ٿانورداس ”حيدرآبادي“ (1823-1883ع)
سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري ڪاميٽي جو ميمبر
پنھنجي ھنر ۽ مھارت سبب تعليم کاتي ۾سنڌي ترجمان جي عھدي تي مقرر ٿيو.1853ع ۾ عربي-سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري سرڪاري ڪاميٽيءَ جو ميمبر بھ ھو. 1867ع ۾ خداوادي جي اصلاح لاءِ خاص رقم رکي وئي ۽ 1868ع ۾ هڪ نئين ڪاميٽي جوڙي وئي، ان ڪاميٽي به هو ميمبر هو. اڌارام شاعري به ڪئي. ٻين ٻولين تان ڪتاب ترجمو به ڪيا ته طبعزاد قصا به لکيا. سندس اصل سڃاڻپ درسي ڪتابن جي ڪري آهي، جن ۾ سندس نثر جي ٻولي نج سنڌي ۽ عالماڻي آهي. سندس ڪتابن جو مختصر احوال هيٺ ڏجي ٿو:
سنڌي پهريون ڪتاب
جيئن ئي سنڌي زبان ۾ تعليم جي شروعات ٿي ، ديوان اڌارام سنڌي زبان جو پهريون ڪتاب 1853ع ۾جوڙيو، جيڪو تعليم کاتي شايع ڪيو. هي ڪتاب 90 صفحن تي پکڙيل هو. ”هن ڪتاب جي شروع ۾ آئيويٽا جا اکر ڏيئي پوءِ ”ڪڪ“ يعني هر هڪ اکر جا ڏهه آواز (ٽي اعرابن وارا ڇوٽا آواز، چار اعرابن وارا ڊگها آواز ۽ ٽي بنا اعراب ڊگها آواز) ڏنل آهن. تنهن کان پوءِ ٽن مکيه اعرابن ۽ ”جزم“ وارا ٻه اکرا لفظ هر هڪ اکر جون چار صورتون سمجهايون ويون آهن. سبقن جي سلسلي رکڻ ۾ اها خوبي سمايل آهي، جو عربي سنڌي آئيويٽا جي سڀني اکرن مان جدا جدا ٺهيل لفظن جي پڙهڻ ۽ لکڻ جو استعمال اچيو وڃي ٿو. انهيءَ ڪري آئيويٽا جي نج عربي اکرن مان ٺهيل لفظن پڙهڻ لکڻ جو استعمال به پهرئين ڪتاب پڙهندڙن ٻارن کي چڱي طرح ٿيو وڃي ٿو“.(47)هتي هڪ سبق مان مثال ڏجي ٿو:
هن ويچاري ڪهڙي تقصير ڪئي آهي. هن لفظ تي نقطا ساري ڏي ۽ ٻڌاءِ ته ڪل ڪيترا ٿيا. پرائي دهلين احمق نچي“.(48)
سنڌي ٻيو ڪتاب
پهرين ڪتاب کان پوءِ ، ديوان اڌارام سنڌي زبان جو ٻيو ڪتاب 1853ع ۾لکيو، جيڪو تعليم کاتي شايع ڪيو. هي ڪتاب 90 صفحن تي پکڙيل هو.هن ڪتاب ۾ به پهريائين آئيويٽا جا اکر ۽ اعرابون سمجهائي پوءِ سبق شروع ڪيا ويا آهن. ڪن سبقن ۾ اخلاقي نصيحتون، ڪن ۾ راند روند ۽ وندر جهڙيون ڳالهيون ۽ ڪن ۾ عام واقفيت ڏنل آهي. انهن سبقن مان ڪي نثر جا سبق ۽ ڪي نظم آهن. اڌارام کي سنڌي ٻوليءَ تي عبور حاصل ھو.اھو ئي سبب آھي تھ سندس ڪتاب ۾ ڪتب آندل نثر عام فھم ۽ ٻارن جي ڏانءَ وٽان آھي:
”پڙھڻ لکڻ سڀ ماڻھوءَ لاءِ ڪارگر آھي، پڙهيل ماڻھو پاڻ کي پوئتي نٿو ڀانئين. اڻ پڙھيل آھي جانور جي مثال، جيڪو سوٽي سان سڌو ٿئي ٿو. استاد جي آڏو ورتل سبق چڱي طرح ھنڊائڻ گھرجي، نه ته پڙھائيءَ مان ڪو به ڪارج نه سرندو. محنت سان سبق ياد اچي وڃي ٿو. اجائي ڪاھلي ماڻھوءَ کي نٻل بڻائي ٿي. اسان کي گھرجي ته پاڻ ۾ اھڙيون خوبيون ظاھر ڪجن، جنھن مان عام ماڻھو سک جو سبق حاصل ڪري ۽ ڳالھه ڪرڻ سان پرکا لھي “.(49)
سنڌي وياڪرڻ
هي سنڌي گرامر جي بنيادي ڪتابن مان آهي. هي گرامر جو ڪتاب 1855ع ۾ سنڌ نيوز پريس ، حيدرآباد طرفان شايع ٿيو. هن ڪتاب جا پوءِ ڪيترائي ايڊيشن شايع ٿيا آهن. هن ڪتاب شروعات صرف و نحو سان ڪئي وئي آهي ، ۽ ٻنهي جي صرف و نحو جي وصف پڻ ڏني وئي آهي. باب پهرين ۾ سنڌي ٻوليءَ جي الف ب جي پٽي ڏنل آهي. ٻئي فصل ۾ سنڌي ٻوليءَ جي ڳالهائڻ جي اٺن لفظن جو بيان آهي. حالتن واري باب ۾ پنج حالتون بيان ڪيون اٿس. اهڙي طرح واحد جمع ، زمان وغيره تفصيل سان سمجهايل آهن. ديوان صاحب هن ڪتاب لکڻ مهل سنڌي ٻوليءَ جي وياڪرڻ تي گهڻو غور ڪيو آهي“.(50)هن ڪتاب جو ٻيو ايڊيشن محمد شفيع ، مفرح القلوب پريس پارن 1860ع ۾ شايع ڪيو. هن ڪتاب جي اهميت جي سلسلي ۾ انگريزي ۾ هن ريت لکيل آهي:
Elementary Grammar of the Sindee Language Bring a second edition, with addition, by the author of the work published By Moonshee Ooda Ram,Translator in the Office of the Commissioner in Scinde. Sanctioned by the Sind Educational Department for general use in vernacular schools, and recommended for the officers studying the Sindee language sufficiently admired to dispose with an English Explanation or comminatory.
سنڌي گرامر
سنڌي گرامر: يعني سنڌي زبان جي صرف و نحو جا قائدا“ 1857 ع ۾ شايع ٿيو. هي ڪتاب وري وري پي ڇپيو آهي. ڪتاب جو پنجو ڇاپو 1871ع ۾ شايع ٿيو. ڪتاب ۾ منشي اڌارام سنڌي زبان جي صرف نحو جي قاعدن جو تفصيل سان بيان ڪيو آهي، جنهن ۾ عربي ۽ فارسي صرف و نحو ۾ ڪم ايندڙ اصطلاح ڪم آندل آهن. هن گرامر جو قاعدن جو تفصيل سان بيان ڪيو آهي، جنهن ۾ عربي ۽ فارسي صرف و نحو ۾ ڪم ايندڙ اصطلاح ڪم آندل آهن. هن ڪتاب ۾ 134 صفحا آهن.
مفيد الطالبين
”مفيدالطالبين“ڪراچيءَ مان 1861ع ۾ شايع ٿيو. هي هڪ ائنگلو ورنيڪيولر ڪتاب آهي، جنهن جي وسيلي انگريزي گرامر ڄاڻندڙ کي سنڌي ٻولي سکڻ آسان ٿئي ٿي ۽ سنڌي گرامر ڄاڻندڙ کي انگريزي ٻولي سکڻ ۾ سولائي ٿئي ٿي. هن ۾ تصويرن ذريعي گرامر جا قائدا، آسان سنڌي ڪهاڻيون ۽ دوسا ڀائي جي جملن کي سڌاري لکيو آهي. انهيءَ ڪتاب جو نالو انگريزي ۾ Oodhoram’s Guide (اُڌارام گائيڊ) ۽ سنڌيءَ ۾ ”مفيد الطالبين“ (شاگردن کي فائدو ڏيندڙ) آهي.
فارسي آموز
ديوان اڌارام 1869ع ۾ فارسي زبان جو گرامر لکيو، جيڪو ڪراچي تعليم کاتي جي ڇاپخاني ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ 55 صفحا آهن ۽ ان ۾ فارسي صرف ۽ نحو جا قاعدا سنڌيءَ ۾ڏنل آهن. پهرين باب ۾ فارسي زبان جا 32 الف ب جا اکر ڏنل آهن. ديوان اڌارام لکي ٿو ته ” فارسي زبان ۾ ٽي حروف علت آهن ۽ ٻيا سڀ حروف صحيح آهن. جنکي کي حروف علت چون ٿا: ا و ي ()زبر يا فتح ۽ () زبر يا کسو ۽ ()پيش ضم ()انهن کان ننڍو آواز نڪري ٿو ۽ ڪنهن به حروف صحيح جو اچار انهن نشانين سان ٿي سگهي ٿو“.(51)
قصا نويس
منشي اڌارام ڪيتريون آکاڻيون لکيون ۽ ترجمو ڪيون، جنهن ۾ ان زماني جي ادبي چاهه، سنڌي سماج جي عڪاسي ملي ٿي. هن شاعري ۽ نثر ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيا، جن مان ڪن جو مختصر جائزو هيٺ ڏجي ٿو:
قصو ڪامسين ۽ ڪامروپ
ڳوٺ وڳڻ موجوده ضلعي نوشهر فيروز ۾ لعلو ڀڳت رهندو جو اکين کان معذور هو. ان ڪامسين ۽ ڪامروپ جو قصو سنڌي ڏوهيڙن ۾ ٺاهيو هو. جو ديوناگري اکرن ۾ لکيل هو. ديوان اڌارام اهو قصو هٿ ڪري عربي سنڌي صورت خطيءَ ۾ لکي تعليم کاتي کي ڏنو، جنهن منظور ڪري شايع ڪرايو.
راءِ ڏياچ ۽ سورٺ جي آکاڻي
”اها آکاڻي ڪئپٽن جارج اسٽئڪ جي “سنڌي گرامر” (1849ع) ۾ ضميمي طور ڏنل هئي، جو ڪتاب ديوناگري لپيءَ ۾ ڇپيو. 1861ع ۾ اها آکاڻي، ٻين ڏهن فارسيءَ ۽ اردوءَ تان ترجمو ڪيل مزيدار نقلن سان شامل ڪري منشي اڌارام نئين صورتخطيءَ ۾ هڪ مجموعو ڇپايو هو“.(52)
قصو راءِ ڏياچ جو
قصو راءِ ڏياچ جو 1861ع ۾ ڪئپٽن جارج اسٽئڪ جي سنڌي گرامر ۾ ڏنل ديوناگري-سنڌي اکرن مان عربي-سنڌي صورتخطيءَ ۾آندائين..
ونهين ۽ ولهي جي آکاڻي
اها آکاڻي ديوان اڌارام سن 1860ع ڌاري لکي هئي. هيءَ آکاڻي به اخلاقي نڪتن سان ڀريل آهي. جيتوڻيڪ ماڻهو هن ڳالهه کي چرچي طور استعمال ڪندا آهن، پر سچ پچ ته هن آکاڻي ۾ وڏو مطلب رکيل آهي. سڄي آکاڻيءَ جو مقصد آهي ته جيڪو هٻڇ ڪري وڌيڪ کائيندو آهي، سو ڪڏهن نه ڪڏهن، ولهي وانگر بيمار ٿيندو آهي. انهيءَ ڪري بهتر آهي ته گهٽ کائجي“.(53) ڳالهه جهڙي آهي مزيدار تهڙي آهي سندس ٻولي سليس ۽ وڻندڙ . نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
“هڪڙي وهئين جي وياءَ جو ويانهنءُ هو، تنهن وٽ هڪڙو ولهو ويو ته وهين ويٺي وڙين جو پلءُ ، واڱڻن جي ڀاڄيءَ سان کاڌو. تڏهين ولهو وڃي ويجهو ويٺس. وهئين کڻندي ئي وڙي ولهي جي وات ۾ وڌي، ته ولهي ويچاري جنهن ويهن ورهين لاڪر وڙيءَ جو واس ئي نه ورتو هو، سو وسو ٿي ويو ۽ وات پٽيو ويٺو ڪري واهه، واهه . جڏهن وهيون وڙيون کائي واندو ٿيو، تڏهين ولهي کي چيائين ته ويجهو ٿي ويهه ته ڪا ورونهن ڪريون“.(54)
طوطي نامو
طوطي نامو اصل ۾ سنسڪرت ۾ لکيو ويو هو، پوءِ ڌار ڌار ٻولين ۾ ترجمو ٿيو ۽ دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پهتو. سنسڪرت زبان ۾ 59 بابن تي مشتمل نصيحت جو ڪتاب آهي، جنهن کي ضياالدين نخشبي بدايوني(وفات1350ع/751هه) آسان فارسي زبان ۾ طوطي نامي جي نالي سان لکيو آهي. محمد خاوند قادري جي ڪتاب تان وري سيد حيدر بخش حيدري(وفات(1823ع) هندي(اردو) ٻولي ۾ طوطه ڪهاني جي نالي سان ترجمو ڪيو. سنڌ جي جن عالمن هن ڪتاب جو سنڌي ترجمو ڪيو آهي سو سيد حيدربخش حيدري واري ترجمي تان ڪيو آهي. سنڌي ٻولي ۾ هن جو آڳاٽو ترجمو منشي اڌارام ٿانورداس مير چنداڻيءَ جو ڪيل آهي. جيڪو ڪراچي مان سنه 1862ع ۾ شايع ٿيو. ترجمي ۾ نج ٻولي ڪتب آندل آهي. مثال ڏجي ٿو:
جڏهن سج لٿو ۽ چنڊ نڪتو، خجسته کهنبا ويس ڪري، ڳهه ڳٺا پائي، هار سينگار ڪري چتونءَ کان موڪل وٺڻ ويئي ۽ اُن کي اٻاڻڪو ڏسي پڇڻ لڳي ته “اي من رجهائيندڙ اڄ ڇو اٻاڻڪو ٿيو آهين، ۽ ڪوهه ايتري ڳڻتي ٿو ڪرين؟“.(55)
راسيلاس (1868ع نولراءِ شوقيرام سان گڏ ترجمو)
راسيلاس دراصل انگريزي ادب جي مشهور نثر نويس ڊاڪٽر جانس جو لکيل آهي. هن ڪتاب جي ترجمي ڪرڻ لاءِ تعليم کاتي اشتهار ڪڍيو، ته جيڪو انهيءَ ڪتاب جو صاف سنڌي ۾ ترجمو ڪندو، تنهن کي سرڪار انعام ڏيندي. اڌارام ۽ ساڌونولراءِ گڏجي اهو ڪتاب سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪيو، جو ورنيڪيولر لٽريچر ڪميٽي پسند ڪيو ۽ انهن ٻنهي کي انعام مليو. اهو ڪتاب ڪيترائي ورهيه ٽريننگ ڪاليج جي شاگردن لاءِ درسي ڪتاب طور ڪم پيو ايندو هو.
”هن ڪتاب ۾انسان ذات جي دماغي ۽ دلي طاقت ۽ خواهشن جون حقيقتون ۽ مثال، انسان ذات جي غم ۽ خوشيءَ جا سبب ۽ نتيجا، ۽ انسان ذات جي زندگيءَ جون منزلون ۽ مقصد ، هڪڙي دلچسپ آکاڻيءَ جي صورت ۾ بيان ڪيا ويا آهن.هن ناول جو ٻيو موضوع آهي تلاش ۽ کوجنا. ناول ۾ حبش جو شهزادو راسيلاس ۽ سندس ڀيڻ نيڪايا ۽ عملاڪ نالي هڪ سائنسدان جي سنگ اچي شهزادن واري يڪطرفي زندگيءَ مان ڪڪ ٿي، مائٽن کي اطلاع ڏيڻ بنا لڪ چوريءَ نڪري دنيا جو سير ڪري وڏو تجربو حاصل ڪن ٿا. هن ناول ۾سائنس ۽ ايجاد جي وسيلي هوا ۾ اڏامڻ جي اڳڪٿي پڻ ڪئي ويئي آهي“.(56)
هن ناول جي ڪهاڻي حبش جي شهزادي جي آهي جيڪو دنيا جي آزمودي پرائڻ لاءِ انسان ذات جي سک جي ڳولا لاءِ ٻاهر نڪري ٿو. هن ناول ۾اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي ته يورپ جا سڄي دنيا ۾ ذهين ۽ سورهيه آهن.
“شهزادي چيو ته اهو ڇا آهي جنهن جي ڪرڻ کان يورپ جا ماڻهو اهڙا سورهيه ۽ سگهارا ٿين ٿا؟
عملاڪ؛ سائين هو وڌيڪ طاقتور ۽ سورهيه هن ڪري آهن جو هو وڌيڪ سياڻا آهن. جيئن انسان ٻين جانورن تي پنهنجو عمل هلائي ٿو، تيئن پڙهيل ۽ سياڻو ماڻهو اڻ پڙهيلن ۽ اياڻن تي عمل هلائي ٿو. پر انهن ۾ دانش اسان جي دانش کان ڇو وڌيڪ آهي، تنهنڪري جو ڪو سبب آئون ڏئي نٿو سگهان پر ڄاڻجي ٿو ته اها خدا جي خواهش آهي“.(57)
راسيلاس جي مترجمن اهو ثابت ڪري ڏيکاريو ته سنڌي ٻولي مڻيادار ۽ سپڪ ٻولي آهي، جنهن ۾ راسيلاس جهڙا عمدا ۽ اعليٰ ڪتاب ترجمو ٿي سگهن ٿا. هن ناول جي ٻولي سلوڻي آهي.
دنيا جي تاريخ جو مختصر بيان
هي ڪتاب ديوان اڌارام 1873ع ۾ نولراءِ شوقيرام سان گڏ انگريزي ڪتاب تان سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪئي . هي ڪتاب جيتوڻيڪ وڏن ڪلاسن ۾ تعليم وٺندڙ جي مطالع لاءِ هو، ته به ڪن ضروري لفظن جي صحيح تلفظ خاطر انهن تي زير، زبر ۽ پيش ڪم آندل آهن.
سنڌي انگريزي ڊڪشنري
اڌارام، پادري جارج شرٽ ۽ مرزا صادق علي بيگ سان گڏ جي سنڌي انگريزي ڊڪشنري ٺاھڻ ۾ بھ ٻانھن ٻيلي ھو. اھا ڊڪشنري نئين مقرر ڪيل عربي-سنڌي لکاوٽ ۾ ڪراچيءَ مان 1879ع ۾ سرڪار جي تعليم کاتي طرفان پڌري ڪئي.