آخوند عزيز الله متعلوي (1747-1825ع)
آخوند عزيز الله صاحب هڪ وڏو جيّد عالم ۽ بزرگ هو. پاڻ ڪيترائي ڪتاب لکيائين ، جن مان هيٺيان اهم آهن:
1.شرح قصيده غوثيه ؛ قصيده غوثيه جي هيءَ شرح عربي ٻوليءَ ۾ لکيل آهي.
2. تفسير القران در زبان عربي، هن جو هڪ نسخو، سنڌالاجي ۾ ڏنو ويو .
3.امام مالڪ رحه جي ”ڪتاب موطا امام مالڪ“ تي لکيل حاشيو.
4. مولوي جلال الدين شافعي جي ”تفسير جلالين“ جو ترجمو“.(2)
5. ”قرآن شريف“ جو سنڌي ترجمو
”اندازي موجب چئي سگهجي ٿو ته هن صاحب اهو ترجمو سندس پنهنجي تعليم پوري ڪرڻ ۽ ان بعد ڪافي علمي مطالعي کان پوءِ چاليهن سالن جي عمر کان پوءِ واري عرصي (1200- 1240هه) ۾ ڪيو هوندو.سندس اهو عظيم ڪارنامو، سنڌي ٻوليءَ جي نثري ادب ۾ پهرين ڪامياب ادبي تحريڪ آهي“.(3)ھي ترجمو پراڻي عربي آئيويٽا ۾ آھي، پر عربي-سنڌي رسم الخط جي لحاظ کان بنيادي حيثيت رکي ٿو. آخوند صاحب وارو ترجمو مخدوم عبدالصمد ولد حاجي محمد مقيم نورنگ پوٽي ويٺل ميرپور بٺوري واري سنه 1293هه ۾ ’مرغوب هر دئار ڇاپخاني’ بمبئي مان 1877ع ۾ ڇپائي پڌرو ڪيو. هن ۾ حاشيا، تمهيد وغيره 800 صفحا آهن. ڇپيل قرآن شريف مان هيٺ سوره ’اَلَّحَمد‘ جي معنيٰٰٰ ڏجي ٿي:
”سورة الفاتح نازل ٿي مڪي ۾ ڪن چيو مديني ۾ منجهس ست آيتون آهينِ
شروع ٿو ڪريان ساڻ نالي خدا جي جو رزق ڏيندڙ ۽ بخشيندڙ آه سڀڪا ساراهَ جڳاءِ الله کي جو مالڪ آه مڙني عالَمن جو ، جو صاحب آهي رحمت جو دنيا ۽ آخرت جو پڌرو بادشاه ٿيندو منجهه ڏينهه قيام جي توکي خاص عبادت ٿا ڪريهون ۽ توکان همراهي ٿا گهرون منجهه عبادت ڏيکار اسان کي آگا واٽ سئين پنهنجي جا آه واٽ تَنِ نبين جي نعمت ڪِي تو مٿي جَنِ نه واٽ تَن جِي ڏمرُ ڪِئو ٿئو مٿي جَن يَهُودَنِ ۽ نه واٽ گهمراهن جِي جي آهينِ نصاريٰ“.(4)
هن ترجمي لاءِ گهڻن محققن لکيو آهي ته اهو ترجمو تحت الفظ آهي. جڏهن ته ان نسخي جي آخر ۾ آخوند صاحب خود ئي لکيو آهي ته ” معلوم هوءِ مڙن ئي پڙهندڙن ۽ مطالعو ڪندڙن تي هي قرآن شريف مرادي آهي نه تحت الفظ. سبب هي ته ترڪيب ڪلام سنڌيءَ جي ترڪيب ڪلام عربيءَ جي سين موافق نه آهي. پوءِ تحت الفظي هئي ته هوند سمجهڻ اياڻن کي تمام مشڪل ٿئي تڏهن هن مصنف مراد ڪلام آندي ته سڀڪنهن خاص عام کي سمجهڻ ۾اچي“.(5)
سندس لکڻي نه ته تحت الفظ ۾آهي نه گرامر موجب بھ آھي، جنھن ۾ خاص طور تي اسم، ضمير، حرف ۽ فعلن وغيره جو سٽاءُ بھ درست نھ آھي. ان جي باوجود رسم الخط جي تاريخ ۾اھم مقام رکي ٿو.
”حاشيءَ تي قرآن پاڪ جي آيتن جي ”شان _ نزول“ جو به سنڌيءَ نثر ۾ ترجمو ڏنو اٿس. قرآن شريف جي اصلي عربي عبارت جي هيٺان آيتن جو لفظي ترجمو ڏنو آهي، ۽ ان ترجمي جي هيٺان برصغير جي مشهور عالم شاهه ولي الله محدث دهلويءَ جو فارسي ترجمو ڏنو اٿس. اهو فارسي ترجمو پنهنجي سنڌي ترجمي کي سمجهڻ لاءِ ڏنو اٿس. ”شان نزول“ وارا سنڌي نثر جا ٽڪرا فارسيءَ ۾ شيخ سعدي شيرازي جي فارسي عبارت جو ترجمو آهن. ان مان اهو چڱيءَ طرح سان ظاهر ٿئي ٿو ته آخوند صاحب کي عربي ۽ فارسيءَ تي وڏو دسترس حاصل هو ۽ ساڳئي وقت پنهنجي مادري ٻولي سنڌيءَ تي به ڪامل عبور حاصل هوس“.(6)
مطلب تهآخوند عزيز الله سنڌي نثر جو ”پهريون اصلاح ڪندڙ“ ۽ صحيح نموني ۾ عبارت کي ڪنهن حد تائين سنواريندڙ ضرور آهي.