احمد خان جلباڻي
1890ع ۾ ناول جي ٽيڪنڪ ۾احمد خان جلباڻي، عزت الله شيخ جو ”گل بڪاولي“ فارسيءَ تان ترجمو ڪيو. “گل بڪاولي” ۾ خالص سنڌي نثرسان گڏوگڏ بيتن ۾ ڪيل بيان ۽ مائيدار قافيه دار نثري عبارت، هنن ديون پرين جي ڪارنامن سان ڀرپور ناشدني قصن کي به قديم ادب جو درجو ڏئي سگهجي ٿو. ”گل بڪاولي“ مان پرين جي شهزاديءَ بڪاوليءَ جي حسن جو هيٺيون بيان ، بيهڪ جون نشانيون سڌاري پڙهڻ سان احمد خان جي شاعراڻي تصور ۽ قلم جي قوت جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو : “وڏي وڏائي ان مالڪ جي، چون ٿا ته جڏهن بڪاولي جادو ڀريلون اکيون پٽيون ۽ مٺيءَ ننڊ مان سجاڳ ٿي تڏهن چوليءَ کي مٿي سرڪائي چولو ٺاهي پيشوار ڍڪي وارن کي ڦڻيءَ سان سلجهائي اٿي کڙي ٿي ۽ هوريان هوريان لڏندي لمندي بڪاولي گل جي حوض ڏانهن اکيون مهٽيندي هلي ۽ مور وانگر ٽلندي اچي، سندس پير پير جو رند، ڌرتيءَ تي عجيب نقش ٺاهيندو وڃي ۽ سندس هلڻ سان جا لٽ پيئي اڏامي سا سڪايلن لاءِ مثل سرمو. جڏهن حوض وٽ آئي تڏهن نازڪ هٿن سان گلاب جو پاڻي پنهنجي موچاري منهن ۽ ڳاڙهن ڳلن تي وجهڻ لڳي ۽ منهن ڌوئي اگهي صاف ڪري بڪاولي، گل ڏانهن ڌيان ڪري ته گل آهي ئي ڪونه....“.(213)
احمد خان جلباڻيءَ انگريزي ناول نگار رينالڊس (1732-1792ع) جي مشهور ناول ( Mysteries of the Court of London) جي هڪ حصي جوترجمو “نينهن نڀائڻ” جي نالي سان ڪيو. انگريزي ناول نويس رينالڊس جي ڪتابن تي بد اخلاقيءَ جو الزام لڳايو ويندو آهي. هن ناول ۾ لنڊن شهر جي هيٺئين ڪلاس ۾ فحاشي ۽ سماجي اقربا پروري ۽ ڪرپشن جا داستان لکيل هئا. هن ناول ۾ رينالڊس لنڊن جي انتهائي اندروني ۽ خفيه رازن کي فاش ڪيو آهي“.(214)
انهن کان علاوه احمد خان جلباڻيءَ جا لکيل ڪي قصا پوڪرداس تاجر، شڪارپور واري شايع ڪرايا، انهن ۾ “الف ليليٰ” (1926ع)، “گل صنوبر”، “چار درويش” 1891ع وغيره شامل آهن. هن جي قصن جي خوبي اها به هوندي هئي ته با تصوير قصا شايع ڪرائيندو هو.
چار درويش
چار درويش متعلق عام تاثر آهي ته اهو امير خسرو جو لکيل آهي. ڪن جو وري خيال آهي ته اهو محمد علي معصوم يا انجب جي تاليف آهي. هن قصي احمد خان جلباڻيءَ 1891ع ۾ ترجمو ڪيو ۽ هريسنگهه شايع ڪيو.
داستان امير حمزه
ھي قصو ڪو مخصوص شخصيت امير حمزي رضھ جي سچي ڪھاڻي نه آھي. ھن ۾ آندل ڪي اھم اھڃاڻ امير حمزي سان ٺھڪن ٿا. اھي رڳو اسلامي جزبي ڏانهن اشاري طور آھن. ھونئن ھي قصو فارسي زبان ۾ لکيو ويو ۽ ان جا ڪردار نوشيروان عادل ۽ وزير بزر جھمر ھن ۾ موجود آھن. ھن داستان کي احمد خان ولد جلباڻي پڻ ترجمو ڪيو. هن ڪتاب جي مهاڳ ۾ لکي ٿو ته ” امير حمزي جي موجوده سنڌي قصي جو دائرو امير حمزي توڙي عمرو عيار جو محد کان لحد تائين داستان آهي، جنهن کان پوءِ وري امير حمزي جي فرزندن ۽ پوٽن جي ڪهاڻي ۽ امير حمزي ثانيءَ جي ڪهاڻي اچي ٿي، جيڪا پوءِ وڌنڌي طلسم هوشربا جي ڪيترن داستانن تي وڃي ٿي پوري ٿئي“.(215)
الف ليلا
ھي ھڪ مقبول ڪتاب طور دنيا ۾ اڄ به ياد آھي. ھن جا ھڪ نه پر ڪيترا پھلو آھن. انگريزي ۽ ٻين يورپي زبانن ۾ ترجمو ٿيو ۽ وڌايو ويو آھي. فارسي، اردو ۽ ٻين ٻولين ۾ به آيو. ھن جو سنڌي ترجمو احمد خان تڳيو خان جلباڻي پڻ ڪيو. ھن منفرد داستان جي اندر ڪيتريون ئي ڪھاڻيون سمايل آھن.
ليلارام وطڻمل ”خاڪي“ (1867-1941ع)
ديوان ليلارام وطڻمل لعلواڻي جو جنم حيدرآباد ۾ٿيو. هو بهترين شاعر ، نقاد ۽ ڊراما نويس هو. ديوان ليلارام جو پتا غريب ماڻهو هو. انڪري سندس تعليم مکي ڏنو راج جي خرچ تي ٿي. ليلارام حيدرآباد مان ميٽرڪ ڪرڻ کانپوءِ 1886ع ۾ بمبئيءَ مان بي- اي جون ڊگريون حاصل ڪيون. شوق سبب وڪالت جو پيشو اختيار ڪيائين ۽ بعد ۾ جج به مقرر ٿيو.1918ع ۾ نوڪريءَ تان رٽائر ڪيائين. محمد صديق ميمڻ سندس تعارف هن ريت ڪرايو آهي؛ ”ديوان ليلارام سنگ حيدرآباد سنڌ جو لعلواڻي عامل حيدرآباد جي پارسي خواندن ديوانن مان هڪڙو هو. هو انگريزي، سنسڪرت، هندي، پنجابي ۽ سرائڪي ٻوليءَ ۾ ماهر ۽ جڊيشيل کاتي ۾ سول ڪورٽ جو جج هوندو هو. هو صوفيانه خيالن وارو ويدانتي ۽ نانڪ پنٿي هو. اول ديوان ليلارام نالو هوس ۽ پوءِ حيدرآباد شهر جي نانڪ پنٿين جو اڳواڻ ليکبو هو ۽ انهيءَ پنٿ جون قيمتي خدمتون ڪيائون“.(216)
هو اعليٰ قسم جو شاعر پڻ هو. شاعريءَ ۾ “خاڪي” تخلص ڪتب آڻيندو هو. سندس اشلوڪ ”لطيفي لات“ جي سري هيٺ شايع ٿيا هئا.شاعريءَ جو ڪتاب “ديوان خاڪي” جي عنوان سان 1921ع ۾ شايع ٿيو . سندس وڏي سڃاڻپ اها آهي ته هو شاهه جو شارح هو.
ڪچو پاهه
ديوان ليلارام هندو مذهب تبديل ڪري سک ڌرم قبول ڪي ليلارامسنگ نالو اختيار ڪيو.”هن صاحب انهيءَ ڪتاب کان سواءِ، سنڌي زبان ۾ ”ڪچو پاهه“ جي نالي سان هڪ پمفليٽ لکيو هو، جنهن ۾ صوفي مت ۽ ويدانت جا اصول سمجهايا ويا هئا“.(217)
ان کان علاوه هيءُ صاحب سنڌ جو بانيڪار ڊرامه نويس پڻ آهي، جنهن ڪافي سارا اسٽيج ڊراما تحرير ڪيا، جن مان ڪافي ڊراما ڊي.جي سنڌ ڪاليج جي اميچوئر ڊراميٽڪ سوسائٽي سال 1895ع کان 1905ع جي وچ ۾، ۽ حيدرآباد پليڊرس ڊراميٽڪ ڪلب وارن سال 1905ع کان 1908ع جي عرصي ۾ اسٽيج تي پيش ڪيا. مير محمد نظاماڻي لکي ٿو ته ”هن صاحب سنڌي ادب جي تمام گهڻي خدمت ڪئي. سندس ڪيترائي انگريزي ۽ سنڌي ڪتاب مشهور آهن. هن صاحب ڪيترائي سنڌي ناٽڪ پڻ لکيا. انهن ناٽڪن ۾ اڪثر مقفيٰ نثر ٿيل آهي ۽ سندس لکڻي نهايت ئي وڻندڙ ۽اثرائتي آهي“.(218)
هرشچندر
سندس پهريون ناٽڪ مهاڀارت تان ورتل ڊرامو “هرشچندر” جيڪو سال 1895ع ۾ لکيائين. هن ناٽڪ ۾ جيتوڻيڪ سنسڪرت الفاظ استعمال ٿيل آهن، انهيءَ هوندي به مقفيٰ وڻندڙ لکڻي هئڻ سبب هيءُ هڪ سٺو ناٽڪ آهي. هي ناٽڪ تنهن کان پوءِ 1900ع ۾ ڇپايو ويو. سندس ناٽڪ ”هرشچندر“ لاءِ ڊاڪٽر پريم پرڪاش لکي ٿو ته “هرشچندر، رشي وشوامتر جو ناٽڪ ۾ دسرٿ ، راڻي ڪيڪئيءَ کي اهڙا وچن ٿا ڏيئي وڃن جو کين بعد ۾ ڪافي تباهي ٿي ڏسڻي پوي“.(219)
رامائڻ
سندس ٻن قسطن ۾ لکيل ناٽڪ ’رامائڻ‘ کي 1898ع ۾ پيش ڪيو ويو. هن ناٽڪ ۾ لوڪومل وطڻ مل سندس ٻاه ٻيلي هو. هن ناٽڪ پڻ ڪافي ڪاميابي حاصل ڪئي. “رامائڻ” ۾ رسيلي راڳيندڙ حشمتراءِ لوڪسنگ (ديوان جي ڀائٽي) رام جو پارٽ ڪيو هو، ٻنهي ۾ اڻ ڄاتل وچن کي پاڻي ڏيڻ ڪري ڌرين کي تقدير رولا ٿي کارائي؛ هرشچندر رشي واشوامتر کي ۽ دسرٿ راڻي ڪيڪئيءَ کي انڌا وچن ٿا ڏين ۽ نتيجو اهو نٿو نڪري جو هرشچندر راجا وڃائي دربدر ٿو ٿي ۽ رام چوڏهن ورهيه بنواس ٿو ڀوڳي“.(220)
مهن تارڪا
هي سندس اصلوڪو ناٽڪ آهي جيڪو سال 1896ع ۾ لکيو هيءُ هڪ سٺو سماجي ناٽڪ آهي. هن ناٽڪ ۾ هڪ بيوه جي مکيه مسئلي کي پيش ڪيو ويو آهي.
سورجن راڌا
”سورجن راڌا“ سندس اصلوڪو ناٽڪ آهي جيڪو جيڪو 1897ع ۾ لکيو ويو، هن ۾ مذهب مٽائڻ يعني هندو مان مسلمان ٿيڻ جي مسئلي کي کنيو ويو آهي. ڊي.جي سنڌ ڪاليج اميچوئر ڊراميٽڪ سوسائٽي پاران هي ناٽڪ 1895 ۾ پيش ڪيو هو. اهو ناٽڪ جو ڪتاب به ڇاپيل صورت ۾ موجود آهي. هي ناٽڪ ڇهه چهچٽن ۽ 106 صفحن تي مشتمل آهي. ان ۾ مڪالما راڳن ۽ ڪافين ۾ ڏنل آهن. ڪٿي هجويه انداز به ملي ٿو.مثال طور:
قاضي- خاوند: بيشڪ صد لعنت آهي اهڙي خبيث تي. هي پليت اسان مومنن تي داغ آهي. (اٽو سنگ جو نوڪر اچي ٿو)
نواب: ڌوڙ پئي ڌڻيءَ پرتي تي! ڇائي پيئي هن شيطان الهه پرتي تي! هن بدمعاش لاءِ رڳو ڦاسي بس ناهي قاضي صاحب ڦاسيءَ تي چاڙهڻ کان اڳ هن احمق کي سنگسار ڪرائيندا وڃجو“.(221)
ڀيرو مل لکيو آهي ته ”مرزا قليچ بيگ توڙي ديوان ليلارام سنگهه جا ڊراما پڙهيل طبقي ۾ تمام مقبول هئا“.(222)
لطيفيات جو ماهر
هو شاهه جو وڏو شارح هو. 1890ع شاهه رحه تي شاعري، حياتي ۽ فڪر تي سندس انگريزي ڪتاب Life , Religion and Poetry of Shah Latif ۾ شايع ٿيو. ليلارام، شاهه تي لکيل ڪتاب کي ٽن ڀاڱن ۾ ورڇيو آهي. پهرئين جلد ۾ شاهه صاحب جي زندگيءَ جو احوال ڏنل آهي. ٻئي جلد جي پهرئين حصي ۾ شاهه جي رسالي ۾ ڪم آيل قرآني آيتن ۽ حديثن جي معنيٰٰٰ ڏني ويئي آهي. ”هو ڪن بيتن جي اصليت تي سوال واري ٿو ۽ اهو ٻڌائي ٿو ته رسالي ۾ ڏنل هندستاني، پنجابي ۽ فارسي زبان وارا بيت ڀٽائي صاحب جا نه آهن. ان کان سواءِ هن صاحب جو اهو به رايو آهي ته ڪافي بيت، شاهه صاحب جي جوشيلن مريدن شامل ڪيا آهن ته ڪي وري مزار جي روايتي گائڪن شامل ڪيا آهن، جيڪي دهليءَ مان آيا هئا“.(223)
شاهه جو رسالو
ديوان ليلارام وطڻمل شاهه جي شاعري، حياتي ۽ فڪر کان علاوه ۽ پرتاب راءِ لعلواڻي سان گڏ شاهه جو رسالو (سرڪلياڻ) 1900ع ۾ ترتيب ڏئي شايع ڪرايو. هن رسالي ۾ قديم قلي نسخن تان ڀيٽ ڪري ترتيب ڏني وئي آهي ۽ ڏکين لفظن جي معنا پڻ ڏني وئي آهي. ڪتاب جي منڊ ۾ ليلارام رطڻ مل مهاڳ به لکيو آهي ۽ رسالي جوڙڻ جو جواز پيش ڪيو آهي. ديپاچي ۾ لکي ٿو ته : ” هنوقت ٻن قسمن جا شاهه جي رسالي جا ڇاپا آهن. هڪڙو ٽائيپ ۾ ٽرمپ صاحب جو ۽ ٻيو بمبئي واروڇاپو. اهي ٻئي ڇاپا پورا نه آهن. ٽرمپ صاحب واري رسالي ۾ نه فقط شاهه صاحب جا سڀئي چيل سر وڌل نه آهن پر منجهنس ڪيترائي بيت ڇڏيل آهن ۽ ڪيترائي غلط لکيل آهن، گهڻو ڪري ڪو به صفحو چڪ کان خالي نه آهي. بمبئي واري رسالي ۾ ڪيتروئي ڪلام آهي جو شاهه جو نه آهي“.(224)
ديوان ليلارام وطڻمل ڪيترائي شخصي ڪتاب به لکيا، جن ۾ ”راجا چندو هاس“ (1917ع)، ”شخصيت ڀائي جوڳاسنگهه“ (1917ع)، ”سکني صاحب“ (1915ع)۽ ”سچي شهادت“ وغيره شامل آهن.