امام بخش “خادم” بدوي“ (1861- 1918ع
سنڌي زبان جو پهريون ناٽڪ نويس
”ڪليات خادم“ جي مطالعي مان معلوم ٿي ٿو ته امام بخش ”خادم“ سنڌي زبان جو پهريون ناٽڪ ”هير رانجهو“ 1879ع ۾ لکيو. ڊاڪٽر غلام علي الانا، ڊاڪٽر ميمڻ عبد الغفور سنڌي. ڊاڪٽر قاسم راڄپر ۽ ڪن ٻين محققن ”ڪليات خادم“ جي حوالي سان امام بخش ”خادم“ کي سنڌي زبان جو پهريون ناٽڪ نويس سڏيو آهي.
”ناٽڪ جو سارو مضمون هير ۽ رانجهي واري رومانوي داستان تي ٻڌل آهي. هن ناٽڪ جي عبارت ۽ ترتيب نهايت دلچسپ آهي. پردن جي بجاءِ داستان آهن. مڪالما دلڪش ۽ وڻندڙ آهن. هن ناٽڪ جي مطالعي کان پوءِ ائين چوڻ ۾ وڌاءُ ڪونه ٿيندو ته ”خادم“ هن صنف ۾ مرزا صاحب جو مٽ آهي، ڇاڪاڻ ته هير رانجهي ۾ ناٽڪ نويسيءَ جون سڀ خوبيون نظر اچن ٿيون. پاڻ آغا حشر وانگر، هنڌ هنڌ تي شعر ۽ غزل به ڏنا اٿس“.(205) هير ۽ دائي :
هير: منهنجي ليکي ته سڄي مجلس کيڙي جي هئڻ ڪري ڄڻ گرهه ۾ هئي، پر رانجهن سائين ان کي وري روشن ڪيو بيٺو هو. سو ويو ته ٻاهر ته ساڳي اونداهي ڇانئجي ويئي. پوءِ تاريڪيءَ ۾ ويهڻجو ڪهڙو ضرور؟ دائي، مجل برخاست ٿي يا نه؟
دائي : گهڻو ڪري سڀ هليا ويا آهن، باقي ڪي اڃا ويٺا آهن پر، بيبي : تون ڇو غمگين پئي نظر اچين؟
هير : دائي، موت ۽ ملاقات اوچتي ٿيندي آهي، پر اتر واريءَ ڪنڊ ۾ جو ڇوڪر بيٺو هو، سو تو سڃاتو ته ڪير هو؟
دائي : نه بيبي مون ته ڪين سڃاتو“.(206)
قصا نويس
اڻويهين صدي عيسويءَ ۾ “خادم” صاحب قصصي ادب ۾ پاڻ موکيو. انهيءَ سلسلي ۾ ”الف ليليٰ“ (1896ع)، ”وڏو قصو بهرام بادشاهه“ (1897)، ”وڏو حاتم طائيءَ جو“ (1898ع)، ”چار درويش“ (1896ع)، ”قصو دودو چنيسر“ ۾ وڏي مقبوليت حاصل ڪري چڪا آهن. سندس قصن ۾ ڊگها جملا طويل پئرائون لکيل آهن. فارسيءَ م به ڪتاب لکيائين، جن ۾ ”ڪتاب انيس الطالبين“ ، جنهن ۾ فارسي خط سنڌي معنيٰٰٰ سان ڏنا اٿس. فارسي سکندڙن لاءِ هي ڪارائتو ڪتاب آهي.ٻين ڪتابن ۾ ”ڪتاب مفتاح العلم“ (سنڌي فارسي، 1894)۽ ”فوائدالمبتدي“(سنڌي فارسي، 1896) شامل آهن.
الف ليليٰ
اردو زبان ۾ ”الف ليليٰ“ جو ڪيترن ئي ترجمو ڪيو. سنڌي زبان ۾ هن ڪتاب کي منتقل ڪرڻ جو شرف امام بخش ”خادم“ کي آهي، جنهن سن
1896ع ڌاري ان کي مڪمل ڪيو. مترجم جي سامهون شايد مرزا حيرت دهلويءَ جي ايڊيشن هئي، هيءُ ترجمو مسٽر پوڪرداس چئن حصن ۾ شايع ڪرايو هو ، ۽ ان کي سنڌ ۾ بيحد مقبوليت حاصل هئي. ”هنن چئني حصن ۾ قصي جا چارئي حصا موجود آهن. هن ترجمي جي ٻولي نهايت سولي ۽ عام فهم آهي. ائين ٿو محسوس ٿئي ته ڄڻ هي اصلي سنڌي قصو هجي“.(207)ڪتاب مان نثر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو؛ ”بادشاه سلامت، منهنجو وڏو ڀاءُ بڪ بڪ نالي ڪٻو (گڪو) هو. ان کي ڪربلائي به چوندا هئا. سو درزڪو ڌنڌو ڪندوهو. جڏهن پورو ڪاريگر درازي ٿيو تڏهن هن هڪڙو دڪان مسواڙ تي ورتو، جو هڪڙي جانڊاهي جي گهر سان لڳو لڳ هو. اڃا سندس دڪان نئون هو، تنهن ڪري گهڻي آمدني ڪانه هوس. جئين جئين ٽوپو ٽاپ ڪري پيٽ پالي پنهنجو مان پيو ڪندو هو. ۽ جانڊاهي پئسن وارو ماڻهو هو. سندس زال جانڊاهڻ ڏاڊي صورت مند هئي ڏسڻي واسڻي ٺاهوڪڙي جوانڙي هئي “.(208)
وڏو قصو بهرام بادشاهه
امام بخش ”خادم“ جو ”وڏو قصو بهرام بادشاهه“ 1897ع ۾ شايع ٿيو.
قصو وڏو حاتم طائيءَ جو
”ڪليات خادم ۾ آهي ته ڇا حاتم طائيءَ جو قصو (حاجي امام بخش خادم) “پوڪرداس تاجر ڪتب” جي فرمائش تي لکيو ويو. خادم جي هن قصي جو ماخذ “سياحت حاتم” نالي هڪ ڪتاب آهي، جو سن 1871ع ۾ بمبئيءَ ۾قاضي ابراهيم ڇاپيو هو ۽ نارمل اسڪول جي نصاب ۾ داخل هو. “خادم” هن قصي جو ترجمو سهڻي سنڌي زبان ۾ ڪيو آهي ۽ ان جي پڙهڻ مان مترجم جي اعليٰ طرز نگارش جو پتو پوي ٿو“.(209)
چار درويش
هي قصو اصل ۾ فارسيءَ ۾ هو، جنهن کي امير خسرو دهلوي پنهنجي مرشد حضرت نظام الدين اولياءَ جي دل بهلائڻ لاءِ لکيو هو، جنهن وقت هو بيمار هو. اردوءَ ۾ ان کي سن 1798ع ۾ مير محمدعطا حسين خان “تحسين” ترجمو ڪيو ۽ 1217هجريءَ ۾ مير امن به “باغ و بهار” جي نالي سان فارسيءَ مان اردوءَ ۾ ترجمو ڪيو. سنڌي ۾ هي قصو 1895ع ۾ ترجمو ڪيو ۽ اُن کي پوڪرداس، شڪارپور جي مشهور ڪتب فروش ڇپائي پڌرو ڪيو هو. ڪتاب جي سنڌي ترجمي لاءِ لطف الله بدوي لکيو آهي ته ”چار درويش“ جي ترجمي جي عبارت نهايت سادي ۽ دلڪش آهي. تصنع ۽ بناوت کان بلڪل دور آهي. ”خادم“ مرحوم روزمره جي نثر کي پنهنجي سامهون رکيو آهي، جنهن ڪري ترجمي ۾ دلڪشي ۽ لطافت پيدا ٿي پيئي آهي. ترجمي ۾ هيءَ خاص طرح ڪوشش ڪئي ويئي آهي ته اهو عام فهم ۽ آسان هجي. تصنع کان هي ترجمو بلڪل آزاد آهي. جنهن جا مثال اسان کي جا بجا نظر اچن ٿا. بادشاهه آزاد بخت قبرستان ۾ پهچي ٿو: اُن جو ذڪر مترجم هن فصيح عبارت ۾ ٿو ڪري:
بادشاهه خيال ڪيو ته ڀلا هيءُ ڪهڙو ڏيئو آهي، جو اِهڙي ڏاڍي واءَ ۾ به نه ٿو وسامي. شايد ڪو طلسم آهي، جو ڦٽڪيءَ ۽ گندرف کي ملائي، ڏيئي کي ڇڙڪيو ويو آهي، جو ڪهڙي به هوا لڳي ته ڏيئو نه وسامي. يا ڪنهن وليءَ جو ڏيئو آهي، جو روشن آهي. جو ڪجهه ٿئي سو ٿئي، هلي ڏسڻ گهرجي. شايد هن شمع جو نور کان منهنجي گهر جو چراغ به روشن ٿئي ۽ دل جي مراد به ملي “.(210)
بهرام گور
هيءُ ننڍڙو قصو، ايرن جي مشهور ساساني بادشهه بهرام گور جي عشقيه ڪهاڻيءَ بابت آهي. بهرام گور جو ننڍڙو قصو امام بخش “خادم” سن 1901ع ڌاري لکيو، جنهن کي شڪارپور جي وڏي ناشر پوڪرداس ڇپايو. ”بهرام گور جو ننڍڙو قصو ويهن بابن تي مشتمل آهي ۽ 164 صفحن تي ڦهليل آهي. تمهيد ۾ ڄاڻايل آهي ته هن قصي ۾ ايران جي مشهور طاقتور بادشاهه بهرام جي معاشقي جي حڪايت آيل آهي. بهرام گور ال ساسان جو چوٿون نمبر تاجدار هو يزدگرد اول جو پٽ شاپور جو پوٽو هو. ايران جي تاريخ ۾سندس جرائت ۽ شجاعت جون ڪيئي ڳالهيون لکيون ويون آهن. فردوسي پنهنجي تصنيف ”شاهنامي“ ۾ سندس ذڪر تفصيل سان ڏنو آهي. ايران جي شاعرن مان نظامي گنجوي اهو پهريون شاعر آهي، جنهن ”بهرام گور“ جي ذڪر ۾ پوري مثنوي “هفت پيڪر” جي نالي سان لکي آهي“.(211)