نارائڻ جڳن ناٿ وئديھ (1825-1874ع)
عربي-سنڌي الف- ب واري اصلاحي ڪاميٽي
”مارچ 1853ع ۾ سنڌ جي ڪمشنر بارٽل فريئر ۽ سندس معاون بي-ايڇ ايلس سنڌ ۾ عربي- سنڌي لکت جي اصلاح جي سلسلي ۾ هڪ اٺ رڪني ڪاميٽيءَ جوڙي وئي.ان ڪاميٽيءَ ۾ هڪ ميمبر نارائن جڳن ناٿ به هو. هن ڪاميٽي جون ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ ڪيتريون گڏجاڻيون ٿيون، جنهن ۾ نارائڻ جڳن ناٿ جي موجودگي هندي ۽ سنسڪرت حرفن جي تشريح ۽ اڀياس بابت وڏي مدد مهيا ڪئي. هن ڪاميٽيءَ وڏي محنت سان هڪ متفق 52 حرفن تي مشتمل عربي- سنڌي جوڙين سرڪار جي حوالي ڪئي“.(29)
خداوادي خط جي اصلاح ۾ نارائڻ جڳن ناٿ جو ڪردار
”1856ع ۾ تعليم کاتي هڪ ڪاميٽي جوڙي، جنهن ۾ نارائڻ جڳن ناٿ کي ميمبر مقرر ڪيو. هن جو اهم ڪم اهو ته هو خداوادي خط ۾ اصلاح ڪرائي. اڳتي هلي کيس ڪاميٽي جو چيئرمين مقرر ڪيو ويو، 1868ع ۾ ان موضوع تي هڪ سرڪاري ڪاميٽي غور ڪيو هو. جنهن هڪ بهتر صورتخطي ٺاهي. 12 ڊسمبر 1868ع تي بمبئي حڪومت ”خداوادي“ کي سنڌ ۾ سرڪاري طور نافذ ڪري ڇڏيو ۽ ان جو سرڪاري نالو هندو- سنڌي الف-ب رکيو ويو3“.(30)
سنڌ جو نروار
سنڌ جي جاگرافي، تاريخ، ثقافت، ڌرم، ٻولي وغيره جي موضوعن تي”سنڌ جو نروار“ نالي ڪتاب سال 1865ع ۾لکيائين. ڪتاب حالانڪھ مختصر آھي، مگر معلومات جي لحاظ کان نھايت مفيد ۽ بنيادي آھي. ڪافي عرصو ھي ڪتاب نصاب ۾ شامل ھو. هي ڪتاب مختلف بابن ۾ سنڌ جي ڪيترن ئي رخن کان معلومات مهيا ڪري ٿو. هڪ غير سنڌي جي نثر مان خبر پوي ٿي ته کيس سنڌي زبان تي ڪيترو عبور حاصل هو. ڪتاب جي ٻولي آسان و فھم زبان ۾ آهي. سنڌي ٻوليءَ لاءِ لکيو اٿائين ته:
سنڌي ٻولي هندستان جي ٻين ٻولين کان ڌار آهي. هي ٻولي ڏکڻ اتر ڏي ڪاٺياواڙ کان وٺي بهاولپور تاءِ ۽ الهندي وارن جبلن کان وٺي رڻ تائين هلي ٿي. سنڌي ٻولي ڪيترن ئي ٻولين مان نڪتل آهي پر سندس پاڙ شاستري ٻولي آهي، پوءِ ان سان عربي ۽ فارسي گڏ ٿي سنڌي ٺهي آهي. سنڌي ڪتاب اڳي ڪو ڪو نه ٺهيل هو.فقط ڪي نظم ۾ ٿورا هئا سي به هٿ جا لکيل ڪنهن ڪنهن وٽ هئا، پر هاڻي جڏهانڪر انگريز سرڪار جو تعليم جو کاتو ٿيو آهي تڏهانڪر ڏينهون ڏينهن سڀڪنهن ڳالهه ۾ سنڌي ڪتاب وڌندا وڄن ٿا. سنڌ ۾ اکرن جا چار قسم آهن: هڪڙا عربي، جي سرڪاري نوڪريءَ ۾ ڪن اچن ٿا ۽ پڻ مسلمانن جي دين جا ڪتاب انهيءَ صورت جي اکرن ۽ عربي ٻوليءَ ۾ آهن ۽ ٻيا واڻڪا اکر جي واپاري خواه شاهوڪاري ڪم ۾ ڪم اچن ٿا. ٽيان گرمکي اکر جي هندو ڌرم جي پوٿين لکڻ ۽ پڙهڻ لاءِ ڪم اچن ٿا ۽ چوٿان ديوناگري اکر جنهن ۾ اڪثر هندن جا شاستر لکيل آهن، تنجي سنڌ جي هندن مان ٿورن کي خبر آهي“.(31)
1869ع ۾ رياضي جي مضمون تي خداوادي خط ۾ سندس ڪتاب ”ليکي جي پيڙهه“ ليٿو تي تعليم کاتي طرفان شايع ٿيو. هي پڻ ننڍڙو ڪتاب هو، جيڪو تعليمي مقصد لاءِ لکيو ويو هو. هن ڪتاب ۾ 32 صفحا ڏنل هئا.
سنڌ سڌار اخبار
سنڌ سڌار هڪ سنڌي اخبار هئي جيڪا تعليم کاتي طرفان سنڌي مخزن ”سنڌ سڌار“ سن 1866ع ۾ شروع ڪئي، جنھن جو نارائڻ جڳن ناٿ پھريون ايڊيٽر بھ پاڻ ھو.هن اخبار ۾ ايڊيٽوريل ۽ مضمون لکيائين.
سال 1870ع ۾ علمي خدمتن جي عيوض انگريز سرڪار کيس راءِ بھادر جو لقب ڏنو.. سندس نالي پويان ڪراچي جي سنڌي ورنيڪيولر اسڪول جيڪو بندر روڊ (ھاڻي ايم- اي جناح روڊ) تي واقع هڪ يادگار عمارت آهي، ان اسڪول کي سندس نالي پويان تبديل ڪري اين جي وي NJV School نالو رکيو ويو.