ديوان پرڀداس آنند رام رامچنداڻي (1830-1881ع)
سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري ڪاميٽي جو ميمبر
پنھنجي ھنر ۽ مھارت سبب تعليم کاتي ۾سنڌي ترجمان جي عھدي تي مقرر ٿيو.1853ع ۾ عربي-سنڌي لکاوٽ کي مقرر روپ ڏيڻ واري سرڪاري ڪاميٽيءَ جو ميمبر بھ ھو. 1867ع ۾ خداوادي جي اصلاح لاءِ خاص رقم رکي وئي ۽ 1868ع ۾ هڪ نئين ڪاميٽي جوڙي وئي، ان ڪاميٽي به هو ميمبر هو. ديوان پرڀداس جو بنيادي درسي ڪتابن جي جوڙڻ ۾ وڏو ڪردار آهي. هن پاڻ به طبعزاد ڪتاب لکيا ته ڪي ترجمو به ڪيا. سندس پسند جو موضوع ”تاريخ“ ھو. سندس نثر آسان ۽ وڻندڙ ٻولي ۾ آهي. هتي سندس ڪجهه ڪتابن جو مختصر جائزو ڏجي ٿو:
سنڌي ٽيون ڪتاب
هي ڪتاب ديوان پرڀداس آنندرام رامچنداڻي 1853ع ۾ جوڙيو ۽ ديوان چوهڙمل ڪندن مل سڌاريو هو.هن ڪتاب ۾ ڪل نوانوي سبق آهن، جن مان ڪي شاگردن جي ڏانو جون نصيحتون آهن، جي اخلاقي سبق ۽ آکاڻيون آهن ۽ ڪي عام واقفيت جا سبق آهن، جهڙوڪ جدا جدا جانورن، وڻن، ٻوٽن ۽ ڌاتن بابت سمجهاڻيون“.(59)ڪتاب مان نثر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو؛
” سائين منهنجي هٽ تي قدم رنجي فرمائي شربت جو پيالو پي وڃ، فقير ٿوري ماڻي کان پوءِ هن جو عرض مڃي هن جي دڪان ڏانهن هليو حلوائي پهچندي ان کي هڪڙي گادي وڇائي ڏني ۽ ڪي ڪجهه مٺائي رڪيبئيءَ ۾ وجهي ۽ ماکيءَ جو پيالو ڀري آڻي ندر رکيائين“.(60)
سنڌي چوٿون ڪتاب
هي ڪتاب پرڀداس پنهنجي سر ٺاهيو آهي ۽ 1853ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب جا ٻه جلد آهن: هڪڙي ۾ 34 سبق ٻئي ۾ 23 سبق آهن، پر سبق تمام وڏا آهن. شايد پهريون جلد چوٿين درجي ۾ ۽ ٻيو جلد پنجين درجي ۾ پاڙهيو ويندو هو.ڪتاب جي ٻئي جلد ۾ ڪو به نظم ڪونهي، باقي پهرئين جلد ۾ ست سبق نظم ۾ آهن. ڪتاب مان نثر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
گوا هندستان ۾ پورٽوگزن جو وڏو آباد هو. انهي گوا ڏي وڃڻ لاءِ سن 1585ع ۾ پورٽوگزن لزبورٽن شهر منجهان جهاز ڇوڙيا انهن جهاز ن مان هڪڙي ۾ خلاصي ڀاڙي وارا ماڻهون سي سڀئي ٻارهين سوين کان گهٽ ڪين هوا“.(61)
تاريخ هندستان
هي ڪتاب انگريزي مورخ مسٽر موريس جي ڪتاب جو ترجمو آهي. هينري موريس (1844-1926ع) برطانوي فوجي آفيسر هو. ڪيترائي ڪتاب تاريخ جي موضوع تي لکيائين. سندس ڪتاب The history of India سن 1857ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ قديم دور کان 1874ع تائين هندستان جي تاريخ بيان ٿيل آهي.ديوان پرڀداس صاحب جو شايد هي پهريون ئي ڪتاب آهي، جو انگريزي مان ترجمو ڪيو اٿس. هن ڪتاب جي ٽائٽل پيج تي وضاحت هن ريت ٿيل آهي: ” جناب وڏي حضور ميجر گولڊ سمڊ صاحب بهادر اسسٽنٽ ڪمشنر ۽ ناظم مدارس سنڌ جي حڪم سان مانواري ۽ قابليت ڀري مسٽر پرڀداس پٽ آنندرام حيدرآبادي اسسٽنٽ اسڪول ماسٽر انگريزي حيدرآباد جي، انگريزي ٻوليءَ مان ماريس هسٽريءَ تان ماڻهن جي سمجهه فائدي لاءِ ترجمو ڪيو ۽ سرڪاري ڇاپخاني ۾ ڇپيو، سن 1863ع.
پڌرو هجي ته باب 22 ۾ سنڌ جي ذڪر ۾ ۽ باب 25 منجهه پڇاڙيءَ ۾ اصلي ڪتاب انگريزي کان ٻي طرح چڱي مطلب تي پاڻ ٿوري گهڻي مٽ سٽ ۽ ڦيرگهير ڪرائي آهي“.(62) سندس نثر جو نمونو ھيٺ ڏجي ٿو:
”سن 1760ع ۾ هڪڙي مسلمان حيدر علي نالي ان جي حڪومت پئي ڪئي ۽ انگريزن جو هندستان ۾ تمام وڏن وريام هنر وارن ويرين سان مقابلو ڪيو هو تن مان هي هڪڙو هو. پهرين ڏينهن ۾ هو ڏاکڙي ڪڍندڙ ۽ چور ماڻهون هو، پر پنهنجي ڏاڍي سورهيائيءَ ٺالي ٻڌي ٺڳي ڪري ايڏو ڏاڍو زور وٺي ويو هو جو هن پاڻ وٽ وڏي جماعت، سر جي سٽ ڏيڻ جهڙن نوڪرن جون ميڙيون ۽ پنهنجي ڌڻي راجا تي فساد ڪيا ۽ جنهن ۾ کٽيائين ۽ پاڻ کي ان ڌڻي جي جاءِ تي راجا ڪيائين ۽ ميسور ۾ پنهنجي لالچ جو مطلب جڏهن هن پورو ڪيو ، تڏهن پوءِ موٽي پاڙيسري ملڪن تي ڪاهه ڪيائين ۽ پنهنجون فتحون سڀ ڪنهن پاسي وڌايائين ضلعن جا ضلعا هن جي هٿ ۾ آيا ۽ هندستان مان تمام زورائتي بادشاهي مسلمانن جي ٺاهي“.(63)
انگلنڊ جي تواريخ (ڀاڱو پهريون)
هينري موريس جو ڪتاب The History of England سن 1866 ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ قديم دور کان انگلينڊ جي تاريخ بيان ٿيل آهي.هي ڪتاب هندستان جي ورنيڪيلر اسڪولن لاءِ لکيو ويو هو. هن ڪتاب جي پهرين حصي کي منشي پرڀداس 1868ع ۾ ترجمو ڪيو. هي ڪتاب ڪراچيءَ مان تعليم کاتي پاران 1868ع ۾ شايع ٿيو. 400 صفحن جو هيءُ ڪتاب، ليٿو ۾ ڇپيل آهي ۽ ڪتاب جي قيمت هڪ رپيو آهي. جڏهن ته ڪتاب جو ٻيو ڀاڱو واڌومل چنديرام ڪيو هو. ڪتاب نارمل اسڪول جي شاگردن لاءِ درسي ڪتاب طور منظور ٿيا.”هنن ڪتاب ۾ عيسوي سنه کان پنجونجاه وره اڳ جي احوال کان وٺي ”ڪريما جي جنگ“ بعد جو پئرس جو صلح اپريل 1856ع ۾ ٿيو هو. تيستائين انگلنڊ جو سربستو تاريخي احوال آهي“.(64)
سنڌي صرف و نحو
پرڀداس آنندرام ۽ ميان محمد حيدرآباديءَ جو جوڙيل گرامر، ”سنڌي صرف و نحو“، گورنمنٽ آف انڊيا، سنه. 1860ع ۾ ڪراچيءَ مان شايع ڪيو. هي ڪتاب وڏن اسڪول شاگردن ۽ استادن لاءِ لکيو ويو، ته جيئن هو سنڌي گرامر آسانيءَ سان سمجهي سگهن. ان ڪتاب جو مهاڳ (Preface) انگريزيءَ ۾ميجر ايف جي گولڊ جو لکيل آهي ، جيڪو ان وقت تعليم کاتي جو سربراهه پڻ هو.