لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي  تاريخ

محمد يوسف ميمڻ

محمد يوسف ڪراچيءَ جو رهواسي هو. ٽالپرن جي دور کان منشي گيري طور خدمتون سرانجام ڏيندو هو. سندس باري ۾ گهڻي معلومات حاصل ٿي نه سگهي آهي. 1836ع ۾ واٿين سنڌي زبان جو پهريون گرامر لکيو. ان گرامر جي ڪتاب ۾ منشي محمد يوسف سندس مدد ڪئي.ڊاڪٽر الهه رکيو ٻٽ لکي ٿو ته ”سرڪار پنهنجي هڪ سڃاڻ ۽ اورچ ڪاموري ڊبليو. ايڇ. واٿين جي ذمي سنڌي ٻوليءَ جو گرامر جو ڪم سونپيو. ان ڏاهي انگريز محقق سنڌ ۾ برطانيه سرڪار جي هڪ ڏيهي اهلڪار محمد يوسف جي مدد سان سنڌي ٻوليءَ جو گرامر جوڙي راس ڪيو“.(84)ان جو مطلب اهو ٿيو ته محمد يوسف کي گرامر جي معلومات هئي ته انگريزي به ٿوري گهڻي ڄاڻيندو هو.
سنڌي نثر جو اوائلي ۽ گمنام ليکڪ به آهي، هو فارسي، ديوناگري ۽ سنڌي زبانن جو ماهر هو. سندس ڪيترائي ڪتاب ڪراچيءَ مان شايع ٿيا. 19صديءَ ۾ محمد يوسف ڪراچيءَ ۾ ڪتاب شايع به ڪندو هو ته ڪتب فروش به هو. هن مختلف ليکڪن جا مختلف موضوعن تي ڪيترائي ڪتاب شايع ڪيا. هن خود نه فقط عربي-سنڌي الف–ب ۾ڪتاب لکيا، مگر خداوادي خط ۾ به ڪتاب لکيائين.

قصا نويس
محمد يوسف بنيادي طور تي درسي ڪتاب وڌيڪ لکيا، مگر هن ڪي قصا پڻ لکيا، جن ۾”دودو چنيسر“ اهم آهي. هي قصو 1893ع ۾ شايع ٿيو. دودي ۽ چنيسر جو قصو سنڌ ۾ آڳاٽي دور کان مشهور آهي. اهو قصو هڪ قسم جو جنگي داستان يا epic آهي. هن داستان ۾ پڳ جي جهيڙي تان ملڪي جنگ لڳي. هن قصي کي محمد يوسف 1893ع ۾ لکيو. هي پهريون قصو هو، جنهن کي ديوناگري خط ۾لکي شايع ڪيو ويو.

درسي ڪتاب
سندس ڪتاب ”باب نامو“ 1894ع ۾ شايع ٿيو. ڪرائون سائيز واري هن ڪتاب ۾ 20 صفحا آهن. ان ڪتاب کان اڳ منشي ننديرام به هن قسم جو ڪتاب لکيو هو. انگريزن جي اوائلي دور ۾ سنڌي صورتخطي لکڻ ۽ پڙهڻ سيکارڻ جي لحاظ کان به هي ڪتاب اهم هو. جاگرافيءَ جا به ڪيترائي ڪتاب لکيائين، جن ۾”سنڌ جي سهنجي جاگرافي” (1896ع) ۽ “مختصر سنڌ جي جاگرافي” (1894ع) وغيره اهم آهن.