڪتاب لکيا ويا، اخبارون، ۽ رسالا جاري ٿيا، ليٿوگرافڪ پرنٽنگ پريسون قائم ٿيون ،جنھن سان سنڌي ڪتابن جي ڇپائڻ جو سلسلو شروع ٿيو. ان زماني جي ڪجھھ اوائلي پريسن جا نالا ھيٺ ڏجن ٿا : 1- گورنمنٽ پرنٽنگ پريس ڪمشنر آفيس ، ڪراچي. 2- سنڌ گزيٽ اينڊ ڪمرشل پرنٽنگ پريس. 3- مرڪنٽائيل پريس، الفنسٽن روڊ ، ڪراچي. 4- فوڪس پريس، ڪيمبل روڊ، ڪراچي. 5- وڪٽوريا پريس، الفنسٽن روڊ، ڪراچي. 6- آرين ورنيڪيولر، ڪيمبل روڊ ڪراچي“.(6) 8. ترجمانگاري سنڌي نثر جي شروعات ترجمن سان ٿي. شروعات گهڻا ترجما فارسي، اردو ۽ هنديءَ مان ڪيا ويا. ڪجهه ترجما انگريزيءَ مان به ڪيا ويا. اڳتي هلي ڪجهه ترجما سنسڪرت وغيره مان به ٿيا. الف –ب جي جڙت واري دؤر جي پهرين 20-25 سالن جو مکيه ادبي ڪارنامو درسي ڪتاب تيار ڪرڻ هو. ان عرصي ۾ لڳ ڀڳ 70 ڪتاب تيار ڪيا ويا، جن مان گهڻا ترجما هئا. اوائلي دؤر جي پوين 20-25 سالن ۾ ترجمن سان گڏ ڪافي تعداد ۾ اصلي ادبي ڪتاب پڻ تيار ٿيا. ان سلسلي ۾ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي لکي ٿو ته ”اوائلي دؤر جي نثر نويسن پنهنجن ترجمن ۾ مکيه طرح سان نج سنڌي لفظن جو استعمال ڪيو. ضرورت پوڻ تي هنن سنڌي لفظن جي آڌار تي نوان نوان لفظ جوڙيا يا پراڻن لفظن کي نيون معنائون ڏنيون. ترجمي جي دٻاءَ هيٺ گهٽ ۾ گهٽ اڌارا لفظ ورتا پر ائين ڪندي کين لفظن جا ڪي اهڙا استعمال به ڪرڻا پيا جي گهڻو عام نه هئا. اوائلي دؤر جي پوئين حصي جي نثر نويسن موضوع جي واسطيداري ۽ عبارت جي موزونيت لاءِ (اصلي خواهه ترجمو لکتن ۾) سنسڪرت خواهه فارسي لفظن جو استعمال ڪيو. اوائلي دؤر جي نثر ۾ انگريزي اهڙي طرح ڏسجي ته پنجاهه سالن جي هن عرصي ۾ سنڌيءَ جي لفظي ذخيري ۾ ڪافي اضافو ٿيو ۽ سنڌيءَ جي نحوي سٽاءَ تي بيٺل نثري عبارت مان ڪيترا نمونا گهڙجي راس ٿيا جن جي آڌار تي وچولي دؤر جي نثر جي اڏاوت ٿي “.(7) 9. آمد رفت جا وسيلا هن دور ۾ آمد رفت جا وسيلا پيدا ٿيا. روڊ ٺهيا، سائيڪلون روڊن تي آيو. سرڪاري سطح تي پوسٽ آفيس جو نظام وجود ۾آيو، ان سان ڇپيل اخبارون، رسالا، ڪتاب ۽ ٻيومواد ڪنڊ ڪڙڇ پهچڻ لڳو، جنهن سان نثري ادب هڪ تحريڪ جي صورت اختيار ڪئي. حوالا 1. مختيار احمد ملاح: ” مغربي سنڌ شناس“، ثقافت کاتو، حڪومت سنڌ، ڪراچي، 2013ع، ص 25 2. ڊاڪٽر شمس الدين عرساڻي:”سنڌي دب جي ارتقائي تاريخ“، اوسر اشاعتاڻو، حيدرآباد، 2009ع، ص 360 3. مختيار احمد ملاح: ”سنڌي رسم الخط جي مختصر تاريخ“، سنڌي لئنگئيج اٿارٽي،حيدرآباد، 2013ع، ص 263، 265 4. ساڳيو حوالو، ص 266، 267 5. ڊاڪٽر الهه رکيو ٻٽ: “سنڌ جو سڀ کان آڳاٽيون اخبارون“، ماهوار پيغام، اطلاعات کاتو، حڪومت سنڌ 6. ڊاڪٽر الهه رکيو ٻٽ:“سنڌ جا قديم ڇاپخانا “، ماهوار پيغام، اطلاعات کاتو، حڪومت سنڌ 7. ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي: “اڻويهين عيسوي صديءَ ۾ سنڌي نثر جو وڪاس” (برطانوي دؤر ۾ سنڌي نثر) ڊپارٽمنٽ آف سنڌي، يونيورسٽي آف بمبئي 2003ع ، ص 35