ديوان پريتم داس(1868-1936ع)
سندس شمار سنڌي ناول جي دنيا ۾ مرزا قليچ بيگ کان پوءِ ٻئي نمبر تي ٿئي ٿو. سندس ناول (هڪڙو نماڻو سڌاري جو ”طالب“ تخلص سان) ”عجيب ڀيٽ“ 1892ع ۾ شايع ٿيو. هي اصلوڪو هو ۽ حقيقت نگاريءَ جي حساب سان وڏي اهميت رکي ٿو. هي سڄو ناول سماجي ڪمزورين بابت آهي. هن ناول لاءِ پروفيسر منگهارام ملڪاڻيءَ لکيو ته “عجيب ڀيٽ” ۾ روزمره جي زندگيءَ جا ممڪن واقعا ۽ ڪردار آندل هئا. منجهس ان زماني جي حيدرآبادي عالمن ۽ ڀائيبندن جي پنگتي رسمن رواجن ۽ تعليمي ، اخلاقي ، ڌرمي جيوت تي چٽي روشني وڌل هئي ۽ لکيل نهايت چيديءَ ۽ سپڪ سنڌيءَ ۾ هو. هن ناول ۾ هڪڙي خامي اها هئي جو وچ واري هڪ باب ۾ جهوني روايت موجب، راجپوت راجائن جي هڪڙي ڪهاڻي ڏنل هئي، جا هن سنڌي سماجي ناول ۾ ڌاري ٿي لڳي. سندس پختي لکڻيءَ جو مثال به ڏئي ٿو توڻي ان ۾پوريون بيهڪ جون نشانيون ڏنل نه آهن:
انگريزي رڳو ان لاءِ ڪين ٿي پڙهجي ته اها ٻولي سکجي پر انهيءَ لاءِ به ته جيڪي علمي ڳالهيون انهيءَ ٻوليءَ ۾ (نوٽ هتي ڪتاب جون اٺ سٽون غائب آهن) ليکجڻ ڪري ڏاڍا ساڙ اچڻ لڳا آقي باقي جو ماستر کي به سندس نسبت چڱي راءِ نه هئي تنهن ڪري هو اسڪول مان کٽو ٿي پيو ۽ ڪيترائي ڏينهن ويچار ڪرڻ کانپوءِ ائين سمجهائين ته ميٽريڪيوليشن پاس ڪرڻ لاءِ سڀني ڪمن ۾ چڱو ڪرڻ گهرجي جو آءٌ ڪري ڪين سگهندس-تنهنڪري هن اسڪول ڇڏي ڏنو“.(180)
”عجيب ڀيٽ“ جو ٻيون سڌاريل ڇاپو 1910ع ۾ نڪتو هو جنهن جي ديباچي ۾ ناول نگار لکيو هو : “سرهائيءَ جي ڳالهه آهي جو هن ڪتاب ڇپجڻ کانپوءِ ڪن اڍنگين رسمن ۾ سڌارا ٿيا آهن. اڃا سڌاري جي گهڻي گهرج آهي، پر ڏاڍي ارمان جي ڳالهه آهي جو ڪن ڳالهين ۾ اڳين کان به وڌيڪ خرابي ٿي آهي. هن ڪري جو خود غرضي ۽ لوڀ وڌيل آهي.” هن مان ثابت آهي ته هن ناول لکڻ مان مصنف جون ڄاڻايل مرادون : ”ملڪ جي حالت ۽ ٻولي سڌارڻ “ ڪجهه قدر بر ثواب ٿيون هيون“.(181)
سندس ٻيو ڪتاب ”استري جا نيمي ڪم“ 1895ع ۾ شايع ٿيو. هن ڪتاب ۾ ڪهاڻيءَ جي انداز ۾ عورتن جي حقن ۽ فرضن وارن مسئلن کي موضوع بڻايو ويو آهي. ڪتاب مان نثر جو نمونو هيٺ ڏجي ٿو:
ڌي _ امين تو مونکي گيتا ۾ پاڙهيو هو ته جيڪو ماڻهو پنهنجي عرجي جا نيمي ڪم ڦل جي اڇا رکڻ قاران سچائي سان پورا ڪري ايشور سان پريت رکي ٿو تهنکي مڪتي ملي ٿي ۽ تو مونکي سکاريو ته ڪنوارين ڇوڪرين جو نيمي ڪم اهو آهي جو جو هو ماءُ پئي آگيا ۾ رهن ۽ جيڪي ماءُ پئي سيکارين سو چت ڏيئي سکن ۽ دل سان هنڊائي انهيءَ ريت هلن. مان سداءِ تنهنجو چيو مڃيندي آهيان ۽ جئن تو سيکاريندي اهيم تئن هلندي آهيان“.(182)