لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

ڊولامل بولچند (1857-1917ع)

ڊولامل بولچند حيدرآباد ۾ پيدا ٿيو. هو ان وقت حيدرآباد جنرل لائبريريءَ ۾ لائبريرين هيو. 1858ع ۾ ڪمشنر بارٽل فريئر جي هدايت تي، ڪراچيءَ جي طرز تي هڪ لائبريري ”حيدرآباد نيٽو جنرل لائبريري“ جو قيام عمل ۾ آندو ويو. هيءَ لائبريري پڻ سرڪار ۽ عوام جي تعاون سان ٺهي راس ٿي. ڊولامل بولچند، هن لائبريريءَ جو ملازم هو ۽ ترقي ڪندي لائبريرن جي عهدي تي پهتو.کيس مطالعي جو وڏو شوق هوندو هو. هو پرمانند ميوارام جو عزيز هو ۽ ساڻس ڪرسچن لٽرري سوسائٽيءَ جي ڪمن ۾ ٻانهن ٻيلي هو. سندس پوٽي، جيڪا هندستان ۾ ماريا ڊسوزا ، ڪنهن ڪاليج جي پرنسيپال هئي، تنهن لکيو هو ته ”مان پنهنجي ڏاڏي ڊولامل بولچند تي فخر ٿي ڪيان، جنهن 1904ع ۾ انگريزي-سنڌي لغت جوڙي شايع ڪئي هئي. هو هڪ ذهين انسان ۽ عالم هو ۽ وٽس تمام وڏي لائبريري هوندي هئي“. مسز ڊولومل جي گهرواري پڻ ان دور ۾ ، هڪ نامياري سماج سيوڪ هئي.
ڊولامل بولچند ڪيترا ڪتاب لکيا، انهن جي ڪٿ مشڪل آهي. پر هن ان دور ۾ جيئن ته سرڪاري طور رواج هو ته سنڌ ۾ ڪم ڪندڙ ڏيهي توڙي پر ڏيهي عملدار سنڌي ٻوليءَ جو امتحان پاس ڪندا، ان ڪري خاص طور تي انگريزي ۽ سنڌيءَ تي دسترس رکندڙ هندو عالم اهڙا ڪتاب جوڙيندا هئا يا ڪلاس هلائيندا هئا، جن سان انگريز عملدارن کي سنڌي سيکاري سگهجي. ان ڏس ۾ ڊولامل بولچند ڪتاب لکيا. هن 1901ع ۾ ٻن جلدن ۾ عملدارن جي امتحان پاس ڪرڻ لاءِ ”سنڌي مينوئل“ (Manual of Sindhi) تيار ڪري پاڻ شايع ڪيو، جنهن ۾ واضح طور تي لکيل آهي ته هي ڪتاب يورپي آفيسرن، مشنري ۽ ٻين جي سنڌي ٻوليءَ جي استعمال خاطر آهي.
A manual of Sindhi: for the use of European officers, missionaries and others studying the Sindhi language.
ڊولامل بولچند جي ”انگلش – سنڌي ڊڪشنري“ 1904ع ۾ قيصريه پريس حيدرآباد ۾ مان شايع ٿي، جنهن جي قيمت ٻه رپيا اٺ آنا هئي ۽ ان ۾ 326 صفحا هئا. اُن جو ٻيو ڇاپو مانگهر سنگهه مولچند لالواڻي نظرثاني ڪري حيدرآباد مان 1909ع ۾ منظر عام تي آندو.
ڊولامل بولچند جي ”سنڌي – انگريزي لغت“ ڪراچيءَ مان شايع ٿي. اها لغت 1910ع ڌاري، ڊيمي سائيز جي 262 صفحن تي، ميريويڌر اسٽيم پريس ڪراچي (رجسٽرڊ انڊر ائڪٽ XXV آف 1867ع) ۾ پھريون دفعو ڇپي. ڊولامل، مرزا قليچ بيگ جو بهترين دوست هو. ان دوستيءَ جي پويان به ٻنهي جو ڪتابن سان دوستيءَ وارو رشتو لاڳو هو.