جهمٽمل نارومل وسڻاڻي (1847-1926ع )
نئون سنڌي وياڪرڻ
”سندس سنڌي گرامر تي ڪتاب ”نئون سنڌي وياڪرڻ“ سنه 1892ع ۾ شايع ٿيو. حيدرآباد ٽريننگ ڪاليج جي شاگردن ۽ ھاءِ اسڪول جي مٿين درجن لاءِ منظور ڪيو ويو. ھن ڪتاب تيار ڪرڻ ۾ ھن صاحب سنسڪرت وياڪرڻ جي اڀياس مان حاصل ڪيل گيان ۽ ٽرومپ جي گرامر جون خوبيون گرھڻ ڪيون آھن. ان جي ھڪڙي خاص خوبي اھا آھي جو وياڪرڻي شبندن جا عربي نالن سان گڏوگڏ سنسڪرت نالا به ڏنا اٿس. هن ڪتاب علي نواز حاجن لکيو آهي ته ” هن وياڪرڻ لکندي شري وسڻاڻي اٽڪل ويهارو کن ڪتابن مان مدد ورتي، مگر گهڻي مدد وري به ٽرمپ جي گرامر تان ورتي اٿس. سندس ڪتاب جي خوبي هيءَ آهي ته سنڌيءَ ۾ لکيل هيءُ ئي هڪ گرامر آهي جنهن ۾ سنسڪرت گرامر جا مخصوص اصطلاح، عربي گرامر جي اصطلاحن سان گڏ ڪم آندا ويا آهن جا ڳالهه سنڌي ٻوليءَ تي کوجنا ڪندڙن لاءِ ڪارآمد ثابت ٿيندي. هن ڪتاب لکڻ سان شري وسڻاڻيءَ جو اصل مقصد هيءُ هو ته جيئن جيئن سنڌيءَ جا ڄاڻو سنسڪرتي اصطلاحن سان واقف ٿيندا ويندا تيئن تيئن عربي اصطلاح مري سنڌيءَ ٻوليءَ مان نڪري ويندا“.(127)
جهمٽمل عربي-سنڌي رسم الخط جي حق ۾ نه هو ، ان ڪري هن صاحب پنھنجي ڪتاب ۾ ان تي سخت تنقيدون پڻ ڪيون. هن جي ڪتاب ۾ هڪڙي خوبي اها آهي ته وياڪرڻي حرفن جا عربي نالن سان گڏوگڏ سنسڪرت نالا به ڏٺا اٿس. هن جو چوڻ آهي ته سنڌي ٻولي جنهن جو مول سنسڪرت آهي. تنهن جي وياڪرڻي حرفن لاءِ عربي نالا ڪم آڻڻ آهي گويا ڌڙ ڍيڍو ، سسي ٻاڪري.
وئتپتي ڪوش
لغت جي سلسلي ۾ “وئتپتي ڪوش” يعني اشتقاقي لغتEtynological Dictionary سنڌيءَ ۾سن 1886ع ۾ لکيائين. ويتپتي ڪوش“ ۾صفحا 188آهن. سنڌي لفظن جي سنسڪرت پاڙن جي فهرست منجهس سنڌي لفظن ۽ سنسڪرت ۾ ڌاتو (بنياد) ڪڍيل آهن. ھيءُ ڪتاب پھريون ڀيرو ليٿو ۾ ڇپيو ۽ منجھس سنسڪرت جو تلفظ گرمکيءَ ۾ به پيش ڪيل ھو. شروعات ۾ مصنف طرفان “منڍ” لکيل آهي، جنهن ۾ اشتقاق بابت سمجهاڻي ڏني اٿس ۽ ڪيترا ياد رکڻ جهڙا اصول نثر ۾ ڄاڻايل اٿس:
آءٌ ڀانيان ٿو ته گهڻو ڪري سڀ ماڻهو قبول ڪندا ته اشتقاقن جي ڪتاب جو گهڻو احتياج آهي، نه رڳو سنڌي ۽ انگريزي مڪتن جي درجن ۾ اشتقاق امتحان جو ڀاڱو آهن ۽ تنهنڪري ڇوڪرن کان پڇڻ گهرجن، پر عام پڙهندڙن کي به گهڻو فائدو ڪندا ، ڇو جو جڏهن خبر پئي ته فلاڻو لفظ فلاڻي ٻولي ۽ فلاڻي مول مان نڪتو آهي، تڏهن سُڌ لکڻ ۽ سُڌ پڙهڻ ۽ ڳالهائڻ جي واٽ اچي ويندي ۽ سڌ ارٿ جي به خبر پوندي. ڪيترن لفظن جو غلط لکڻ ۽ غلط اچار مون گهڻا ڀيرا ڏٺو ۽ ٻڌو آهي. اهڙيءَ حالت ۾ ۽ اهڙي ڪتاب جي اڻهوندائيءَ ۾، هن ڪتاب جي تيار ڪرڻ جو آءٌ ٻيو ڪهڙو سبب ڏيان؟ ان جو احتياج ئي سبب ڪافي آهي“.(128)
سنڌ جي نالي وارو محقق ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي پنهنجي راءِ جو اظھار ھن طرح ڪيو آھي: ”هن سنسڪرت جي ڌاتن ۽ لفظن جو اونهو اڀياس ڪري منجھائن نڪتل سنڌي لفظ نهايت چٽائيءَ سان پنهنجي تصنيف ۾ ڏيکاريا آھن. اھڙا ڪتاب ايندا رھن ھا ته سنڌي لفظن جي بُڻ بنياد کي سمجھڻ ۾ سولائي ٿئي ھا! ’وئتپتي ڪوش‘ جھڙو ڪارائتو ڪتاب شايد ئي وري شايع ٿئي، ڇاڪاڻ ته ان تر ۾ تحقيق ڪرڻ وارا گھڻي ڀاڱي اٿي ويا آھن....، وئتپتي ڪوش گويا سنڌي لفظن جي مستند لغت آھي، جنهن ۾ ھي ٽي ڳالھيون نظر اچن ٿيون:
• لفظن جا ماخذ
• درست لفظ
• لغت لکڻ جو اھڃاڻ“.(129)
شاهه جا بيت
جھمٽمل جو چوٿون ڪتاب آھي ’شاهه جا بيت‘ جو ١٨٩٥ع ۾ ڇپيو. ھيءُ ڪتاب مئٽرڪ تي رکيل ھو. ٦٧ صفحن جو متن اٿس ۽ ٦٩ صفحي کان ١٩١ تائين لفظن جي معنيٰٰٰ ۽ تشريح ڏنل اٿس. ڪتاب ۾ شاهه جي مختصر سوانح ۽ شاعريءَ جو جائزو به ورتل آهي.
ھتو اپيش
جھمٽمل وسڻاڻيءَ جو ڪتاب ھو ’ھتو اپيش‘ جيڪو سنسڪرت مان ترجمو ڪيل اخلاقي اکاڻين جو پستڪ ھو. ھي ڪتاب آڳاٽي سنسڪرت پستڪ ’پنج تنتر‘ جي نموني جو ھو، جنهن جو سراسر ترجمو پروفيسر نارائڻداس بنيجا بمبئيءَ مان ڇپايو.
ديسي حسابن جو ڪتاب
جھمٽمل جو پنجون ڪتاب ھڪ درسي ڪتاب آھي، جنهن جو نالو آھي ’ديسي حسابن جو ڪتاب‘. ھن ڪتاب کي تعليم کاتي پاران ڪراچيءَ مان ١٨٩٠ع ۾ شايع ڪيو ويو، جنهن جا صفحا ١٧٤ ھئا“.(130)
جھمٽمل جو ڇهون ڪتاب لغت جي سلسي ۾ ”لڇڻ سڌار شبد ۽ دوها“ هو، جيڪو 1917ع ۾ شايع ٿيو.