لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي تاريخ

هن ڪتاب ۾ اڻويھين صديءَ جي سٺ کان مٿي نثرنويسن جي مختصر حياتي ۽ سندن ادبي خدمتن ۽ نثر جي اسلوب ۽ ٻوليءَ سميت پيش ڪيو ويو آهي. ڪيترن ئي عالمن ۽ اديبن جون تصويرون ۽ سندن ڪتابن جا عڪس بہ ڏنا ويا آهن. ساڳي وقت نثري ادب ۾ جاگرافي، سائنس، ايڪنامڪس، رياضي، جاميٽري ۽ اسڪولن جي ڪورس جا ڪتاب لکيا ويا اھي پڻ شامل ڪيل آھن. ناول، ناٽڪ، آکاڻي، قصہ نويسي، تحقيق ۽ تنقيد، مضمون، سفرنامي، لطيفيات، اخبار نويسي، لغت نويسي وغيرہ جيڪا اڻوييين صديءَ ۾ ارتقا ٿي ۽ ان ڪھڙي مرحلي مان گذري ترقي ڪئي، ان جو جائزو ورتو ويو آهي. سنڌي نثر جي ترقيءَ ۾ جتي مقامي عالمن ۽ استادن جوحصو آهي، اتي مغربي عالمن جون خدمتون بہ ساراھ جوڳيون آهن. هندستان جي ڪن مرهٽن جو سنڌ جي تعليم ۽ درسي ادب ۾ ڪم هو، هن ڪتاب ۾ انھن کي خصوصي ۽ الڳ حوالن سان پيش ڪيو ويو آهي 

Title Cover of book اڻويهين صديءَ جي سنڌي نثر جي  تاريخ

مرزا غلام رضا بيگ (1842ع – 1895ع)

مرزا غلام رضا بيگ ولد مرزا فريدون بيگ ، شمس العلماءُ مرزا قليچ بيگ جو وڏو ڀاءُ هو. ملازمت سانگي حيدرآباد ۾”پرشين ٽيچر“ ٿيو. پوءِ ميرپورخاص ۽ ٽنڊي محمد خان جي ننڍن ميرن جو استاد ٿيو ۽ پوءِ ڊپٽي ايڊوڪيشنل انسپيڪٽر ٿيو. شاعري ۽ موسيقيءَ سان محبت هيس.”اڻويهين صديءَ ۾ علم منطق (Logic) جي موضوع تي “مفتاح القلب” نالي ڪتاب لکيائين. هن موضوع تي ، سنڌي زبان ۾ هيءُ پهريون ڪتاب آهي، جيڪو 1871ع ۾ شايع ٿيو. ڪتاب ۾ منطقي اصول قاعدن مطابق سمجهايا اٿس. خاص ڪري منطق جا مکيه ٽي اصول “ڪلمه” ، “ڪلام” ۽ “دليل” نهايت عالمانه اندا ۾ وصفن، جدولن ۽ شڪلين جي آڌار تي سمجهائڻ جي ڪوشش ڪئي اٿس“.(124) ڪتاب جي منڍ ۾ “ديباچو” جي عنوان تحت پنهنجو احوال ، ضمير غائب ۾ هن ريت لکيو اٿس:
”سڀڪنهن ٻوليءَ کي جيترو گرامر يعني صرف و نحو جو ضرور آهي اوترو بلڪه انهيءَ کان واڌو منطق جو ضروري آهي، تنهنڪري ڄاتائين ته ائين ٺهراءُ ڪرڻ کان پوءِ اهڙي ڪتاب جي مضمون تي فراغت جي وقت خيال ڪندو هو ۽ جيڪا لکڻ جهڙي ڳالهه دل تي چڙهي ايندي هيس ته انهيءَ کي وري ياد آڻڻ لاءِ مختصر لفظن ۾ لکي ڇڏيندو هو، پر ايترو فراغت جو وقت ڪين ميسر ٿيندو هوس جو هي مختصر لفظن ۾ بيان ڪيلن ڳالهين کي سڌاري جدا عبارت ۾ وجهي، رٿي اڳپوءِ ڪري لکي ۽ ٻيو به جيڪو واجب ڄاڻي اهو نفس ملائي سڄو ڪتاب تيار ڪري. پوءِ هڪڙو اهڙو افسوس جهڙو اتفاق ٿي پيو جنهن ڪري سندس بمبئيءَ ۾ الفسٽن ڪاليج ۾ سندس پڙهڻ موقوف ٿيو.نيٺ اهو پور ڪيائين ته خانه نشينيءَ ۾ اجايو وقت ضايع ڪرڻ صلاح ناهي، جيئن ته ڏاهن جو چوڻ آهي ته بيگار کان بيڪار چڱي آهي، پر هي ته بيگر جهڙو ڪم ناهي بلڪه ٻين کي توڙي پاڻ کي گهڻو فائدي جهڙو آهي، تنهن ڪري منطق جو ڪتاب جنهن جي جوڙڻ جو گهڻو شوق هوس، انهيءَ جي جوڙڻ ۾ مشغول ٿيو ۽گهڻي ڪشالي ۽ ڪوشش ڪري ٿوري عرصي ۾ سن 1871ع جي مئي مهيني جي 8 تاريخ يا سن 1288هه جي صفر مهيني جي 17 تاريخ انگريزي منطق جي ڪتابن جي نموني تي جوڙي تمام ڪيو ۽ مٿس “مفتاح القلب” نالو رکيو“.(125)
ڪتاب ڪارائتو ثابت ٿيو، جنهن ڪري ٽريننگ ڪاليج جي شاگردن جي ڪافي وقت تائين علمي ضرورت پوري ڪندو رهيو.