مولوي هدايت الله ”مشتاق“ (1838- 1912ع)
”عربي، فارسي ۽ سنڌي زبانن ۾ ڪيترائي ڪتاب لکيائين، جن ”مناقب السادات“،ڪواڪب السعادت في شرح مناقب السادات“ (ڇهه جلد)، ” ردالهفوات“، ”مناقب غوثيه“، ”مناقب حضرت آغا صاحب“، ”خلاصت المناقب“، ”ديوان مشتاق“، ”هدايت النشاءِ“ (سنڌي)، ”ظفر الجهلان انڪار شرف العالين لقب الصلواته“ (سنڌي 1897)، ”مصباح العاشقين“ ۽ ٻيا ڪيترائي ڪتاب شامل آهن“.(226)
هدايت الانشا
سندس ڪتاب ”هدايت الانشا“ 1895ع ۾ شايع ٿيو. هي ڪتاب خطن تي مشتمل آهي. هن ڪتاب لاءِ ڊاڪٽر يار محمد قاضي لکي ٿو ته ” مولانا هدايت الله نه فقط هڪ مستند فقيهه هو پر ادبي ميدان جو شهسوار ۽ انشاءِ جي بحر جو پڻ غواص هو . سنڌي ۾ لکيل ڪتاب ”هدايت الانشا“ عالم آشڪار ۽ انشا جي فن ۾ يگانه روزگار آهي“.(227)
هن ڪتاب ۾ مولوي صاحب مختلف موقعن جا لکيل خط انشا جي فن جي تربيت ڏين لاءِ ڏنا ويا آهن، جن ۾ غم، خوشي، مبارڪبادي، نصحيت، درد فراق، شڪرگذاري ۽ سوالن جوابن وارا خط شامل آهن. جن مان ڪيترن ئي فقهي مسئلن جي خبر پوي ٿي“.(228) سندس ڪتاب جي طرز تحرير اهڙي ته عجيب نموني جي رقمطراز ٿيل آهي، جو پڙهندڙن کي معلومات سان گڏوگڏ رس، رچاءَ ۽ رواني به جهجهي حاصل ٿئي ٿي. مولوي صاحب ٻولي مقفع ۽ مسجع نموني جي استعمال ڪئي آهي. هڪ خط مان نموني طور ”عبارت“ هيٺ ڏجي ٿي:
”سيادت ۽ سعادت جو سردار، شرافت ۽ نجابت جو سالار، خدا جو پيارو، ڀلارن کان ڀلارن، سڳورن جو ساراهيل وڏي شرف وارن جو واکاڻيل، چڱي ارشاد وارو، ڀلي بنياد وارو، آل عبا جي فخر جو سبب، عالي نسب، والا حسب، جناب شاه صاحب دام اشفاقه! سلامن ۽ نياز ۽ شوق بي انداز جي کان پوءِ، غرض اصلي ۽ مطلب دلي هيءُ ته نواز شنامي جي رسڻ کان نياز مند جي نياز جي چوٽي خاڪ تان کڄي افلاڪ تي پهتي ۽ ان ۾ ارشاد ڪيل امر کي هن هوا خواه، هميشگيءَ جي سعادت جي واڳ سمجهي، شخص معلوم جي فقر ۽ فاقي جي سڄي صفت معلوم ٿي“.(229)
ظفر الجهلان انڪار شرف العالين لقب مناقب الصلاوة
هي ڪتاب سنڌي زبان ۾ نماز جي مسئلي مولوي هدايت الله 1897ع ۾ اسلاميه پريس لاهور مان شايع ڪرايو. مولوي هدايت الله جو ڪتاب ”مناقب السادات“ 1897ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾اهل بيت ڪرام جي فضيلت بيان ڪيل آهي.
ساڌو هيرانند (1863 – 1893ع)
ساڌو هيرانند آڏواڻي حيدرآباد ۾ ڄائو، سندس وڏڙا اصل ضلعي دادو جي ڳوٺ خداآباد ۾ رهندا هئا جيڪي بعد ۾ لڏي حيدرآباد ۾ اچي رهيا جتي هيرانند جو والد ديوان شوقيرام سرڪاري نوڪري ۾ اچي لڳو. ساڌو هيرانند فارسي جو بي انتها ڄاڻو هو“.(230)ساڌو هيرانند شوقيرام آڏواڻي نولوراءِ ۽ تاراچند جو ننڍو ڀاءُ هو. هيرانند سماج سڌارڪ، تعليمدان، صحافي ۽ اديب هو.
صحافتي خدمتون
”ساڌو هيرانند 1883ع ۾ گريجوئيشن ڪري حيدرآباد واپس پهتو. 1884ع ۾ عملي زندگيءَ ۾ سماج سڌارڪ تنظيمن سان گڏ صحافت جي دنيا ۾ شامل ٿيو. 1884ع ۾ ”سنڌ سڌار“ ۽ ”سنڌ ٽائيمس“ جو ايڊيٽر هو.هتي کيس 175 روپيه پگهار ملندي هئي. هنن اخبارن ۾ هن سياسي ۽ سماجي موضوعن تي مضمون لکيا. 1890ع ۾ “سرسوتي” ۽ ”سڌار پتريڪا“ جاري ڪيا. هنن اخبارن ۾ ڌرمي ۽ پنگتي سڌارن بابت وڻندڙ ليک لکندو هو“.(231)
تعليمي خدمتون
حيدراباد ۾ هندو پڙهيل نوجوانن جو وڏو انگ برهمي سماج سان وابسطه هو. ساڌو هيرانند اخبارن ۾ ايڊيٽري ڪرڻ کان پوءِ جلدي واپس حيدرآباد آيو جتي هن عام ماڻهن جي ڀلائي وارن ڪمن ۾ ڪاهي پيو ۽ مسڪين ماڻهن جي حقن جو جاکوڙي بڻجي ويو. حيدرآباد ۾ هندو ٻارن لاءِ پنهجن دوستن سان گڏجي هن ”يونين اڪيڊمي اسڪول“ قائم ڪيو. انهيءَ اسڪول کولڻ جو مهورت ان دور جي تعليمي انسپيڪٽر مسٽر جيڪب 28 آڪٽوبر 1888ع ۾ڪيو هو. مسٽر جيڪب ساڌو هيرانند جي مدد سان حيدرآباد ۾ زنانو ٽرينگ ڪاليج کوليو. ساڌو هيرانند پنهنجي ”اڪيڊمي اسڪول“ حيدرآباد مان ”سر سوتي“ نالي ماهوار رسالو جاري ڪيو، جنهن ۾ ان وقت جي مشهور ليکڪن ۽ شاعرن جون تخليقون شايع ٿينديون هيون. منجهس هندو سماج تي لکيل مضمونن، تن تي کان سواءِ تعليمي، اخلاقي ۽ تنقيدي مضمون خبرون ۽ نوٽيس شايع ٿيندا هئا. وهمن جي وسوڙيل ۽ علمي افاديت کان محروم ماڻهن جي افعالن ۽ عقيدن تي، جنوري 1895ع واري اشاعت ۾ ڪهڙو نه عمدو ۽ حقيقت افروز تصبرو ڪيائين:
”جيڪا تعليم اسان کي ملي ٿي سا رڳي مٿاڇري آهي ۽ سچ پچ اسان جي دلين ۾ ان جو اثر پيدا ڪونه ٿو ٿئي. انهيءَ ڪري، ا سان جي خانگي هلت چلت ۾ سڌارو ڪونه ٿيو آهي. اسان کي ڪيترا دفعا ڏسڻ ۾ آيو آهي ته گهڻا ماڻهو اڄ تائين جهاڙن ۽ سڳڙن ۽ تعويذن ۾ ويساهه رکن ٿا. ڀلا چوري ٿي وئي ته ڍارو ڪئين ٻڌائي سگهندو ته ڪير چور آهي؟ يا ڪٿي مال رکيل آهي؟ امتحان ۾ پاس ٿيڻ لاءِ تعويذ يا رکيا ڪهڙي مدد ڪندي؟ پٽ جي سڌارڻ لاءِ ٻانڀڻ جي گڏوءَ جو جل ڇا ڪندو؟ ويم جي خلاصي لاءِ جنتر لکيل ٿالهيءَ جو درشن ڪهڙي سهائتا ڪندو؟ پر اهي ۽ ٻيون انيڪ ڳالهيون روزمره پيون سڏجن ۽ ٻڌجن ۽ مڪريلن جي اچي وري آهي. جيڪڏهن جاهل ماڻهو يا زالون اهڙن مرڪلين جي ڦندن ۾وڃي ڦاسن ته جيڪر عجب نه ٿئي پر اسان جا پڙهيل ۽ آزمودگار ماڻهو به جاهليءَ جي پر ۾ غلطان رهن سان ڳالهه وڌيڪ ارمان جي آهي“.(232)
هن ئي رسالي ۾ بولچند ڪوڏيمل جو ”طلسم“ ۽ لعل چند امر ڏني مل جو ناول ”چوٿ جو چنڊ“ قسطوار شايع ٿيا.
هيري جون ڪڻيون
ساڌو هيرانند مختلف اخبارن جو ايڊيٽر رهيو. انهن اخبارن ۾ هن مضمون، آکاڻيون ۽ ايڊيٽوريل لکيا. سندس مضمونن ۾ اخلاقي، جسماني، مذهبي ۽ تعليمي نوعيت جا موضوع هوند هئا. سندس مرتئي کان پوءِ ڀيرومل مهرچند انهيءَ مان چونڊ مضامين ۽ آکاڻين کي ڪٺو ڪري ”هيري جون ڪڻيون“ نالي
سان 1926ع ۾ شايع ڪرايو. پروفيسر منگهارام ملڪاڻي لکي ٿو ته ”هن ڪتاب مان ساڌو هيرانند جو وسيع مشرقي توڙي مغربي ادبي اڀياس پڌرو آهي“.(233) هن ڪتاب ۾ ٻارن جي وندر ۽ وڏن جي سکيا لاءِ ڏيهي، پرڏيهي ۽ طبعزاد آکاڻيون شامل هيون. هن ڪتاب مان 1894ع ۾ لکيل هڪ آکاڻيءَ جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
”جهوني ٽپال وٽ هڪ سکر ماڻهوءَ رات جو ٽجوڙي کولي رپيا ٿي پوڄيا، سمهڻ مهل صفحي جا در ۽ ٽجوڙي جو طاق پٽي ڇڏيائين ته لڇمي ديوي کي گهر اندر اچڻ ۽ ٽجوڙي کي ڌن سان ڀرڻ ۾ سهولت ٿئي. پر صبح جو اٿي ڏسي ته ٽجوڙي خالي ٿي رکي هئي ۽ منجهانئس زيور هزارن جا گم ٿي ويا. شايد لڇمي ماتا جي دل مڻين کي ڏسي سرڪي وئي هوندي سو مڻيا پائي گهر گهر ڇمڪندي هوندي“.(234)
”عام طور مشهور آهي ته 1891ع ۾ ساڌو هيرانند سر والٽر اسڪاٽ جي عيسائي جهاد وارو مشهور تاريخي ناول Talisman (طلسم) نالي سان مخزن ۾ سنڌي ۾ ترجمو ڪري هلايو. پر سندس اوچتي دهيانت جي ڪري اڌ ۾ رهجي ويو، جيڪو بعد ۾ ڀيرومل پورو ڪري شايع ڪرايو. نئين تحقيق موجب اهو ناول ديوان بولچند ڪوڏيمل ترجمو ڪيو هو.