ڪشنچند گلاب سنگهه گدواڻي
ڪشنچند گلاب سنگهه ۽ ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻي تعليم کاتي ۾ ٻاهر بهترين دوست هئا. هنن گڏجي ڪجهه ڪتاب لکيا.1914ع ۾ ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻيءَ ۽ ڪشنچند گلاب سنگهه گدواڻيءَ گڏجي اسڪول شاگردن لاءِ، ”سنڌي وياڪرڻ ڀاڱو پهريون“ لکيو. جڏهن ته ڀاڱو- 2 حيدرآباد سنڌ مان سال 1915ع ۾ شايع ڪيو. ٻنهي صاحبن ”سليس سنڌي گرامر“ جي نالي سان هڪ ڇاپو 1928ع ۾ حيدرآباد مان ڇپائي پڌرو ڪيو.
ڪشنچند گلاب سنگهه گدواڻي ۽ ٺاڪرسنگهه دياسنگهه ڪيسواڻي گڏجي 1927ع ۾ ”شاعرانه موتي“ مرتب ڪيو. هن ڪتاب ۾ شاهه عبداللطيف ڀٽائي، سامي، سچل سرمست، ديوان ليلارام وطڻ مل خاڪي، مير عبدالحسين سانگي، دلپترام سيوهاڻي، آخوند گل محمد هالائي، تولارام مينگهراج ٻالاڻي، بيدل، بيڪس، روحل فقير، مرزا قليچ بيگ، ڪشنچند بيوس، نواز علي نياز جعفري، سوڀراج نرملداس فاني، ميان محمد حسين غلام، ٺاڪرسنگهه دياسنگهه، منشي لالچند مجروح، ڀائي ڌرمداس وغيره شامل آهن.
1919ع ۾ ڪشنچند گلاب سنگهه گدواڻي” جاميٽري“ لکيو، جيڪو ڪرائون سائيز ڪتاب ۾ 154 هئا. 1926ع ۾ ڪشنچند گلابسنگهه ۽ ڏيارام وسڻمل ميرچنداڻي” انگي حساب“لکيو. هيءُ ڪتاب ٽيويهن بابن ۽ ڏيڍ سَو صفحن تي پکڙيل آهي. ان کان پوءِ 26 صفحن تي حسابن جا جواب به ڏنا ويا آهن. ابتدائي ڪلاسن لاءِ جوڙ، ڪٽ، ونڊ ۽ ضرب، جدولون ۽ متفرقه حساب ڏنل آهن، ته وري مٿين ڪلاسن لاءِ وياج، وڏو عام پورو ونڊيندڙ، ننڍي عام ڀڃ اپت، ٽِه- رقمي وغيره جا حساب ڏنل آهن.
ڪشنچند گلاب سنگهه گدواڻي، ۽ وسڻ مل 1914ع ۾ گڏجي ”سنڌي وياڪرڻ“ اسڪول جي شاگردن لاءِ لکيو، جيڪو ٻن ڀاڱن تي مشتمل هو، جنهن لاءِ هنن لکيو آهي ته، “سنڌي ٻوليءَ ۾ ننڍن ٻارن لاءِ ڪنهن سولي ۽ سليس وياڪرڻ جي گهڻي گهرج ڏسڻ ۾ اچي ٿي. هن وقت جيڪي وياڪرڻ جا ڪتاب موجود آهن، تن ۾ فقط وياڪرڻ جون حقيقتون ڏنل آهن، پر ٻارن کي اهي ڪيئن سمجهائجن، تنهن بابت ڪا ترتيب ڏنل نه آهي. سٺو رستو اهو آهي ته وياڪرڻ جون سڀ حقيقتون باقاعدي مثالن وسيلي سيکاريندڙ جي هدايت هيٺ شاگرد پاڻ ڳولي ڪڍن ۽ وصفون پاڻ چئي سگهن. جيئن ته هي ڪتاب هيٺين ڪلاسن جي شاگردن لاءِ لکيو ويو هو، ان ڪري ان ۾ سمجهائڻ جو طريقو تمام گهڻو سولو ۽ سٺو آهي.”
مثال طور: اسم کي سمجهائڻ لاءِ ان کي ڇهن ڀاڱن ۾ ورهائي، شاگردن کي چونڊڻ لاءِ چيو ويو آهي، مثال طور: (1) ماڻهن جا نالا، (2) ساهوارن جا نالا، (3) جاين جا نالا، (4) شين جا نالا، (5) خاصيتن جا نالا، (6) ڪمن جا نالا . ان کانپوءِ وصف ڏني وئي آهي ته انهن سڀني نالن کي اسم چئبو آهي، تنهنڪري: “ڪنهن ماڻهوءَ، ساهواري شيءِ، جاءِ، ڪم، حالت يا خاصيت جي نالي کي اسم چئبو آهي.”ڪشنچند گلاب سنگهه ۽ ڏيارام وسڻ مل پهريون دفعو سنڌي گرامر ۾ بيهڪ جي نشانين (Punctuation Marks) تي هڪ باب لکيو، جن جي اهميت ۽ ضرورت بابت لکيو اٿن ته: لکيل جملي جي پوري معنيٰ معلوم ڪرڻ لاءِ بيهڪ جون نشانيون ڏيڻ ضروري آهن، انهن کي غلط جاءِ تي ڏيڻ سان جملي جو مطلب مٽجي وڃي ٿو. معنيٰ ۽ مفهوم پڙهندڙ تائين واضح طريقي سان پهچائڻ لاءِ بيهڪ جي نشانين جو صحيح استعمال ضروري آهي. هنن ليکڪن اسم جون ٽي حالتون: ‘فاعلي، مفعولي ۽ جري’ لکيون آهن. حالت اضافت ۽ حالت ندا کي حالتن جي دفعي مان ڪڍي ڇڏيو اٿن. هي پهريان عالم هئا، جن فعل جو بنياد (Root) مصدر (Infinitive) کي ڄاڻايو. باقي ٻين ڳالهين ۾ پهرين گرامرن واري هڪجهڙائي ڏيکاريل آهي.