ڪئپٽن جارج اسٽئڪ (18211853-ع)
انگريزي-سنڌي لغت
سنڌي زبان جي پهرين لغت ڪئپٽن جارج اسٽئڪ جوڙي. هن جو اهم ڪم English and Sindhi Dictionary آهي. هي ڪتاب آمريڪن مشن پريس بمبئي مان 1849ع ۾ شايع ٿيو. هن ڊڪشنريءَ تي جارج اسٽئڪ تمام گهڻي محنت ڪئي آهي. هن هر قسم جا اصطلاح ۽ لفظ گڏ ڪري، ڊڪشنريءَ ۾ شامل ڪيا. يقيناً، ان دؤر جي انگريزي آفيسرن لاءِ، جيڪي سنڌ ۾ برطانيه لاءِ خدمتون سرانجام ڏئي رهيا هئا، انهن لاءِ بهترين مددگار ثابت ٿي هوندي.سندس انگريزي- سنڌي لغت ۾ 12000 لفظ ڏنل آهن. منشي هيءَ ڊڪشنري ان دور جي انگريزن جي سنڌي امتحان پاس ڪرڻ لاءِ اڪيلو رفرنس ڪتاب هوندو هو. هن ڊڪشنريءَ ترتيب ڏيڻ ۾ منشي براهم سچانند سندس مدد ڪئي هئي. منشي براهم سچانند حيدرآباد جو رهاڪو هو ۽ انگريزي، فارسي ۽ سنڌي زبانن تي مهارت رکندو. هن منشيءَ کي ڪيپٽن جارج اسٽيڪ 1846ع ۾ ملازم رکيو هو.شروع ۾ کيس پنهنجي کيسي مان پگهار ڏيندو هو.انگريز آفيسرن جي سنڌي جي امتحان ۾ سنڌي سوالن لاءِ کيس شامل رکيو ويندو هو.
سنڌي زبان جو گرامر
ڪئپٽن اسٽئڪ جو گرامر تي ڪتاب انتهائي اهم آهي، هن ڪتاب ۾ هن موضوع جي مناسبت سان سنڌي گرامر جا نه صرف قاعدا ڏنا پر سنڌي ٻولي ۽ سنڌي رسم الخط تي به ڪافي وزندار دليل پيش ڪيا. هن ڪتاب کي انگريزي ۽ ديونا گري رسم الخط ۾ لکيو ويو، جنهن ۾ ان ڳالهه جو اعتراف ڪيو ويو آهي ته هن کان اڳ سنڌيءَ ۾ گرامر تي ڪي خاص ڪتاب موجود نه آهن، نه وري مقامي ماڻهن ۾ اهڙو شوق ڏٺو ويو آهي. هن واضح طور تي سنڌيءَ کي سنسڪرت مان ڄاڻايو. هن لکيو ته ”لسانيات جي ماهرن لاءِ سنڌي ٻولي، هند جي ٻين ٻولين جي ڀيٽ ۾ ڏاڍي دلچسپ ثابت ٿيندي، خاص طور ضميري پڇاڙي ۾ ٻٽن فعلن، حرف جر وغيره جو اڀياس دلڪش ثابت ٿيندو ۽ سنڌي ٻولي هند جي ٻين ٻولين کان نرالي ڏسڻ ۾ ايندي.
ڪيپٽن اسٽئڪ هيءُ ڪتاب 1847ع ۾ لکيو هو پر شايع 1849ع ۾ ٿيو.اهڙي طرح هن ڪتاب ۾ ضميمي طور نثر ۾ چيل پنج سنڌي لوڪ ڪهاڻيون به ڏنيون. ناميارو اسڪالر ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي لکي ٿو ته ”جارج اسٽئڪ کي جس آهي، جنهن انهن آکاڻين کي چارٽن ۽ ڳالهين جي عبارت ۽ ٻولي ۾ قلمبند ڪيو آهي، جنهن نموني اهي ڳوٺاڻين ڪچهرين ۾ نثري ڳالهيون ۽ نظمي قصا ٻڌائيندا آهن. پهريون چار آکاڻيون نثر ۾ ڇپيل آهن پر راءِ ڏياچ جي آکاڻيءَ ۾ نثر ۽ نظم جو ميل آهي“.(7)
سنڌي-انگريزي ڊڪشنري
انگريزي-سنڌي سان گڏوگڏ هو سنڌي-انگريزي ڊڪشنري تي به ڪم ڪري رهيو هو. انگريزي-سنڌي ڊڪشنري ۾ هڪ ٻئي منشي ڄيٺارام براهم هن جي مدد ڪئي هئي. منشي ڄيٺارام براهم پڻ حيدرآباد جو رهاڪو هو ۽ انگريزي، فارسي ۽ سنڌي زبانن تي مهارت رکندو. هي منشي ڪيپٽن ڊسٽنر ول ۽ منشي ميران محمد شاهه سان گڏ ڪم ڪندو آيو. انگريز آفيسرن جي سنڌي جي امتحان ۾ سنڌي سوالن لاءِ کيس شامل رکيو ويندو هو.مسلسل ڪم ڪرڻ جي ڪري هو بيمار ٿي چڪو هو، جڏهن ڊڪشنريءَ جا صرف 160 صفحا اڃا مس ڇپيا هئا ته سنڌي ٻوليءَ جو هيءُ عاشق 9 ڊسمبر 1853ع ۾ وفات ڪري ويو. بهرحال، سندس ڊڪشنري جو باقي حصو گڏ ڪري، مسٽر بي ايڇ ايلس، سنڌ جي تعليم کاتي جي انچارج 1855ع ۾ شايع ڪرايو ۽ جارج اسٽئڪ جي وصيت موجب ڊڪشنريءَ کي ديوناگري خط ۾ شايع ڪيو ويو، حالانڪه سرڪاري طور عربي-سنڌي رسم الخط مقرر ٿي چڪي هئي. هيءَ ڊڪشنري پڻ آمريڪن مشن پريس، بمبئي طرفان شايع ڪئي وئي. ڊڪشنري جي مهاڳ ۾ مسٽر بي ايڇ ايلس لکيو آهي ته ”ڪئپٽن اسٽئڪ جي مذڪوره لغت، بلاشڪ سنڌ جي ماڻهن لاءِ هڪ ”سنگ ميل“ جي حيثيت رکي ٿي، ڇاڪاڻ ته اها ئي هڪ شروعاتي لغت هئي، جنهن ملڪي توڙي غير ملڪي عالمن ۽ تعليم يافته ماڻهن کي سنڌيءَ سان روشناس ڪرايو، ان ڪري آنجهاني ڪئپٽن اسان جي نگاهن ۾ سدائين عزت ۽ آبروءَ سان زندهه رهندو“.(8)
هن صاحب عيسائين جي مقدس ڪتاب گاسپل آف سينٽ مٿيوز (Gospel of Saint Matthews) جو سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو. هي ترجمو هن ديوناگري رسم الخط ۾ ڪيو. هي ڪتاب ان وقت جي اسڪولن ۾ پڙهايو ويندو هو. هن مذهبي ڪتاب جو سهڻي سنڌي ۾ ترجمو ڪيائين، جيڪو بمبئي جي آگزيلئري بائيبل سوسائٽي پاران 1850ع شايع ڪيو“.(9) هي مذهبي ڪتاب ان دور ۾ ڪراچيءَ جي فري اسڪول جي شاگردن جي ڪورس تي رکيل هو.
شاهه جو رسالو
”سندس اڀياس هيٺ سنڌي ٻولي ته رهي پر ماڻهن جي واتان شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو نالو ٻڌائين. گهڻو ڪري ڀٽ شاهه جي فقيرن کي گهرائي شاهه جو ڪلام ٻڌندو هو. چون ٿا ته هر هفتي شام جو گهوڙي تي چڙهي ڀٽ شاهه ويندو هو ۽ اتي شاهه جو راڳ ٻڌندو هو ۽ صبح جو موٽي حيدرآباد ايندو هو. سنڌي ٻوليءَ جي تحقيق ڪرڻ کانپوءِ شاهه جي ڪلام جي ڳولا ۾ به مشغول رهيو. سندس وڏو ڪارنامو شاهه عبدللطيف ڀٽائيءَ جي رسالي جو هڪ نسخو مرتب ڪرڻ هو، جيڪو شايع ٿي نه سگهيو. اڄڪلهه اهو ڪتابي نسخو ايران جي ليئبريري ۾ رکيل آهي“.(10)