تارا چند شوقيرام (1850-1893ع)
انگلينڊ جي تاريخ (ڀاڱو پهريون)
”هن ڪتاب جو ليکڪ تاراچند شوقيرام آڏواڻي آهي. هيءُ ڪتاب 79 صفحن ۾ ڇپيل آهي. هيءُ ڪتاب ڪمشنر جي ڇاپخاني، ڪراچيءَ مان 1886ع ۾ شايع ٿيو. هن تاريخ جو ڀاڱو ٻيو، جنهن جو ليکڪ پڻ تاراچند شوقيرام هو، ڪمشنر جي ڇاپخاني، ڪراچيءَ مان 1886ع ۾ ڇپيو. هن ڪتاب ۾ 52 صفحا آهن“.(188)ٻنهي جلدن ۾ انگلينڊ جي اوائلي دورن کان وٺي تاريخي دورن جو ذڪر آهي. ان کان علاوه انگلينڊ قبضي هيٺ آيل ڪالونين جو ذڪر به اچي وڃي ٿو.
جاگرافيدان
”تارا چند شوقيرام جي اصلي شهرت جاگرافيدان واري آهي. هن جاگرافي جي سبجيڪٽ تي ڪيترائي ڪتاب لکيا، جن ۾ “فزيڪل جاگرافي” (1851ع)، “دنيا جي جنرل جاگرافي” (1886ع)، “يورپ کنڊ جي جنرل جاگرافي” (1885ع)، “ڏکڻ ايشيا کنڊ جي جنرل جاگرافي” (1885ع) ،”فزيڪل جاگرافي سوالن جوابن ۾“ (1885)،”يورپ کنڊ جي تفصيلوار جاگرافي“ (1886)، ”ايشيا کنڊ جي جنرل جاگرافي“ (1885) وغيره اهم آهن“.(189)
يورپ کنڊ جي جنرل جاگرافي
”يورپ کنڊ جي جنرل جاگرافي“ سندس پهريون ڪتاب آهي ، جنهن ۾برٽش آٽلس اگريزي ٻيٽ) متعلق مفيد معلومات ملي ٿي ۽ ڪيترن انگريزي ڪتابن جي ورق گردانيءَ جو نتيجو آهي. ڪارخانا، ٻيلا، کاڻيون، پوکون، تعليم، اپسمنڊ، ۽ ناريون وغيره جي چٽي سمجهاڻي ڏنل آهي.انگريزن جو فتح ڪيل ايراضيون، يورپ ايشيا، آفريقا، آمريڪا ۽ آسٽريليا بابت به چارٽ جي صورت ۾ تفصلي سان ذڪر ڪيل آهي.ڪتاب مان نثر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
1-جبل: هن ۾ چار مکيه جابلو ضلعا آهن. ڀينائن جي قطار جو پيٽ، ٽڪرين کان لنگهي ڊربي شيئر جي ٽڪرين تاءِ اچي ٿي. اهي سڄي قطار ۾ ڪرائس فيل تمام وڏي چوٽي آهي، جنهن جي اتاهي 2927 فوٽ آهي.
2-ڪمبيرئن قطار انهيءَ جي به شڪل گول جهڙي آهي سا پينائن جي الهندي پاسي آهي تنهن ۾اسڪافيش وڏي وڏي چوٽي آهي جنهن جي بلندي 3229 فوٽ آهي، ٻي چوٽي هبليويلن 3055 فوٽ ۽ ٽي اسڪڊار 3012 فوٽ .
3-ڪيميرين جي قطار. جا ويلس جي گهڻي ڀاڱي ۾ لنگهي وڃي ٿي انهيءَ ۾ سنوڊن جبل آهي ۽ جنهن جي اتاهي 3590 آهي ، اها چوٽي انگلينڊ ۽ ويلس جي سڀني جبلن کان وڏي آهي انهيءَ کان سواءِ ٻيون چوٽيو ن به آهن، جهڙوڪ بريڪبناڪ بيڪن پلنلمن ڪيڊر آئڊرس. انهن قطارن ۾سيورن ۽ وسندين جي وچ ۾ هڪڙي ننڍڙي قطار آهي، جنهن کي مالورن چون ٿا.
4- ڊووئين قطار جنهن ۾ڪاسينڊبيڪن ۽ ڊارٽ مور جبل آهن“.(190)
اخبار تعليم
”سنڌ جي هڪ پراڻي تعليمي مئگزين آهي، جيڪا تارا چند شوقيرام، ٽيچرس ٽريننگ ڪاليج فار مين حيدرآباد مان شايع ڪئي، پاڻ ان وقت ٽريننگ ڪاليج جو پرنسپال هو. هيءَ مئگزين سنڌ جي تعليم کاتي جي ترجمان رهي. هڪ صديءَ کان مٿي عرصو هلندڙ هن مئگزين سنڌ جي ثقافت، ادب، ٻولي ۽ تعليم جي بهتري ۽ واڌاري لاءِ پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪيو آهي“.(191) هڪ صديءَ کان مٿي عرصو هلندڙ هن مئگزين سنڌ جي ثقافت، ادب، ٻولي ۽ تعليم جي بهتري ۽ واڌاري لاءِ پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪيو. هن مئگزين جي بنيادي مقصدن ۾ قومي تعليمي پاليسين جي روشنيءَ ۾ استادن ۽ تعليمدانن جي رهنمائي ڪرڻ، حڪومت پاران هلندڙ تعليمي پاليسين جي روشنيءَ ۾ استادن ۽ تعليمدانن جي رهنمائي ڪرڻ، حڪومت پاران هلندڙ تعليمي منصوبن جي ڄاڻ ڏيڻ، استادن ۽ شاگردن جي سکيا جي مسئلن کي بيان ڪرڻ ۽ تعليمي نظام کي بهترن بنائڻ لاءِ تجويزون، تجزيا ۽ رايا ڇاپڻ آهي. اخبار تعليم ۾ تعليم سان لاڳاپيل مڙني موضوعن تي مواد ڇپبو رهيو آهي.
شاهه جو رسالو
سنڌ موجب شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جو سنڌ مان پهريون ڀيرو سنڌي ٽـائيـپ تـي شـايـع ٿيـل رسـالو تاراچـند شـوقيـرام آڏواڻـيءَ جو آهي. اهو رسالـو 14 ڊسـمبر 1900ع ۾ شايع ٿيو، جيڪو بمـبـئي عـلائقـي جـي سرڪـاري تعليـم کاتي طرفان مرڪنٽائيل اسٽيم پريس، ڪراچيءَ مان ڇپجي پڌرو ٿيو. هي رسالو ڊيمي سائيز جي 566 صفحن تي مشتمل هو. هن ڇاپي ۾ سنهي ٽائيپ ۾ موجوده صورتخطي اختيار ڪيل آهي. هن ڇاپي ۾ جملي 3316 بيت ۽ 225 وايون ڇپيل آهن. رسالي جي منڍ ۾ مرتب پنهنجي طرفان مهاڳ لکيو آهي، جنهن مان واضح ٿئي ٿو ته مرتب قلمي ذخيرن مان توڙي بمبئي ۽ ٽرمپ ڇاپن مان استفادو ڪيو. اهو ڪونه ڄاڻايو ويو آهي ته مرتب جي آڏو ڀٽ جو ڪهڙو قلمي نسخو هو، يا ٻيو ‘دستخطي رسالو’ ڪهڙو هو، نه وري بمبئي ڇاپي جي سن جو حوالو ڏنل آهي.
هو ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکي ٿو ته ”ٽرومپ وارو رسالو جو سرڪار سنه 1866ع ۾ ڊاڪٽر ٽرومپ کان پنهنجي خرچ تي تيار ڪرايو هو سو هاڻوڪي صورتخطيءَ ۾ لکيل نه هو. تنهنڪري البته پڙهندڙن کي تڪليف ٿي ٿي. تنهن کان سواءِ انهيءَ رسالي ۾ ڪي سر ڇڏيل هئا انهيءَ رسالي جا سڀ جلد ٿورن ڏينهن کان کپي ويا، تنهن ڪري جائلس صاحب، سنڌي اڳوڻي ايجوڪيشنل انسپيڪٽر نئين رسالي تيار ڪرائڻ جي تجويز ڪئي.هن رسالي ۾ ٽرومپ صاحب واري رسالي ۾ ڪاپائتي سر جي پٺيان هڪ سٽ ڏنل آهي سا پڻ ٻئي ڇاپي ۾ سسئي آبري ۽ رامڪلي سرن جي پٺيان جي ٽيهه اکريون ڏنل آهن ، سي داخل ڪيون ويون آهن“.(192)
ٻين ڪتابن ۾ “ انگلينڊ جي تواريخ،” (ٻه ڀاڱا 1886ع)، “ انگريز حڪومت جي انتظام جو مختصر بيان” (1885ع)، “هندستان جو شهري انتظام” (1900ع)، “سنڌين جو سچو دوست“ (1883ع) ، “خواجه شمس الدين محمد جو ذڪر” (1886ع)، “ميران ٻائي” (1900ع) سندس شاهڪار آهن. هن ڪيترن سنڌي ۽ غير سنڌي شخصيتن جا خاڪا تيار ڪري ڇپايا. انهيءَ کان علاوه ڪجهه ڪتاب به لکي، سنڌي علم ادب ۾اضافو آندو.