لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

سر بيرو ايلس (18231887-ع)

سر بيرو ايلبرٽ ايلس، بارٽل فريئر جو اعتماد رکندڙ آفيسر هو ۽ فريئر جي غير موجودگيءَ ۾ سنڌ جي ڪمشنر جا فرائض به انجام ڏيندو هو. هو ان عهدي تي 1851ع کان 1858ع تائين رهيو. سنڌ ۾ تعليم کاتي جو انچارج به مسٽر ايلس هو. هن صاحب سنڌ ۾ تعليم جي ڦهلاءَ، ڪتب نويسي، سنڌي رسم الخط، سنڌي درسي ۽ ادبي ڪتابن جي ڇپائي، سنڌ جي تاريخ ۽ جاگرافي بابت علمي ڪم، سنڌ ۾ اسڪول کولرائڻ، استاد مقرر ڪرائڻ ۽ هر انهيءَ ڪم ۾ حصو ورتو، جنهن جو سهرو بارٽل فريئر کي ڏنو وڃي ٿو. مسٽر ايلس هر ڪم ۾ بارٽل فريئر کي انتظامي طور بهترين رٿون ڏيندو هو، جنهن جي منظوري بارٽل فريئر بمبئي حڪومت کان حاصل ڪندو هو“.(12)

سنڌي رسم الخط کي سرڪاري جي جوڙجڪ
مسٽر ايلس عربي، سنڌي رسم الخط جو حامي هو، ان ڪري هن دليلن سان فريئر کي راضي ڪري ورتو ته سنڌ ۾ عربي، سنڌي رسم الخط لاڳو ڪئي وڃي. جڏهن ته هندو ڪميونٽيءَ کي راضي ڪرڻ لاءِ هن خداوادي خط جي اصلاح جو ڪم به شروع ڪرايو.مسٽر ايلس سنڌي الف ب جي اصلاح لاءِ هڪ ڪاميٽي جوڙي، جنهن ۾ اٺ ميمبر هئا، ان ڪاميٽي جو سربراهه مسٽر ايلس بيرو پاڻ هو. هن ڪاميٽيءَ جون مستقل گڏجاڻيون ٿينديون هيون. ڪميٽيءَ عربي رسم الخط جي آڌار تي 52 اکرن تي مبني عربي - سنڌي رسم الخط تيار ڪئي، جيڪا پوءِ سڄي سنڌ ۾ سرڪاري طور متعارف ڪرائي وئي. ڪاميٽي جي منظور ڪيل الف ب جي پٽي کي مارچ 1853ع ۾ مسٽر ايلس پنهنجي نالي سان شايع ڪيو ويو.

ايسپ جون آکاڻيون
سن 1854ع ۾”ايسپ جون آکاڻيون“ ننديرام ميراڻي ۽ مسٽر ايلس گڏجي ترجمو ڪري شايع ڪيو. مگر ڪتاب جو پهريون ڇاپو ايلس جي نالي سان ئي شايع ٿيو هو. هيءُ ڪتاب ارد شير رستمجيءَ جي ڇاپخاني مان ليٿو ۾ شايع ٿيو.ان مان معلوم ٿئي ٿو ته مسٽر ايلس سنڌي زبان تي ايترو عبور حاصل ڪري چڪو هو جو سنڌي ۾ ترجما ڪري ٿي سگهيو. هن ڪتاب ۾ ٻارن لاءِ ٻه سئو ٻه (202) مزيدار آکاڻيون (Fables) آهن. اهي توڙي جو جانورن، جيتن ۽ بي جان شين جي واتان بيان ڪرايل آهن، ته به انهن ۾ انسان ذات لاءِ ڪيترائي عقلي، اخلاقي ۽ سياسي سبق ۽ نصيحتون سمايل آهن. اُن جي مٿان انگريزيءَ ۾ هي الفاظ لکيل آهن:
Esops Fables in Scindee – Kurrachee: Lithographed by Ardaseer Rutomjee 1854

دنيا جو نقشو
1853ع ۾ سر بيرو ايلس اسڪولن جي ٻارن لاءِ دنيا جو نقشو سنڌي اکرن ۽ انگن ۾ شايع ڪرايو.

ڪئپٽن جارج اسٽئڪ جي ڊڪشنري
سر بيرو ايلس جو ٻيو اهم ڪم اهو هو ته هن ڪئپٽن جارج اسٽئڪ جي سنڌي انگريزي ڊڪشنريءَ کي نه صرف شايع ڪرايو پر ان جو ديباچو پڻ لکيو. هن ڊڪشنريءَ بابت ڊاڪٽر مرليڌر جيٽلي لکي ٿو ته ”سنڌي - انگلش ڊڪشنري رايل سائيز جي 437 صفحن جي آهي. انهيءَ جي ڇپائي جو ڪم بي ايڇ ايلس پنهنجي نگرانيءَ ۾ پورو ڪرايو. ايلس اها ڊڪشنري 1855ع ۾ بمبئي مان سرڪار جي تعليم کاتي طرفان ڇپائي پڌري ڪئي. انهي ۾ اٽڪل ويهه هزار کن سنڌي لفظ ڏنل آهن“.(13)

سنڌ جي تعليم بابت رپورٽ
1854ع ۾ هن سنڌ جي تعليم تي هڪ رپورٽ تيار ڪري ورتي، جيڪا 1856ع ۾ شايع به ٿي. هن رپورٽ ۾ هُن سنڌ ۾ انگريزن کان اڳ تعليمي نظام، سنڌ ۾ سنڌي ٻوليءَ کي سرڪاري طور نافذ ڪرڻ، سنڌي لپيءَ جي باري ۾ ماهرن جا رايا ۽ موجوده الف، ب جي جڙڻ سميت نوان اسڪول کولڻ ۽ درسي ڪتابن جي اشاعت تائين اهم معلومات ڏنل آهي. اها رپورٽ سنڌ جي تعليمي تاريخ ۾ پهرين لکيل رپورٽ آهي، جيڪا مسٽر ايلس لکي ۽ بارٽل فريئر منظوري لاءِ پيش ڪئي. اها رپورٽ اڄ به سنڌ جي تعليم جي تاريخ مطالعي جي سلسلي ۾ اهم سمجهي وڃي ٿي. سنڌ جي ڪمشنر سر هينري بارٽل فريئر سنڌ ۾ تعليم بابت بي. ايڇ. ايلس جي رپورٽ سان شامل سندس روانگي واري خط ۾ صاف طور ڄاڻايو آهي ته مسٽر ايلس اڳين مسلمان عالمن جي ”ايجاد ڪيل“ حرفي صورتن کي سامهون رکي انهن مان ڪي خاص صورتن وارا حرف استعمال لاءِ چونڊيا ۽ پڻ جزوي ترميمن سان ڪي ٻيا اکر شامل ڪري الف- بي پوري ڪئي.